Ukraina

Ukraina (ukrainsha: Ukraїna) — Shıǵıs Evropada jaylasqan mámleket. Maydanı 603,628 km² (233,062 km²) bolıp, maydanına bola, Evropada ekinshi orında (Rossiyadan keyin) turadı. Xalqı 42,4 million adam (2023) bolıp, xalıq sanına kóre, Evropada segizinshi mámleket bolıp sanaladı. Paytaxtı hám eń iri qalası — Kiyev. Basqarıw jaǵınan 23 wálayat — Vinnisa, Volin, Dnipropetrovsk, Donesk, Jitomir, Zakarpatiye, Zaporojye, Ivano-Frankovsk, Kiyev, Kirovograd, Lugansk, Lvov, Nikolayev, Odessa, Poltava, Rovno, Sevastopol, Simferopol, Sumi, Ternopol, Xarkov, Xerson, Xmelniskiy, Cherkassi, Chernovsi, Chernigov wálayatları, Kiyev qalalarına bólinedi.

Ukraina ukrainsha Україна
Bayraq Gerb
Gimni: «Державний Гімн України» (ukrainsha) («Ukraina mámleketlik gimni»)
Ukrainanıń jaylasqan ornı (qoyıw jasıl) hám Rossiya tárepinen basıp alınǵan aymaǵı (aqshıl jasıl)
Paytaxtı	Kiev 50°26′53.2″N 30°31′30.2″E
Iri qalaları	Kiev, Xarkov, Odessa, Dnepr, Doneck, Lvov, Zaporojye, Krivoy Rog, Sevastopol, Nikolaev, Mariupol, Lugansk, Vinnica, Simferopol
Rásmiy tili	ukrain
Etnikalıq quramı (2001)	78% ukrainlar 17% ruslar 4.9% basqalar
Etnoxoronim	ukrain, ukrainalı
Basqarıw forması	yarım prezidentlik respublika
• Prezident	Vladimir Zelenskiy
• Premyer-ministr	Denis Shmıgal
Nızam shıǵarıwshı organ	Verxovna Rada
Dúziliw tariyxı
• Kiev Rusı dúziliwi	882-jıl
• Galiciya-Volın Knyazligi	1199-jıl
• Getmanshina	18-avgust 1649-jıl
• Ukraina Xalıq Respublikası	20-noyabr 1917-jıl
• Ukraina SSR	10-mart 1919-jıl
• Ǵárezsizlik daǵazalanıwı	24-avgust 1991-jıl
• Házirgi konstituciya	28-iyun 1996-jıl
Maydanı
• Ulıwma	603,628 km2 (45-orın)
• Suw (%)	3.8
Xalıq sanı
• 2023-jıl (shama)	33.2 million (36-orın)
• Xalıq tıǵızlıǵı	60.9 adam/km2 (126-orın)
JIÓ (SAUP)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▲ $474.773 milliard
• Jan basına	▲ $14,303
JIÓ (nominal)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▲ $173.413 milliard
• Jan basına	▲ $5,224
Djini (2020)	▼ 25.6 tómen
IRI (2021)	▲ 0.773 joqarı · 77-orın
Pul birligi	grivna (₴) (UAH)
Waqıt zonası	UTC+2
• Jaz (DST)	UTC+3
Avtomobil háreketi	oń
Telefon prefiksi	+380
ISO kodı	UKR
XOK kodı	UKR
Internet domeni	.ua .укр

