Qazaqstan
Qazaqstan yaki rásmiy Qazaqstan Respublikası — Evraziya materiginiń ortasında ornalasqan mámleket.
Qazaqstan Respýblıkasy | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
Motto: Alash! (tariyxiy); Alǵa Qazaqstan! (resmiy emes) |
||||||
Anthem: Meniń Qazaqstanym |
||||||
![]() |
||||||
Capital | Astana 51°10′N 71°30′E / 51.167°N 71.500°E | |||||
Largest city | Almaty (1 185,9 mın') | |||||
Official languages | Qazaqsha — mámm.[1], russha[2] |
|||||
Ethnic groups | Qazaqtar, ruslar, Ukrainler, Ózbekler, Uyǵırlar, Tatarlar, Qırǵızlar | |||||
Government | Prezidentlik-Parlamentlik Respublika | |||||
- | Prezident | Qasım-Jomart Toqaev | ||||
- | premyer-ministr | Álihan Smayılov | ||||
Táwelsizlik | KSRO elinen | |||||
- | 1-shi xanlıq | 1361 j. Aq Orda | ||||
- | 2-shi xanlıq | 1428 j. Ózbek Ordası | ||||
- | 3-shi xanlıq | 1465 j. Qazaq xanlıǵı | ||||
- | Jariyalanǵanı | 1991 j. dekabrdıń 16 | ||||
- | Túgeldengeni | 1991 j. dekabrdıń 25 | ||||
- | Water (%) | 1.7 | ||||
Population | ||||||
- | 2017 tamizdıń 1 estimate | 19,711,488 mıń(2020) (64-shi) | ||||
GDP (PPP) | 2022 estimate | |||||
- | Total | $700 mlrd (52-shı) | ||||
- | Per capita | $30.809 (57-shi) | ||||
HDI (2022) | ▲ 0,0.884 (joǵary) (52--shı) | |||||
Currency | Qazaqstan teńgesi (KZT ) |
|||||
Time zone | (UTC+5[3]) | |||||
Internet TLD | .kz | |||||
Calling code | 7 |
Arqa jaǵında Rossiya Federatsiyası menen (6 467 km), qubla jaǵında Túrkmenstan (380 km), Ózbekstan (2 300 km) hámde Qırǵızstan (980 km) respublikaları menen, shıǵısında Qıtay menen (1 460 km) sheklesedi, batısta Kaspiy teńizimen, ońtústikte Aral teńizimen shayıladı. Jer maydanı — 2717,3 mıń sharshı kilometr.
Jurt sanı 17713,7 mıń (2016). Onıń 9 008,0 mıń yamasa 66,01% qazaqlar quraydı. Respublikada 131 ult pen ulıstıń ókilleri turadı.
Paytaxtı — Astana qalası. Hákimshilik jaǵınan 14 oblısqa bólinedi. Memlekettik tili — qazaq tili.
Jag'rapiyası
redaktorlawHákimshilik qurılısı
redaktorlawHákimshilik-aymaqlıq qurılısı: Tómengi kestede. Awıllıq aymaqqa birikken 7719 awılıq eldi mákánlar bar (2003).
Aymaq kúyi | Sanı |
---|---|
wálayat | 14 |
Qala | 85 |
Qala awılları | ? |
Rayon | 160 |
Kent | 176 |
Awıllıq aymaǵı | 2237 |
wálayatlar | Aymaǵı | Turǵın jurtı | Ortalıǵı | Ortalıq turǵın jurtı |
---|---|---|---|---|
Aqmola | Kókshetaw | |||
Aqtóbe | Aqtóbe | |||
Almatı | Taldıqorǵan | |||
Atıraw | Atıraw | |||
Batıs Qazaqstan | Oral | |||
Jambıl | Taraz | |||
Qaraǵandı | Qaraǵandı | |||
Qostanay | Qostanay | |||
Qızılorda | Qızılorda | |||
Mańǵıstaw | Aqtaw | |||
Qubla Qazaqstan | Shimkent | |||
Pavlodar | Pavlodar | |||
Arqa Qazaqstan | Petropavlovsk | |||
Shıǵıs Qazaqstan | Óskemen |
Qala | Aymaǵı | Turǵın jurtı |
---|---|---|
Almatı | ||
Astana | ||
Bayqońır¹ | ||
¹Bayqońır qalası «Bayqońır kosmodromı» men birge 2050-jılǵa deyin Rossiya arendasında. |
Jurtı
redaktorlawJurt sanı
redaktorlaw2020- jıldıń shildeniń 1 kúninde Qazaqstanda xalıq sanı 18 711,4 mıń adamdı quradı.
