Ázerbayjan

Ázerbayjan (Azərbaycan), Ázerbayjan Respublikası (Azərbaycan Respublikası), - Kavkaz artınıń qubla-shıǵıs bóleginde jaylasqan mámleket. Maydanı 86,6 mıń km². Xalqı 9,5 mln. adam (2015). Paytaxtı - Baku qalası. Basqarıw tárepten 61 rayon, 65 qala hám 122 qalashaǵa bólinedi. Naxichevon Avtonomiya Respublikası hám Tawlı Qarabaǵ Ázerbayjan quramına kiredi.

Mámleketlik basqarıw principi

Ázerbayjan - respublika. Mámleket baslıǵı - prezident (2003-jıl oktyabrden Ilhom Aliyev). Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı parlament (Milliy jıynalıs), atqarıwshı hákimiyattı Ministrler Mákemesi ámelge asıradı.

Tábiyatı

Ázerbayjannıń tiykarǵı bólegi Úlken Kavkaz hám Kishi Kavkaz tawları qubla-shıǵıs bólimlerinde, sonıń menen birge, Tolish tawları aralıǵında jaylasqan. Qublasında Orta Arake saylıǵı jáne onıń arqa tarmaǵı bar (tawlar Ázerbayjan aymaǵınıń derlik yarımın iyeleydi). Kaspiy teńizi jaǵası az bóleklengen. Jaǵa sızıǵınıń uzınlıǵı 800 km. Iri yarım atawları: Apsheron, Qara qum tili, Sara; qoltıqları: Apsheron, Qızıl-aǵash, Boku qoltıqshası; iri atawları: Artyom, Jiloy. Neft hám gaz, temir rudası, alunit, molibden, tas duz kánleri bar. Ázerbayjan, tiykarınan, subtropikalıq zonada bolsa da, qurǵaq hám ızǵar subtropikalıq ıqlımnan taw tundrası ıqlımına shekem bolǵan ıqlımdı ushıratıw múmkin. Iyuldıń ortasha temperaturası 25-27°, yanvar ayı oypatlıqlarda 0 den +3° qa shekem, tawlarda -10° qa shekem. Eń ıssı temperatura 40-43°, eń suwıq temperatura -30°. Jawın júdá tegis emes. Jıllıq jawın - 200 mm den 1800 mm ge shekem. Iri dáryası - Kura jáne onıń tiykarǵı aǵısı - Arake. 250 kól bar (irileri: Gajikobul hám Ullı shor). Topıraǵı - kúlreń-otlaq, sorlaq, kúlreń-qońır, qońır, kashtan,taw-kashtan hám basqa topıraqlar. Ósimlikleri júdá hár túrli - 4100 túrden asadı. Oypatlıqlarda shól hám shala shól ósimlikleri, kóbirek putalıqlar, Kura-Arake oypatlıǵınıń sorlaq jerlerinde sora, taw eteklerindegi tegisliklerde juwsan hám juwsan-selew ósedi. Ormanzarı 1146 mıń ga. 2200-2500 m biyikliklerde subalp hám alp otlaqları bar. Haywanat dúnyası hár túrli: jer bawırlawshılar, kemiriwshiler, jabayı jalǵızaq, nutriya, yenot tárizli iyt, dikobrazn, qaplan, ayıw, súylin, keklik, ǵaz hám úyrek sıyaqlılar. Kaspiy teńizi hám Kura dáryasında balıq (losos, osetr, sevryuga, beluga hám basqalar) mol. Zakatali, Turianchay, Qızıl aǵash, Shirvon hám basqa qorıqxanalar bar.

Xalqı

Xalqı, tiykarınan, ázerbayjanlar (93%); ruslar, túrkler, lezginlar, avarlar, kurd, tolish, caxur, tatar, tatlar hám basqalar da jasaydı. Qala xalqı 54%. Rásmiy tili - Ázerbayjan tili. Iri qalaları: Boku, Sumgait, Mingechaur, Ganja, Lenkoran, Naxichevan. Dinge sıyınıwshıları - tiykarınan musulmanlar.