Tariyxı

Qarańız: 1991-2017-jıllarda Ukraina

Ukraina qublasında dáslepki paleolit dáwirinde adamlar jasaǵanlıǵı málim. Orta paleolit dáwirinde Mustye mádeniyatına tiyisli elat wákilleri házirgi Ukraina aymaǵınıń ádewir bólimin iyelep aldı. Sońǵı paleolit dáwirinde (35-40 mıń jıl aldın) pútkil Ukraina aymaǵında adam jasay baslaǵan. Mezolit dáwiri (eramızǵa shekemgi 10-7 mıń jıllıq) nde balıq tutıw, neolit dáwiri (eramızǵa shekemgi 6-4 mıń jıllıq) nde diyqanshılıq hám shárwashılıq payda boldı. Eneolit hám jez dáwirleri (eramızǵa shekemgi 4 mıń jıllıq — 1 mıń jıllıqtıń bası) nde diyqanshılıq, shárwashılıq hám gúlálshılıq talay rawajlandı. Qarańız: Tripolye mádeniyatı Eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıq aqırı — 1 mıń jıllıq baslarında But hám Dnepr boyı sahralarında kimmeriy qáwimleri jasaǵan. Eramızǵa shekemgi VII ásirde Qara teńiz boyındaǵı sahralarǵa Aziyadan kóshpeli skif qáwimleri kirip keldi. Eramızǵa shekemgi VII-V ásirlerde Qara teńizdiń arqa jaǵalarına feklar kóship kelip, qala mámleketler (Olviya, Tira, Xersones, Pantikapey hám basqalar) di payda etti. Eramızǵa shekemgi V ásirde bolsa Kerch yarım atawda Bospor patshalıǵı dúzildi. Eramızǵa shekemgi II ásirde Ukrainanıń sahra jerlerin sarmatlar iyeledi. Eramızdıń III-VI ásirlerde Qara teńizdiń arqa jaǵalarına got, gunn, avar hám basqa qáwimler kelip ornalastı. IV-VII ásirlerde júzege kelgen Orta Dnepr boylarındaǵı tarqaq shıǵıs slavyan qáwimleri (vizantiyalı avtorlar olardı venedlar, antlar hám sklavinlar dep ataǵan) IX ásir ortalarında qáwim awqamları hám knyazliklerge birigip, Kiyev Rusın payda etti (Qarańız: Áyyemgi Rus mámleketi). 1239-40-jıllarda bul mámleket monǵollar tárepinen basıp alınıp, Altın Orda múlkine aylandırıldı. Rustıń basqa bóliminen ajıralıp qalǵan Ukraina jerleri XIII-XIV ásirlerde polyak, litva, venger hám basqa sırt el húkimdarları qol astında boldı („Ukraina“ atı dáslep qubla-batıstaǵı ayırım rus jerlerine tiyisli bolıp, „kray“ — shet yamasa shegara mánisin ańlatqan; XVI ásir aqırı — XVII ásir baslarında ol barlıq Ukraina jerlerine tarqalıp, ukrain xalqınıń etnikalıq atına aynalǵan). XV ásirde Ukrainanıń qubla bólimi hám Qrım yarım atawda Qrım xanlıǵı dúzildi. 1569-jıl Ukraina aymaǵınıń kóp bólimi birlesken Litvapolyak mámleketi — Rech Pospolita quramına kirgizildi. Milliy hám liniy zulımnıń kúsheyiwi, klaslıq gúrestiń kúsheyiwi XV ásir aqırı — XVI ásir 1-yarımında Zaporojye kazaklarınıń payda bolıwına alıp keldi. Diyqanlardıń kazaklar tárepine qashıp ótiwi kúsheydi. XVI ásirde kazaklar orayı — Zaporojye Sechi dúzildi hám ol Qrim xanlıǵı, Osmanlı túrkler saltanatı, polyak-ukrain húkimran ortalarına qarsı gúresti. 1591-93-jıllarda getman K. Kosinskiy, 1594-96-jıllarda S. Nalivayko basshılıǵında diyqan kazaklar kóterilisleri bolıp ótti. 1648-jıl Bogdan Xmelnickiy basshılıǵında ukrain xalqınıń sociallıq hám diniy milliy eziwge qarsı azatlıq gúresi baslandı hám ol milliy revolyuciyaǵa aylanıp ketti. Ukraina getmanlıǵı ǵárezsiz mámleketke aylandı. 