Onıń ishinde, 10 063,9 mıń (57,3%) adamdı qalalıq turǵınlar, 8537,5 mıń adamdı (42,7%) awıldıq turǵınlar qurap otır.
2020-jıldıń qańtar-mawsım aralıǵında respublika xalqınıń tábiyiy ósimi 120 370 adamdı quradı. Tábiyiy ósimniń jalpı koeffiytsiyenti 1000 turǵınǵa 15,3 (8,1) adamnan keldi.
Aǵımdaǵı jıldıń qańtar-mawsiminde AXAJ organdarı tirkeliw kórsetkishi boyınsha 397 000 tuwıw faktilerin tirkedi. Tuwǵanlardıń sanı qalalıq jáne awıllıq eldi-mekenlerde ótken jıldıń tiyisli waqıtı menen salıstırǵanda, 3,3%-ǵa jáne 2,9%-ǵa ósti de, tiyisinshe 176 566 jáne 190 644 adamda quradı. Bala tuwıwdıń jalpı koeffiytsiyenti 1000 turǵınǵa 21,8 (21,5) náreseni quradı.
Osı waqıt ishinde ólgenler sanı 129 840 (124 978) adamdı qurap otır, sonıń ishinde qalalıq eldi mekenler úlesi — 51186 (51661) jáne awıldıq jerler — 28654 (29317). Ólimniń jalpı koeffiytsiyenti 1000 turǵınǵa 10,29 (10,33) adam.
Óliminiń negizgi sebepleri qan aynalımı júyesi awırıwları bolıp tabıladı, olardıń úlesine barlıq tirkelgen ólim waqıyalarınıń 52,9% (52,5%) tiyisli ekendigi xabarlanıp otır.
Osı waqıt ishinde respublikada 1 jasqa deyingi 2049 (2087) balanıń shetlewge tirkelgen. Náresteler óliminiń koeffiytsiyenti 1000 tuwǵanǵa 14,7 (14,5) shetlew. Periynataldıq waqıtında payda bolatın jaǵdaylar náresteler óliminiń eń kóp taraǵan sebepleri bolıp tabıladı, odan aǵımdaǵı jıldıń qaǵtar-máwsımında 1037 (1021) náreste shetinedi. Sanler tilimen aytqanda, barlıq náresteler óliminiń 50,6% (48,9%)-ı osı jaǵdayǵa tiyesili bolıp tabıladı.
Biyılǵı jartıjıllıqta nekelesiw menen ajırasıwlar sanı, tiyisinshe 54994 hám 17467 (48271 hám 15183) quradı. Nekelesiw menen ajırasıwdıń jalpı koeffiytsiyenti 1000 turǵınǵa 8,5 (7,7) nekeni hám 2,3 (2,1) ajırasıwdı quradı.
Elde xalıq kóshi-qonınıń oń ayırımı saqtalıp keledi, 2006 jıldıń 1 jartıjıllıqtaǵı onıń shaması 18746 (14148) adamdı quradı. 2006 jılı qańtar-mawsım aralıǵında Qazaqstanǵa kelgenler sanı 2005 jıldıń tiyisti kezeńimen salıstırǵanda 5008 adamǵa yamasa 13,2%-ǵa, al Qazaqstannan ketkenler sanı 9606 adamǵa yamasa 1,7 ese azaydı. TMD ellerinen kelgenler menen sol ellerge qonıs awdarǵanlar úlesi olardıń jalpı sanına shaqqanda, 86,1% hám 87,9% (88,7% hám 66,4%) quradı.