Tariyxı

Ázerbayjanda paleolit dáwirinen xalıq jasay baslaǵan. Áyyemgi zamanlarda házirgi Ázerbayjan aymaǵında jasaǵan kóplegen qáwimler (kaspiyler, kadusiyler, albanlar) tariyxıy rawajlanıw dawamında qáwim birlespelerine birlesip, keyinirek dáslepki mámleket strukturalarına tiykar boldı. Eramızǵa shekemgi IX ásirde Mana patshalıǵı payda boldı. Xojalıq hám mádeniyat anaǵurlım rawajlandı. Eramızǵa shekemgi VII ásir aqırlarında Ázerbayjan hám qońsılas mámleketlerde Midiya mámleketi dúzildi. Eramızǵa shekemgi VI ásirde húkimet Ahamaniyler qolına ótti. Bul mámleketti Makedoniyalıq Aleksandr áskerleri joq etkennen soń, Atropatena mámleketi payda boldı. Eramızǵa shekemgi III-II ásirlerde házirgi Ázerbayjan aymaǵınıń úlken bólegi Albaniya dep ataldı (Qarańız: Kavkaz Albaniyası). Ázerbayjandı basqınshılar kóp ret taladı. Xalıqtıń olarǵa qarsı gúresi, tiykarınan, eramızǵa shekemgi V ásir aqırı - VI ásir baslarında Mazdakiyler háreketin júzege keltirdi. VIII ásir baslarında Ázerbayjan Arab xalifalıǵı qol astına ótti, islam dini tarqaldı. Bobak kóterilisi, Xurramiyler háreketinde dıyqanlar hám ónermentler qatnastı. XI ásir ortalarında Saljukiyler basshı túrk qáwimleri (oǵuzlar hám basqalar) bastırıp keldi. XII ásirde Saljukiyler poziciyası tómenlep, Shirvonshahlar, Kasroniylar, Eldegiziylar patshalıǵı rawajlanıwı menen ónermentshilik, diyqanshılıq, sawda-satıq rawajlandı. Sol dáwirde jetilisip shıqqan Makkiy ibn Ahmad, Bahmanyor, Xatib Tabriziy, Hoqoniy, Nizomiy Ganjaviy, Mahastiy hám basqa jáhán mádeniyatı gúlleniwine salmaqlı úles qostı.

XIII ásirdiń 30-jıllarında Ázerbayjanǵa monǵollar, XIV ásir aqırında Ámir Temur áskerleri bastırıp kirdi. XIV-XV ásirlerde Shirvonshahlar patshalıǵı kúsheydi. Qara qoyınlılar hám Aq qoyınlılar dep atalǵan jańa mámleketler payda boldı. Sawda-satıq háwij aldı. Safaviyler mámleketi (XVI ásir) dáwirinde Ázerbayjan xalıq xojalıǵı hám mádeniyatında rawajlanıw júz berdi. Shah Abbas I (1587-1629-jıllarda húkimranlıq etken) Ázerbayjan orayın Irandaǵı Isfahanǵa kóshiriwi aqıbetinde ol Irannıń shet wálayatına aylanıp qaldı. Jergilikli hákimler hám shet el puqarası basqınshılarǵa qarsı diyqanlar qozǵalańına xalıq qaharmanı Goruǵlı basshılıq etti. XVIII ásir baslarında Zakavkazye, ásirese, Ázerbayjandı qolǵa kirgizip alıw ushın Iran menen Túrkiya arasındaǵı gúres kúsheydi. XIX ásirden Rossiya Zakavkazye jerlerin basıp ala basladı. 1805-1813 hám 1826-1828-jıllardaǵı Rossiya-Iran urısları nátiyjesinde házirgi Ázerbayjannıń kóp bólegi Rossiya mámleketi quramına ótti. Rossiya menen Iran arasındaǵı Gúlistan shártnamasına qaray belgilengen Ázerbayjannıń qubla shegaraları házirge shekem ámel etip kelmekte. 1917-jıl noyabrde shoro hákimiyatı ornatıldı. 1918-jıl 28-mayda Ázerbayjan Respublikası daǵaza etildi. 1920-jıl 28-aprelde Ázerbayjan SSR dúzildi.

1922-jıl 12-martta Ázerbayjan Zakavkazye Sovet Federativ Socialistlik Respublikası (ZSFSR), keyninen ol tamamlanılǵannan keyin (1936), awqamlas respublika retinde SSSR quramına kirgizildi. 1991-jıl fevraldan Ázerbayjan Respublikası dep at berildi. 1991-jıl 30-avgustta mámleket Joqarı Keńesi Ázerbayjan mámleket ǵárezsizligi tuwrısında Deklaraciya qabılladı. 1988-jıl Tawlı Qarabaǵ jóninde Ázerbayjan menen Armeniya arasında daw shıǵıp, qurallı soqlıǵısıwǵa aylanıp ketti. 1994-jıl maydan kelispewshilik toqtatılıp, máseleni tınısh sheshiw tuwrısında dodalaw baslandı. Ázerbayjan - 1992-jıldan BMSh aǵzası. Ázerbayjan Respublikası suverenitetin 1991-jıl 19-oktyabrden tán alǵan hám 1995-jıl 2-oktyabrde diplomatiyalıq qatnasların ornatqan.