1654-jıl quramalı sırtqı siyasiy hám áskeriy jaǵdayda B. Xmelnickiy Moskva menen áskeriy awqam dúzdi, onda ǵárezsiz getmanlıq hákimiyattı saqlap qalıw názerde tutıldı. Nátiyjede ol Ukraina getmanlıǵın sırtqı siyasiy tárepten tán alınıwına eristi. Biraq onıń óliminen keyin getmanlıq hákimiyat ushın baslanǵan gúres uzaq dawam etti (1657-76). Bunnan paydalanǵan Moskva ukrain jerleri ústinen haqıyqıy qadaǵalaw ornatıp aldı. I. Mazepa getman bolǵan dáwirde (1687-1708) ol rus-shved urısı waqtında (1708) Moskva qáwenderliginen qutılıwǵa umtılıp otırıp, Shveciya patshası Karl XII tárepine ótti. Mazepadan keyingi getmanlar Rossiya imperiyasi quramında Ukraina getmanlıǵınıń avtonomiya mártebesin saqlap qalıwǵa umtıldı. Biraq patsha húkimeti 1764-jıl getmanlıqtı pútkilley tamamladı. XVIII ásirdiń 2-yarımında oń jaǵa Ukraina Rossiya imperiyası quramına kirdi. Polsha aymaǵı 3 ret (1772, 1793 hám 1795) bólistirilgeninen keyin ukrain jerleri 2 imperiya — Rossiya hám Avstriya Vengriya quramına ótip qaldı. XIX ásirdiń 20-30-jıllarında Ukrainada milliy oyanıw procesi baslandı. XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında siyasiy partiyalar dúzilip basladı. Rossiyada 1917-jıl oktyabr awdarıspaǵı júz berip, Rossiya hám Avstriya-Vengriya imperiyaları joq bolǵannan keyin, ukrain siyasiy háreketi qatań talaplar menen maydanǵa shıqtı hám milliy azatlıq gúresi dáwiri yamasa 1917-21-jıllardaǵı ukrain revolyuciyası baslandı. Sol dáwirde Ukrainada Ukraina Oraylıq Radası, getman Pavel Skoropadskiy basshı Ukraina Mámleketi, Ukraina Xalıq Respublikası Direktoriyası ukrainlardıń óz mámleketin dúziwge umtıldı. Biraq quramalı sırtqı hám ishki siyasiy shárayat, áwele Sovet Rossiyası áskerleriniń bastırıp kirgenligi ukrain revolyuciyasınıń jeńiliske ushırawına alıp keldi. 1921-jılı Ukraina SSR daǵazalandı hám ol 1922-jıl 30-dekabrde SSSR quramına kirdi, Batıs Ukraina jerleri Polsha quramına kirdi. Aldın, XX ásirdiń 20-jıllarında sovet Ukrainasında ukrainlastırıw siyasatı ótkerildi. Biraq 20-jıllardıń aqırı — 30-jıllardıń baslarında bul siyasat toqtatıldı. Ukrain milliy oqımıslı adamları ǵalabalıq repressiya hám qırǵın etilip basladı. XX ásirdiń 30-40-jılları Ukraina tariyxındaǵı eń baxıtsız hádiyseli jıllar boldı. 1921-23, 1932-33, 1946-47-jıllarda Ukrainada da asharshılıq húkim surdi, ukrainlar ǵalabalıq túrde Sibir, Altay, Uzok, Shıǵısqa, Qırım xalqınıń bir bólimi — Qırım tatarları 1944-jıl Orta Aziyaǵa quwǵın etildi. 1954-jıl Qırım wálayatı RSFSR quramınan Ukraina quramına ótkerildi. XX ásirdiń 50-70-jıllarında Ukrainada keń kólemli sociallıq-ekonomikalıq processler júz berdi, atap aytqanda, sanaat rawajlanıp, qalalar keńeydi. 80-jıllar aqırında qayta qurıw siyasatı baslanıwı menen oppoziciya háreketi kúsheydi, jańa dúzilgen siyasiy shólkemler suverenitetke erisiw, demokratiyanı rawajlandırıw, milliy hám puqaralıq huqıqları ushın gúrese basladı. Aqır-aqıbette, 1991-jıl 24-avgust kúni Ukraina ǵárezsizligi daǵaza etildi. Ukraina — 1945-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan ǵárezsizligin 1992-jıl 24-yanvarda tán alǵan hám sol jıl 25-avgustta diplomatiyalıq múnásibetlerin ornatqan. Milliy bayramı — 24-avgust — Ǵárezsizlik kúni (1991). 2014-jıl mart ayında Qırım avtonomiya respublikası hám Sevastopol qalası Rossiya Federaciyası quramına qosıp alındı. 2022-jıl 24-fevralda Rossiya Ukrainaǵa basqınshılıq hújimin basladı. Bul urıs elege shekem toqtamadı. Bul urısta Rossiya tárepin Arqa Koreya, Qıtay, Belarus, Iran almaqta. Qalǵan dúnya mámleketleri bolsa Ukraina tárepte. Bul urıs sebepli dúnya bul 4 mámleketlerge qarsı (Arqa Koreya, Iran, Belarus hám Qıtay) júdá kóp sankciyalar qollap atır.