Al el ishindegi kóship-qonıwshılardıń sanı 137220 (131019) adamdı qurap otırǵan jayı bar.
Ultlıq quramı
redaktorlawQazaqstanda 100-dan astam ult (etnoslar men etniykalıq toplar) wákilleri turadı. 2020 jıldıń 1-shildesindegi jaǵday boyınsha qazaqlardıń sanı 12 768,0 mıń adamdı, ruslar — 3544,1 mıń, ukraiynlar — 241,7 mıń, ózbekler — 605,5 mıń, uyǵırlar — 248,4 mıń, tatarlar — 229,1 mıń, nemisler — 222,5 mıń adamdı quradı. Respublika xalqınıń jalpı sanında eń kóp úles salmaqtı qazaqlar — 68,9% hám ruslar — 18,8% alıp otır. Basqa etnoslar menen etniykalıq toplar úlesine respiwbliyka xalqınıń 13,2% tiyesili bolıp tabıladı.
2006-jıldıń 1 qańtarındaǵı jaǵdaymen salıstırǵanda qazaqlar sanı 94,7 mıń adamǵa, yamasa 1,1%,-ǵa, tiyisinshe ózbekler — 4,6 mıń, yamasa 1,1%-ǵa, uyǵırlar — 1,6 mıń, yamasa 0,7-%-ǵa ósti; al ruslardıń sanı 17,2 mıń adamǵa, yamasa 0,4%-g'a, tiyisinshe iwkraiynlar — 4,1 mın', yamasa 0,9%-ǵa, tatarlar — 0,5 mıń, yamasa 0,3%-ǵa ha'm nemisler — 0,2 mıń, yamasa 0,1%-ǵa azaydı.
Dini
redaktorlawQazaqstan jurtında 75% musılmanlar, 21% pravoslav xriystiyanlar, 2% protestantlar bar.
Tariyxı
redaktorlaw- Batıs túrki qaǵandıǵı
- Túrkesh qaǵandıǵı
- Xazar qaǵandıǵı
- Oǵız memleketi
- Qiymaq qaǵandıǵı
- Qıpshaq odaǵı
- Qaraxan memleketi
- Xorezm shaxtıǵı
- Joshı ulısı
- Shaǵatay ulısı
- Aq Orda
- Kók Orda
- Noǵay Ordası
- Sibir xanlıǵı
- Ózbek Ordası
- Mog'olstan
- Qazaq xanlıǵı
- Qoqand xanlıǵı
- Xiyiwa ámirshiligi
- Bókey xanlıǵı
- Alash Orda
- Qazaq AKSR
- Qazaq KSR
Sayasat jayǵası
redaktorlawQazaqstan — 1995-jılǵı 30-súmbile respublikalıq referendumda qabıllanǵan Konstituciya boyınsha — ózin demokratiyalıq, zayırlı, huqıqlı jáne social memleket retinde ornattı. Qazaqstan Respublikası — prezidentlik basqarıw formasındaǵı birden-bir mámleket. Respublikanıń eń joqarı wákili organı — Parlament. Ol respublikanıń nızam shıǵarıw xizmetin júzege asıradı. Parlament turaqtlı jumıs isletuǵın eki Palatadan: Senattan jáne Májilisten turadı.
Senat hár oblıstan, respublikalıq áhmiyeti bar qaladan jáne Qazaqstan Respublikasınıń paytaxtınan eki adamnan, tiyisinshe oblıstıń, respublikalıq áhmiyeti bar qalanıń jáne Respublika paytaxtınıń birlesken otırısında saylanatuǵın deputatlardan quraladı. Senattıń 15 deputatın Parlament wákillik múddetine Respublika Prezidenti saylaydı.
Májilis dárejeli wákillik jáne birden-bir ulıwma saylaw okruginiń aymaǵı boyınsha partiyalıq dizim negizinde saylanǵan 98 deputatlardan quraladı, jáne 9 deputattı Qazaqstan xalqı Assambleyası saylaydı.