Siyasiy partiyaları

Jańa Ázerbayjan, Ázerbayjan xalıq frontı, Milliy ǵárezsizlik partiyası, Teńlik, Ázerbayjan xalıq partiyası, Ázerbayjan diyqanlar partiyası, Tuwrı jol partiyası, Ázerbayjan social-demokratiyalıq partiyası hám basqalar.

Xojalıǵı

Azerbaydjan - industrial-agrar mámleket. Neft, temir ruda, alunit kánleri bar; altınkúkirt kolchedani, barit, kobalt, molibden, margimush sıyaqlılar sanaat tiykarında qazıp shıǵarıladı. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 54,2%, awıl xojalıǵınıń úlesi 26,1%. Sanaatınıń jetekshi tarmaqları: neft, gaz, ximiya, mashinasazlıq, metallsazlıq, qurılıs materialları hám elektr energetika. Jeńil hám azıq-awqat sanaatı da rawajlanǵan. Jılına ortasha 23,3 mlrd. kvt/saat elektr energiya payda etiledi (tiykarınan, ıssılıq elektr stanciyalarında).

Neft Apsheron yarım ataw, Kura-Arake oypatlıǵı hám Kaspiy teńizinen, gaz bolsa Krataw Duvaniy hám Zira-Gorgon rayonlarındaǵı kánlerden qazıp alınadı. Neft hám gaz tiykarında ximiya hám neft ximiyası sanaatı mineral tógin, altınkúkirt kislotası, kaustik soda, sintetikalıq kauchuk, shina hám basqa ónimler (Sumgait, Salyani, Neftechala, Mingechaur, Baku) islep shıǵaradı. Mashinasazlıq hám metallsazlıq, tiykarınan, neft sanaatı ushın mashina-qurılmalar, elektr dvigateller, transformatorlar, kabel, radioelektron apparatlar, priborlar óndiriske qánigelesken. Awıl xojalıǵı mashinasazlıǵı, kemasazlıq, azıq-awqat sanaatı ushın ásbap-úskene islep shıǵarıw rawajlanǵan (Baku, Ganja, Mingechaur, Xonkendi, Naxichevan, Kuba).

Qara hám reńli metallurgiya Sumgaittaǵı truba prokatı hám alyuminiy, Ganjadaǵı alyuminiy, Bakudaǵı polat arkrn zavodlarınan ibarat. Baku, Ganja hám Mingechaurda jip gezleme kombinatları, Sheki hám Xonkendida shayı kombinatları jaylasqan. Paxta tazalaw, jún gezleme hám gilem toqıw, tigiwshilik hám trikotaj, un, vino-konyak, balıq sanaatı kárxanaları bar. Awıl xojalıǵınıń tiykarı - dıyqanshılıq, onıń jalpı ónimi 80% suwǵarılatuǵın jerlerge tuwrı keledi.

Joqarı Shirwan, Joqarı Krrabaǵ, Samur-Apsheron kanalları, Jayran-Batan, Arake suw bazaları júzege kelgen. Paxtashılıq awıl xojalıǵınıń jetekshi tarmaqlarınan biri. Temeki hám shay da jetistiriledi. Ǵálle eginlerinen biyday, mákke, arpa, salı, sonıń menen birge, palız eginleri egiledi. Baǵshılıq hám júzimshilik rawajlanǵan. Subtropikalıq miywelerden ánar, ánjir, yapon xurması, badam kóplep jetistiriledi. Apsheron yarım atawda zafaron hám zeytun ósedi. Shárwashılıq gósh-jún hám gósh-sútke qánigelesken. Qaramal, qoy, eshki, shoshqa, qus baǵıladı, nawqanshılıq penen shuǵıllanıladı.

Transportı

Transport jolı uzınlıǵı - 2 mıń km den artıq, avtomobil jolları uzınlıǵı 36,7 mıń km, 32 mıń km qattı qatlamlı. Teńiz transportınıń áhmiyeti úlken. Tiykarǵı portı Baku. Baku - Túrkmenbası teńiz paromi bar. Kura dáryasında keme qatnaydı. Baku-Batumi hám Ali-Bayramli - Baku neft trubası, Qarataw - Akstafa, Qarataw - Sumgait gaz trubaları bar. Bakuda Metropoliten qurılǵan. Pul birligi - manat.