Geografiyası

Ukraina aymaǵınıń kópshilik bólimi Shıǵıs Evropa tegisliginiń qubla-batıs bólimine tiyisli bolıp, tegislik hám qırlardan ibarat. Qublada Qırım tawları (uzınlıǵı 1545 m ge shekem) hám Batısta Ukraina Karpat tawları (biyikligi 206 m ge shekem) bar. Ukraina aymaǵı batıstan shıǵısqa 1300 km, arqadan qublaǵa 900 km ge sozılǵan. Qara teńiz jaǵaları, tiykarınan, oypatlıq; qoltıq hám limanlar bar. Azov teńizi jaǵaları bolsa tegis, kum tilleri bar. Relyefi — arqa-batıstan qubla-shıǵısqa qarap Volin qırları hám Podoliya qırları (eń uzın noqatı 471 m — Kamula tawı), shıǵısta Qubla Bug menen Dnepr aralıǵında Dnepr boyı qırları jaylasqan. Dneprdiń shep jaǵası, mámlekettiń qubla-shıǵıs bóliminde Azov boyı qırları bar. Ukraina Karpat tawlarınıń qubla-batısında Zakarpatye oypatlıǵı jatadı. Geologiyalıq dúzilisi jaǵınan Ukraina aymaǵı Shıǵıs Evropa platformasınıń qubla-batıs bóliminen hám de onı qorshap turǵan Karpat hám Qırım burmalı tawlarınan ibarat. Platformada Ukraina kristallı massivi (qalqanı), VolinPodoliya platosı, Lvov batıǵı, Donetsk avlakogeni, DneprDoneck, Qara teńiz jaǵası batıqları ajıralıp turadı. Shıǵıs Karpat tawlarınıń bir bólimi Alp geosinklinal (búrmeli) oblastına kiredi. Paydalı qazilmalardan taskómir hám qońır kómir, neft, tábiyiy gaz, temir, marganec, titan rudaları, sınap, boksit, tas duzı hám kaliy duzları, grafit, altın kúkirt, qurılıs materialları hám basqalar bar. Mineral suwlı bulaq, kóp. Íqlımı tiykarınan ortasha kontinental. Batıstan shıǵısqa qarap ıqlınıń kontinentallıǵı kúsheyedi. Arqasınan qublasına qaray jaz benen qıstıń temperaturadaǵı parqı artıp, qar qaplamınıń qalıńlıǵı hám saqlaw múddeti, jawın muǵdarı, salıstırmalı ıǵallıq azayıp baradı. Ortasha temperaturası arqa-shıǵısta −7°, −8°, iyulda arqa-batısta 18-19°, qubla-shıǵısta 23-24°. Jıllıq jawın arqa-batısta 600–700 mm, qubla-shıǵısta 300 mm ge shekem, Ukraina Karpat tawlarında 1200–1600 mm. Ukraina dare shaqapshalarınıń jámi uzınlıǵı 170 mıń km ge jaqın. Kóp dáryaları Qara hám Azov teńizlerine quyıladı. Eń úlken dáryası — Dnepr. Iri dáryaları — Dnestr, Qubla Bug, Severskiy Donec, Prut, yarımı Dunay. Olardıń kóbi qısta muzlaydı. Iri dáryalarında GES lar qurılǵan. 7 mıńnan aslam kól bar. Irileri: Yalpug, Katlabux, Sasıq, Shagani, Alibey, Sinevir hám basqalar. Suw basseynleri: Kremenchug (2250 km²), Kaxovka (2155 km²), Kiev (922 km²), Dneprodzerjinsk (567 km²) hám basqalar.