Preziydent Húkimetti Májilistegi kópshilik alǵan partiya usınısı menen quradı. Respublika Premer-Ministri saylanǵannan keyingi on kún ishinde Premer-Ministr Húkimettiń qurılımı men quramı tuwralı Respublika Prezidentine usınıs engizedi. Premer-Ministr Respublikanıń pútkil aymaǵında májbúriy kúshi bar húkimler shıǵaradı.
Qazaqstan Respubliykasınıń Konstituciyalıq Keńesi jeti músheden turadı, olardıń múddeti altı jılǵa sozıladı. Konstituciyalıq Keńestiń Tóraǵasın Respublikanıń Prezidenti saylaydı.
Qazaqstan Respublikasında sud tóreligin tek sud ǵana júzege asıradı. Nızam menen qurılǵan Respublikanıń Joqarǵı Sudı jáne Respublikanıń jergilikli sudları Respublikanıń sudları bolıp tabıladı.
Jergilikti memleketlik basqarıw jáne ózin-ózi basqarıw
redaktorlawJergilikti memleketlik basqarıwdı tiyisli aymaqtaǵı istiń jay-kúyine juwapker jergilikti wákillik (másliyxat) jáne atqarıwshı organlar (hákimshilik) júzege asıradı.
Ekonomiykası
redaktorlaw-
Rawajlanǵan Almatı
Energetiykası
redaktorlawMádeniyat jáne jámiyet
redaktorlawǴalaba xabar quralları
redaktorlawSociallıq tarawı
redaktorlawQurallı kúshleri
redaktorlawDerekler
redaktorlaw- ↑ Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл - қазақ тілі. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 1 бөлім
- ↑ Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 2 бөлім
- ↑ „Казахстан переходит на единый часовой пояс: что нужно знать“ (ru). zakon.kz (29-fevral 2024-jıl).
- ↑
- K.A. Akiyshev "Kiwrgan İyssık, İyskiwsstvo sakov Kazaxstana" Moskva İyskiwsstvo 1978
- AKİYSHEV A. K. KOSTYUM «ZOLOTOGO CHELOVEKA» İY PROBLEMA KATAFRAKTARİYYA
- Akiyshev K. A., Akiyshev A. K. Proiysxojdeniye iy semantiyka iyssıkskogo golovnogo iwbora. - V kn.: Arxeologiycheskiye iyssledovaniyya v Kazaxstane, Alma-Ata, 1979
Taǵı qarańız
redaktorlawSırtqı siltemeler
redaktorlawWikiqoymada Qazaqstan haqqında kategoriya bar |
- Preziydenttin' resmiy torabı
- Parlamenttin' resmiy torabı
- U'kimettin' resmiy torabı
- Qazaqstan Respiwbliykasının' elektrondıq u'kimeti
- Vsemiyrnıy İystoriycheskiyy Proekt:Kazaxstan Úlgi:Ru icon
- Qazaqstan Ashıq Tizimdeme Jobası (ODP)
Aziyadaǵı mámleketler | ||
Awǵanstan · Ázerbayjan · Bangladesh · Baxreyn · Birlesken Arab Ámirlikleri · Bruney · Butan · Qubla Koreya · Qıtay · Armeniya · Filippin · Gruziya · Iraq · Hindistan · Indoneziya · Iran · Izrail · Kambodja · Kuveyt · Laos · Livan · Malayziya · Maldiv · Mısır1 · Mongoliya · Myanma · Nepal · Oman · Ózbekstan · Pakistan · Qazaqstan2 · Qatar · Kipr · Qırǵızstan · Rossiya2 · Saudiya Arabstanı · Singapur · Siriya · Shıǵıs Timor · Arqa Koreya · Shri-Lanka · Tájikstan · Tailand · Túrkiya2 · Túrkmenstan · Iordaniya · Vyetnam · Yaponiya · Yemen | ||
Negizi ǵárezsiz, biraq tanılmaǵan yaki azǵantay tanılǵan mámleketler: Abxaziya · Qubla Osetiya · Tayvan · Tawlı Qarabaǵ · Palestina · Arqa Kipr Túrk Respublikası | ||
1. Transkontinental mámleket, bir bólegi Afrikada 2. Transkontinental mámleket, bir bólegi Evropada |