Qalalar hám wálayatlar

• Baku qalası

• Naxichevan Avtonom Respublikası

• Lenkoran

• Ganja qalası

• Sumgait qalası

• Mingechaur qalası

• Shemaxa qalası

• Shaki

• Zakatala rayonı

• Qabala rayonı

• Ismoilli rayonı

• Shusha rayonı

• Xonkandi

• Fizuliy rayonı

• Kalbajar rayonı

• Gubadli rayonı

• Lachin rayonı

• Aǵdam rayonı

• Jabrayıl rayonı

• Zangilan rayonı

• Qarabaqtaǵı qurallı soqlıǵısıw (2020)

• Zangazur jolı

Medicina xızmeti

Medicina xızmetkerleri Ázerbayjan medicina institutında hám 17 orta medicina bilimlendiriw ornında tayarlanadı. Belgili balneologiya kurortları - Naftalan, Istisu; klimatlıq kurortları - Shusha, Mardakyan, Bilchya, Buzovna hám Apsheron yarım atawındaǵı Baku "Salamatlıq zonası."

Bilimlendiriw, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Házirgi Ázerbayjan aymaǵında dáslepki mektepler 5-ásirde ashılǵan. Arablar basqınshılıǵınan keyin balalar mektep hám medreselerde oqıtıldı. 20-ásirden zamanagóy bilimlendiriw sisteması engizildi. Óner-texnika bilimlendiriwleri hám joqarı oqıw orınları ashıldı. Ázerbayjan universiteti, neft hám ximiya institutı, politexnika, pedagogikalıq, medicina universiteti hám basqalar da bar. Institutlardı muwapıqlastırıwshı Ázerbayjan Ilimler akademiyası isleydi. Kitapxanaları: Respublikalıq kitapxana, Ázerbayjan universiteti kitapxanası, Ilimler akademiyası kitapxanası hám basqa 38 muzey bar, irileri: Ázerbayjan tariyxı, Kórkem óner, Ádebiyat muzeyleri, Awıl xojalıǵı muzeyi hám basqalar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwleri

Ázerbayjanda 500 den artıq, gazeta hám jurnal dizimge alınģan. Iri gazetaları: "Azerbayjan" (ázerbayjan tilinde), "Vishka" ("Minara," rus tilinde), "Bakinskiy rabochiy" ("Baku jumısshısı," rus tilinde), "Ozodlik," "Muxolifat," "Xalq" (úshewi de ázerbayjan tilinde). Radioesittiriw 1926-jılı dawam ettirilip, telekórsetiw 1956-jıldan baslangan. Azerin-form telegraf agentligi, Assa-Iroda, Turan, Xabar-servis jeke menshik telegraf agentlikleri bar.

Ádebiyatı

Ádebiyatı áyyemgi hám bay. Xalıq dóretiwshiliginde dástan, báyt (tórtlik) qosıq, ertek, latifa, maqallar keń tarqalgan. "Góróglı," "Ashıq Ǵárip," "Shah Ismayıl" sıyaqlı dástanlarda ázerbayjan xalqınıń watandı súyiwshilik, adamgershilik sezimleri sáwlelendirilgen. Xalıq dástanları hám termeleriniń eń jaqsı úlgileri XVI-XVII ásirlerde Qurbaniy, Sarioshuq, Abbashuq, Valexoshuq sıyaqlı baqsılar awzınan jazıp alınǵan. Milliy kórkem ónerdiń ózine tán túri bolǵan ashıqlar poeziyası mádeniy turmısqa kúshli tásir kórsetip kelgen. XIX-XX ásirlerde jasap dóretiwshilik etken ashıqlardan Alesker, Gusayn Bozalganli, Asad Rizayev, Mirza Bayramov, Shamshir Gojaev sıyaqlı qosıqları júdá belgili bolgan. Ázerbayjan jazba ádebiyatınıń eń áyyemgi estelikleri bizge jetip kelmegen, biraq Kavkaz Albaniya (házirgi Ázerbayjan) da joqarı mádeniyat bar bolganlıǵı belgili. XI-XII ásirlerde parsı tiliniń tásiri kúsheyiwi sebepli Xatib Tabriziy, Baxmanyor, Qatran Tabriziy, Xaganiy, Maxastiy Ganjaviy hám basqa iri ázerbayjan ilimpaz hám shayırları óz shıǵarmaların parsı tilinde jazadı. Nizamiy Ganjaviy shıǵarmaları - Ázerbayjan poeziyasınıń shoqqısı boldı. XIII-XIV ásirlerde Avxadiy Maroǵiy, Zulfiqor Shirvaniy, 15-16-ásirlerde Nasimiy, shah Ismayıl Xatoiy, M. Fizuliy, 17-18-ásirlerde Saib Tabriziy, Masihiy, Vidadiy, Vaqif hám basqa shayırlar jasap, dóretiwshilik etti.