Topıraqları

Mámleket arqa bóliminde torflı podzol topıraqlardıń túrli tipleri ushıraydı, otlaq batpaq hám torflı batpaq topıraqlar da tarqalǵan. Ormanlı sahra zonasında sur reńli orman topıraqları, podzollasqan hám haqıyqıy qara topıraqlar, sahra zonasında ápiwayı hám qubla qara topıraq, teńiz jaǵasında toq kashtan topıraqlar kóbirek. Ukraina Karpat tawlarında ajırıqlı podzol topıraqlardan baslap qara qayın orman regioni, taw otlaqları hám taw torflarında podzollasqan qońır topıraqlarǵa shekem ushıraydı. Arqasındaǵı aralas orman zonasında qaraǵay, emen qaraǵay, ormanlı sahra zonasında grabemen, emen, jalpaq japıraqlı aǵash jasalma ormanlar, ormansız ashıq maydanlar menen almasıp turadı. Ulıwma Ukraina orman fondınıń ulıwma maydanı 9990 mıń gektar. Qara teńiz jaǵası subtropikalıq ósimlikler menen qorshalǵan. Ormanlarda ayıw, los, buǵı, dońız, ormanlı sahra zonasında buǵı, qasqır, suwsar, almaxan hám basqa, quslardan keklik, hákke, sarǵaldaq, sahra zonasında balpaq tıshqan, qosayaq tıshqan, tıshqan, torǵay, bódene hám taǵı basqalar jasaydı. Dárya hám kóli balıqqa bay. Tábiyiy ósimlikler hám haywanat dúnyası 20 qorıqxanada saqlap qalınǵan. Irileri: Ukraina sahra, Qara teńiz biosfera, Polesye, Yalta taw orman, Karpat biosfera, Askaniya Nova, Lugansk qorıqxanaları.

Mámleketlik basqarıw principi

Ukraina — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1996-jıl 28-iyunda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (2019-jıldan Vladimir Zelenskiy), ol tuwrı hám jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı hám 2 múddetten artıq saylanıwı múmkin emes. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Joqarı Rada (parlament), atqarıwshı hákimiyattı bas ministr basshılıǵında Ministrler Mákemesi ámelge asıradı.

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

2000-jıl baslarında Ukrainada 100 den artıq siyasiy partiya, 1,5 mıń jámiyetlik shólkemi bolǵan. Eń ǵalabalıq hám abıroylı siyasiy birlespe hám partiyaları: Ukraina Xalıq Pyx (Ukraina Xalıq Háreketi) háreketi (1989), Kommunistlik partiya, Socialistlik partiya (1991), Ulıwma ukrain birlespesi — „Batkivshchina“ („Watan“, 1999), Social-demokratiyalıq partiya (birlesken, 1995), Regionlar partiyası (2001), Ukraina jasıllar partiyası (1990). Ukraina kásiplik awqamları federaciyası (1990) hám bir qansha ǵárezsiz tarmaq kásiplik awqamları da bar.

Ekonomikası

Kiyev Ukrainanıń finanslıq orayı bolıp tabıladı. Ukraina — industrial-agrar mámleket. Milliy dáramat quramında sanaat 30%, awıl xojalıǵı 14%, xizmet kórsetiw tarawı 56% ti quraydı. Awır industriyada islep shıǵarıw sanaatınıń úlesi kútá úlken. Atap aytqanda, taw kánshilik sanaatı, qara hám reńli metallurgiya, kemasazlıq, salmaqlı mashinasazlıq, neft ximiyası hám koks ximiya sanaatı, sonday-aq, áskeriy sanaat kompleksi rawajlanǵan. Orman, aǵashsazlıq, jeńil hám azıq-awqat sanaatı, qurılısshılıq materialları islep shıǵarıw, avtomobilsazlıq salmaqlı orın tutadı. Ilim-pán jetiskenliklerine tiykarlanǵan sanaat tarmaqları, ásirese, raketasazlıqtıń úlesi artıp barıp atır. Atap aytqanda, Ukrainanıń „Zenit“ alıp barıwshı raketası járdeminde xalıq aralıq „Teńiz startı“ joybarınıń ámelge asırılıwı támiyinlenip atır. Iri ıssılıq hám atom elektr stanciyaları, sonday-aq, Dnepr dáryasındaǵı GES kaskadı (irileri: Dnepr, Kremenchug, Kaxovka GES ları) energetikanıń tiykarın quraydı. 1986-jıl Chernobil AES da baxıtsız hádiyse júz beriwi aqibetinde 3000 MVt quwatlı 3 energetika bloki 2000-jıldaǵı xalıq aralıq kelisimge qaray jawıp qoyılıwı nátiyjesinde Ukrainada elektr energiya payda etiw anaǵurlım azayıp, 2003-jılda 179,5 mlrd. kVt saatqa túsip qaldı. Ukraina ekonomikasında taw kánshilik sanaatı áhmiyetli orınǵa iye: taskómir (Donetsk hám LvovVolin basseynleri), qońır kómir (Dnepr basseyni), gaz hám neft (Karpatoldi, Qara teńiz shelfi), temir rudası (Krivoy Rog hám Kerch basseynleri), marganec rudası (Nikopol jaqinı), kaliy (Karpatoldi), tas duzı (Donetsk basseyni) hám basqa paydalı qazılmalar qazıp alınadı. Jergilikli temir hám marganec ruda kánleri tiykarında isleytuǵın qara metallurgiya kárxanaları shoyın, polat, prokat, polimetall kánlerine tiykarlanǵan reńli metallurgiya kárxanaları sınap, alyuminiy, titan, cirkoniy, nikel, mashinasazlıq hám metallsazlıqtıń iri kárxanası bolǵan Novokramatorsk mashinasazlıq zavodı domna hám marten pechleri ushın úskeneler, shaxtalar ushın mashinalar, júk kóteriw mexanizmleri, temirshilik press úskeneleri, ekskavatorlar islep shıǵaradı. Radioelektronika sanaatı, sonday-aq, televizor hám elektron esaplaw mashinalar islep shıǵarıw rawajlanǵan. Ukrainada teplovoz (Lugansk), vagon (Dneprodzerjinsk, Kremenchug, Kadiyevka), avtobus hám avtojúklew (Lvov), jeńil avtomobil (Zaporojye), júk avtomobilleri (Kremenchug) zavodları, kemasazlıq (Nikolayev), Xerson, Kiev samolyotsazlıq, stanoksazlıq, ásbapsazlıq, energetika hám elektr texnika sanaatı kárxanaları bar. Ximiya hám neft ximiyası sanaatı kárxanaları lak, boyaw, sintetikalıq smola, plastmassa, jasalma hám sintetik talshıq, ximiyalıq reaktorlar, fotoreaktivlar, awıl xojalıǵı hám ruwzıgershilikte isletiletuǵın túrli ónimler islep shıǵaradı. Azıq-awqat sanaatında qantsheker, spirt, may, gósh, un, miywe, palız ónimleri konservaların islep shıǵarıwshı kóplegen kárxanalar bar. Qırım, Odessa, Xerson sıyaqlı qubla wálayatlarda hám Zakarpatyeda vinoshılıq, teńiz jaǵası qalalarında balıq sanaatı rawajlanǵan. Jeńil sanaat toqımashılıq (jip gezleme, mawıtı, shayı hám zıǵır talshıqlı gezleme islep shıǵarıw), tigiwshilik, ayaq kiyim, shını zavod hám fabrikalardı óz ishine aladı.

Awıl xojalıǵı

Awıl xojalıǵı, tiykarınan, dán, texnika eginleri hám shárwashılıq ónimlerin jetilistiriwge qánigelesken. Ukrainanıń awıl xojalıǵına jaramlı jer fondı 40,2 mln. gektardı quraydı. Diyqanshılıqta dánli eginlerden gúzgi biyday, mákke, salı, arpa, tarı, grechixa hám basqalar jetilistiriledi. Baǵshılıq, palızshılıq hám júzimshilik rawajlanǵan. Texnika eginlerinen qant láblebi, ayǵabaǵar, uzın talshıqlı zıǵır, tarı, temeki egiledi. Kartoshka jetilistiriledi. Ormansahra hám sahra zonalarında dárilik hám efir maylı ósimlikler egiledi. Shárwashılıqta qaramal, shoshqa, qoy hám eshki, qus baǵıladı. Bul tarmaq, tiykarınan sahra zonasında, Karpat tawları hám Polesyeda rawajlanǵan. Palshılıq, nawqanshılıq, jabayı haywanlardı baǵıw menen de shuǵıllanıladı. Qara hám Azov teńizinde balıq, awlanadı.

Transportı

Transporttıń hámme túrleri rawajlanǵan. Transport jolı uzınlıǵı 22,6 mıń km, avtomobil jolları uzınlıǵı 172,3 mıń km. Tiykarǵı teńiz portları: Odessa, Ilichyovsk, Xerson, Izmail, Mariupol, Kerch. Dnepr, Desna, Pripyat, Dnestr, Dunay dáryalarında keme qatnayd'. Ilichyovsk — Varna (Bolgariya) baǵdarında teńiz parom' bar. Neft hám gaz trubaları qurılǵan. Kiev qasındaǵı Barispol qalasında xalıq aralıq aeroport bar. Turizm rawajlanǵan. Ukraina shetke mashina-úskene, qara hám reńli metallar, temir hám marganec rudaları, azıq-awqat (sonday-aq, qantsheker), jeńil sanaat ónimlerin shıǵaradı. Shetten energiya dárekleri, ásbap-úskene, tutınıw buyımların aladı. Rossiya, Germaniya, Italiya, Qıtay, AQSh, Túrkmenstan, Avstriya, Polsha, Belarus, Vengriya, Turkiya, Qazaqstan, Ózbekstan menen sawda-satıq etedi. Pul birligi — grivna.