19-20-ásirlerde Ázerbayjan ádebiyatında novella, dástan, drama janrları payda boldı. Realist jazıwshı M. F. Axundov, aǵartıwshılıq shayırı Said Azim Shirvaniy, dramaturg N. N. Narimonov, novator satirashı shayır Mirza Alekper Sabir XIX ásir Ázerbayjan ádebiyatın jańa shıǵarmalar menen rawajlandırdı. XX ásirdiń ortaları hám ekinshi yarımında Sulayman Rustam, Rasul Rizo, J. Jabbarlı, M. Ibrohimov, Samad Vurǵun sıyaqlı talantlı jazıwshılardıń shıǵarmaları basqa xalıqlar tillerine awdarılıp, keń tarqaldı. Ázerbayjan Jazıwshılar Awqamı 1932-jılda shólkemlestirilgen. Ázerbayjan hám ózbek xalıqları áyyemnen ádebiy baylanısta bolıp kelgen. Nizamiy shıǵarmalarınıń ayırımları orta ásirlerde-aq ózbek tiline awdarılǵan. Sonıń ishinde, Qutb Xorezmiy XIV ásirdiń birinshi yarımında "Hisraw hám Shiyrin" di ózbek tiline ózgertken. Nawayı Nizamiy "Xamsa" sı - "Panj ganj" dan ilhamlanıp óziniń bes ullı dástanın jaratqan. Haydar Xorezmiy 15-ásirde Nizamiydiń "Mahzai ul-asror" dástanın, Ogahiy 19-ásirde "Haft paykar" dı awdarǵan.

Nawayınıń shıǵarmaları óziniń ómirinde-aq Ázerbayjan shayırları arasında belgili bolǵan. Ásirese, Kishvariy hám Fizuliy Nawayını ózleriniń ullı ustazları dep bilgen. Fizuliy "Láyli hám Majnun" nıń baslamasında Nawayını Nizamiy menen bir qatarǵa qoyadı. Nawayı "Majolis un-nafois," "Muhokamat ul-luǵatayn" shigarmalarında Nizamiy, Xoqoniy menen birge Shayx Shirvaniy, Abu Abbos Suxravardiy, Abu Abdulloh Xoqoniy Sufiy, Shayx Tabriziy, Qosim Anvariy sıyaqlı ázerbayjan shayır hám ilimpazlardıń atların da húrmet penen tilge aladı. Muhammed Fizuliy shıǵarmaları, ásirese, onıń "Láyli hám Majnun" dástanı XVII ásirden baslap Túrkstan medireselerinde oqıw qollanba wazıypasın atqarǵan. Bul ǵana emes, Fizuliy ózbek xalqı arasında eń súyikli shayırlardan biri bolgan. Sol sebepli Túrkstanda "nawayıxanlıq," "bedilxanlıq" mektepleri menen birge "fuzuliyxanlıq" birlespelerinde mıńlaǵan adamlar shayır shıǵarmaların analiz etken. Fizuliydiń shıǵarmaları Ózbekstanda bir neshe márte basıp shıǵarılǵan.

Nizamiydiń "Gúldáste," Fizuliydiń eki tomlıq tańlap alınǵan shıǵarmaları, M.P.Vaqiftin "Tańlap alınǵan qosıqlar," M.Ordubodiydiń "Qılısh hám qálem" dilogiyası, Sabirdiń "Xopxopnama," M.Ibragimovtıń "Qarabaǵ qosıqları," "Ullı tayanısh," "Boran qusı," M.Dilboziydiń "Azar qızı," S. Rustamnıń "Tańlanǵan qosıqlar," I. Guzalovtıń "Sheksiz gorizontlar" kitapları, M. Xuseyn, A. Valiev, M. Rahim, U. Sarivelli, S. Rahimov, Q. Imamverdiyev hám basqa da ázerbayjan shayır, jazıwshı hám dramaturglarınıń shıǵarmaları, "Ázerbayjan shayırları" antologiyası ózbek tilinde basıp shıǵarılǵan. Ázerbayjan jazıwshılarınıń shıǵarmalarında Ózbekstan teması da sáwlelengen S. Rustam "Qádirli qala," "Ózbek tuwısqanıma," M. Dilboziy "Ózbek qızına," Yu. Shirvon "Tuwısqan Ózbekstanda" ocherkler dizimi, M. Ibrohimov "Ullı doslıq" shıǵarmasında ózbek xalqınıń turmısın qálemge aladı.

Arxitekturası

Ázerbayjan aymaģında neolit hám jez dáwirine tiyisli eski arxitekturalıq estelikler: dolmenler, kromlexler, mengirler, qorǵanlardıń qarabaxanaları saqlanıp qalgan. V ásirge tiyisli Lekit awılındaǵı xristianlardıń dóńgelek ibadatxanası, VI ásirge tiyisli Shıraqqala, VII ásirge tiyisli Mingechaur ibadatxanalar kompleksi dıqqatqa ılayıq. 11-13-ásirlerde Naxichevan hám Shirvan-Apsheron arxitekturalıq mektebi qáliplesti. Saraylar hám meshitler menen birge maqbaralar (Yusuf mavzoleyi, 1162-jil hám Mómina xatun mavzoleyi, 12-ásir, arxitektori Ajamiy) da qurıldı. 14-15-ásirlerde gúmbez tárizli hám gúmbezli imaratlar modaǵa kirdi, olar girih naģısları hám tas oymashılıǵı menen bezelgen (Bakidaǵı Shirvanshahlar sarayı, 15-ásir, Tabrizdegi Zangori meshit, 1465). XVI-XVIII ásirlerde Kárwansaray, monsha hám kópirler qurıldı, qalalar rawajlandı. Ardabidtegi arxitekturalıq kompleks (arxitektor Shayx Bahovuddin), Shekidegi xanlar sarayı hám basqa da usi dáwirdiń eń belgili estelikleri bolıp esaplanadı. Ázerbayjandaģı meshit, maqbara, medirese hám basqa imaratlardıń qurılısı hám bezewleri Orta Aziya hám Iran arxitekturası menen óz ara maslasqan. XIX ásirdiń 1-yarımında Ázerbayjanda qurılısta Rossiya hám Evropa arxitekturasınıń tásiri kúsheydi. XX ásir Baku hám basqa qalalar qayta qurıldı, jańa imarat hám imaratlar qurıldı. Baspasóz úyi (arxitektorı S. S. Pen), "Inturist" miymanxanası (arxitektorı A. V. Shchusev), Nizamiy atındaǵı muzey, konservatoriya (arxitektorları S. A. Dadashev hám M. A. Useynov), M. Azizbekov atındaǵı teatr (arxitektorı G. M. Alizoda) usılar qatarına kiredi. Mingechaur, Sumgait, Dashkesan sıyaqlı jańa qalalar boy tikledi. Ázerbayjan Arxitektorlar awqamı 1936-jılı dúzilgen.

Súwretlew óneri

Ázerbayjan aymaģınan eramızģa shekemgi 2-1 mıń jıllıqlarǵa tiyisli saz hám tastan islengen haywanlardıń háykelleri (Naxichevan Avtonomiyalıq Respublikasında qazılmalar Kultepa) hám keramika buyımları (Mingechaur qazılmaları) tabılgan. Jartaslardaģı súwretlerde adamlar, haywanlar, ańshılıq hám súwret kórinisleri (Qobustan, Gyamikoya), jezden islengen zergerlikler súwretlengen. Orta ásirlerde músinshilik (jez búrkitler, tas háykeller jasaw) rawajlanǵan. Arablar basqınshılıǵınan keyin naģıslı gúlalshılıq, tas oymashılıǵı, kalligrafiya modaǵa aylandı. Sonıń ishinde, 13-16-ásirlerde kitaplardı kórkem bezew, Tabriz miniatyura mektebi, gilemshilik kórkem óneri joqarı dárejege kóterildi. 18-ásirde imarat diywallarına naģıs hám súwret salıw rawajlandı (Shekidegi xanlar sarayı, Ordubad, Shushadagi turaq jaylar). XIX ásirde miniatyura reńli súwreti diywal súwretleri hám portret xudojniklerinde dawam ettirildi (Usta Qambar Qarabaģiy, Mirza Qadim Erivani, Mirmuhsin Navvob). XX ásirde súwretlew óneriniń realistlik túrleri rawajlandı, jana janrlar (kumik grafika, illyustraciya, plakat) payda boldı. A. Azimzada hám basqa Kengerli Ázerbayjan realistlik kórkem ónerine tiykar saldı. 1920-jılı Bakuda súwretshilik mektebi ashıldı, belgili bir temaǵa baģıshlanǵan reńli súwret, portret, peyzaj (peyzaj), músinshilik, stanok grafikası sıyaqlı janrlar júzege keldi. Ganjadaǵı Nizamiy esteligi (F. Abduraxmanov) dıqqatqa ılayıq. Házirgi zaman xudojniklerinen T. Salaxov, T. Narimonbekov, N. Abdurahmonov, E. Rizoquliev, músinshilerden E. Husaynova, E. Shomilov, K. Alekperov shigarmaları belgili. Ázerbayjan xudojnikler awqamı 1940-jılı dúzilgen.

Muzıka

Ázerbayjan aymaģınan tabılǵan qoy súwretleri (eramızģa shekemgi 5-3 mıń jıllıqlarda jaratılǵan), arxeologiyalıq materiallar bul jerde muzıkanıń júdá áyyemgiligin kórsetedi. Miynet qosıqları, tariyxıy hám lirikalıq qosıqlar, házil qosıqlar keń tarqalgan. Qosıqlar kóbinese jeke, geyde topar bolıp atqarıladı. Shertip atqarılatuǵın tar, saz, ud tarı, súykelip atqarılatuǵın oq jaysha, puflama tutqası, balaman, surnay, urıp atqarılatuǵın baraban, qos baraban, dáp sıyaqlı muzıka ásbapları ázerbayjan xalqınıń áyyemgi súyikli saz ásbapları esaplanadı. Orta ásirlerde-aq maqamlar izertlengen. Ázerbayjan maqamları teoriyası U. Hajibekov tárepinen jazılǵan ("Ázerbayjan xalıq muzikası tiykarları," 1945-jılı basıp shıǵarılǵan). U. Hojibekov Fizuliy dástanı tiykarında "Láyli hám Májnun" (1908) operasın, "Arshin mol olon" (1913) komediyasın dóretti. 1921-jılı konservatoriya, 1931-jılı birinshi notalı xalıq saz ásbapları orkestri shólkemlestirildi. 1938-jılı simfoniyalıq orkestr dúzildi. 1927-jılı R. Glierdiń "Shaxsánem" operası saxnaǵa qoyıldı. M. Magomaevtiń "Nargiz" (1935), U. Xadjibekovtıń "Góruǵlı" (1937) operaları Ázerbayjan muzıka kórkem óneri rawajlanıwında áhmiyetli waqıya boldı. Q. Qaraev, J. Hajiev, F. Amirovtıń opera hám simfoniyaları belgili. Sh. Mamedova, Bulbul, R. Beybutov, P. Bulbul ulı, M. Magomaev sıyaqlı qosıqshılardıń iskerligi dıqqatqa ılayıq.

Bakuda U. Hojibekov atındaǵı konservatoriya, M. F. Axundov atındaǵı opera hám balet teatrı, Sh. Qurbanov atındaǵı muzıkalı komediya teatrı, Qosıq teatrı, filarmoniya, simfoniyalıq orkestr, qosıq hám ayaq oyın ansambli jumıs alıp barmaqta. Respublika radiosı janında xalıq saz ásbapları orkestri bar. Ázerbayjanda Mámleketlik muzıka akademiyası, 6 muzıka bilimlendiriwi, 73 muzıka mektebi bar. U. Hojibekov atındaǵı Ázerbayjan kórkem óneri ilimiy izertlew institutı (1945) muzika hám teatr máseleleri menen shuģıllanadı. Ázerbayjan hám ózbek xalıqları muzıka tarawında áyyemnen birge islesken. Atap aytqanda, Iran azarlarına tiyisli Abdulqodir Maroǵiy (1340-1435) derlik barlıq dóretiwshilik (qosıqshı, sazende hám kompozitorlıq) hám ilimiy (muzıka tanıwshılıq) jumısın Ámir Temur, Shahrux Mirza hám Xalil Sultan Mirzalar sarayında ótkergen. 1950-jıllardıń aqırında ózbek kompozitorı M. Burxanov xor ushın qayta islegen xalıq qosıqları Ázerbayjanda bul túrdegi xor muzikasınıń rawajlanıwına túrtki boldı. Bul baylanıslar ǵárezsizlik jıllarında túr hám mazmun jaǵınan keńeyip barmaqta. Nawayı atındaǵı teatrda Ázerbayjan Melikovtıń "Eki júrek dástanı," F. Amirovtıń "Mın bir tún" baletleri saxnalastırılǵan.

Teatr

Ázerbayjan xalıq teatr kórkem óneriniń derekleri áyyemgi ayaq oyın hám masqarapazlıqtan baslanadı. Xalıq arasında quwırshaq tamashaları áyyemnen rawajlanǵan. 1920-jılı Birlesken mámleketlik teatrı shólkemlestirildi (házirgi M. Azizbekov atındaǵı Ázerbayjan teatrı). Bul teatr 30-40-jıllarda usılı hám janrı jaǵınan hár qıylı bolǵan kóplegen spektakllerdi tamashagóylerge usındı: M. Ibrayımovtıń "Tirishilik," S. Vurgunnıń "Farhad hám Shiyrin," A. Ostrovskiydiń "Gúldirmama" hám basqalar, 40-jılları R.Rizonıń "Sanaat," Z.Xalidtiń "Qasas" shıǵarmaları saxnalastırıldı. Respublikada rus drama teatrı, jas tamashagóyler teatrı, Quwırshaq teatrı (hámmesi Bakuda) hám basqa teatrlar bar. M. Aliev, M. Davudova, S. Ruxullo, A. Iskandarov, A. Alekperov, O. Qurbonov sıyaqlı artistler milliy kórkem óner rawajlanıwına múnásip úles qosqan. 1944-jılı Bakuda Ázerbayjan teatr jámiyeti dúzilgen.

Ózbek teatr kórkem óneriniń rawajlanıwında Ázerbayjan teatrı hám dramaturgiyasınıń tásiri úlken boldı. Ázerbayjan teatrı 1911-jılı Túrkstan qalalarında tamashalar kórsetti. M. F. Axundovtıń "Hadji Qara," "Musya Jordan hám Darvish Mustalishah," N. Vezirovtıń "Jawınnan qashıp selge," "Musibati Faxriddin," A. Axverdiyevtiń "Talanǵan uya," "Aǵa Muxammadshah Qojar" shıǵarmaları kórgizbe etildi. 1916-jılı Ázerbayjan muzıkalı teatrı da gastrolǵa kelip, U. Hojibekovtıń "Arshin mol olon," "Asli hám Karam," "Láyli hám Majnun" sıyaqlı spektakllerin kórsetti. Keyin ala Ázerbayjan dramaturglarınıń "Góruǵlı," "Nargiz," "Sevil," "Juldız," "Qaynana" sıyaqlı bir qatar shıǵarmaları Ózbekstan teatrlarında tabıslı saxnalastırıldı. H. Nosirova, M. Uyǵur, M. Qoriyeva, S. Alimov, Z. Qabilov sıyaqlı teatr ǵayratkerleri Bakuda oqıp kelgen.

Kino

Birinshi ázerbayjan kórkem film - "Neft hám millionlar áleminde" 1916-jılı kórsetilgen (rejissyor B. N. Svetlov). 1923-jılı Ázerbayjan fotokino basqarması shólkemlestirilip, 1924-jıldan baslap kórkem filmler súwretke alınıwı baslandı. 1945-jılı U. Hojibekovtıń "Arshin mol olon" komediyası ekranlastırıldı (1966-jılı rejissyor T. Tagizoda usi filmniń jana variantın jarattı). Tariyxiy hám sociallıq temalardaģı "Latif," "Ismat" (rejissyor M.Yu. Mixailov) filmleri jaratıldı. 1936-jıl dáslepki sesli filmler - "Al-mos" (rejissyor A. R. Kuliev), "Moviy dengiz sohilida" (rejissyor B. V. Barnet, S. Mardonov), "Jańa gorizont" (rejissyor E. Quliyev) dúnyaǵa keldi. 50-70-jılları Ázerbayjan kinematografiyası jana basqıshqa kóterildi. "Ómir imtixanı" (rejissyor Sh. Mahmudbekov), "Balalıqtıń aqırǵı túni" (rejissyor A. Boboev), "Júrek-júrek" (rejissyor E. Quliyev), "Waqıt qádiri," (rejissyor G. Seidbeyli) filmlerinde insannıń ishki dúnyası, ádep-ikramlılıq máselelerin ashıp beriwge háreket etildi. Xalıq ótmishin jazıwǵa kirisken G. Seydbeyli, T. Tagizoda, E. Quliyev sıyaqlı rejissyorlar keyingi jıllarda "Nasimiy," "Sóngen kostyorlar jarıǵı," "Babak," "Asov Kura," "Jeti ulım meniń" filmlerin jarattı. Ázerbayjan kinoshıları jılına 4-5 kórkem, kóplegen waqıya-hújjetli hám multiplikaciya filmlerin islep shıǵaradı.

Ózbekstan - Ázerbayjan qatnasıqları

Tiykarǵı maqala: Ózbekstan - Ázerbayjan qatnasıqları