Demografiyasi

Tiykarǵı xalqı — ukrainlar (78% ke jaqını); rus, belarus, moldavan, qırım tatarları, bolgar, venger, rumin, polyak, evrey, gagauz, ózbek (12,5 mıń) hám basqalar (hámmesi 130 millet hám elat wákilleri) da jasaydı. Qala xalqı 68,9%. 1 km kv qa — 77 adam tuwrı keledi. Xalıqtıń kópshiligi xristian (pravoslav hám katolik), sonıń menen birge, evreylik, islam hám basqa dinlerge sıyınadı. Iri qalaları: Kiyev, Xarkov, Odessa, Zaporojye, Dnepropetrovsk, Donetsk, Lvov.

Medicinalıq xızmeti

Mámleket densawlıqtı saqlaw sistemasındaǵı medicinalıq mákemeler menen birge menshikli medicinalıq mákemeler de rawajlanǵan. 2000-jıl baslarında 3 mıńnan kóbirek emlewxanalarda 500 mıńǵa jaqın orın bolıp, olarda sál kem 250 mıń medicinalıq xızmetker xızmet etti. Tiykarǵı kurortları: Qırımnıń qubla jaǵası, Azov teńizi hám Odessa átirapındaǵı kurortlar, Truskavets, Mirgorod, Morshin, Karpat sanatoriyaları.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy bilimlendiriw mákemeleri

2000-jıl baslarında 22 mıńǵa jaqın ulıwma tálim oqıw jurtında 6600 mıńnan kóbirek oqıwshı tálim aldı, sálkem 570 mıń oqıtıwshı sabaq berdi; 665 joqarı oqıw jurtında 560 mıń student, ónertexnika mekteplerinde 510 mıńnan zıyat oqıwshı oqıdı. Menshikli tálim sistemasında 170 joqarı oqıw jurtı hám 250 ulıwma tálim shólkemi bar. 20,4 mıń ǵalabalıq jáne universal kitapxananıń ulıwma kitap fondı 339 mln. nusqadan ibarat, 6 mıń kino qurılma bar. Klub tipindegi 20,2 mıń mádeniyat shólkemi, 386 muzey, atap aytqanda, 123 úlketanıw, 134 tariyx hám arxeologiya, 63 kórkem óner, 44 ádebiyat muzeyi bar. Ukrainada 1490 shólkem ilimiy hám ilimiy-texnikalıq iskerlik penen shuǵıllanadı, olarda 10 mıńnan artıq, pán doktorı hám 60 mıńnan zıyat ilim kandidati isleydi. Milliy Pánler akademiyası, Tálim hám pán ministrligi, Ukraina agrar pánler akademiyası, Densawlıqtı saqlaq ministrligi, Medicina pánler akademiyası, Agrar siyasat ministrligi sistemalarındaǵı ilimiy mákemeler joqarı qánige ilimiy kadrlar tayarlaw menen shuǵıllanadı. Ukraina Milliy pánler akademiyası, joqarı mektep sisteması hám tarmaq ministrliklerinde iri ilimiy mákemeler iskerlik júrgizedi.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Ukrainada 2,5 mıńnan kóbirek gazeta, 2,2 mıńǵa jaqın jurnal hám basqalar basıp shıǵarıladı. Irileri: „Golos Ukrashi“ (ukrain tilindegi gazeta, 1991-jıldan), „Uryadoviy kur'er“ („Húkimet xabarshısı“, ukrain tilindegi gazeta, 1990), „Dzerkalo tijnya“ („Hápte aynası“, ukrain tilindegi gazeta, 1994), „Den“ („Kun“, rus tilindegi gazeta, 1996), „Lggiraturna Ukrasha“ („Ukraina ádebiyati“, ukrain tilindegi gazeta, 1927), „Fakti i kommentarii“ („Fakt hám sholıw“, rus tilindegi gazeta, 1997), „Vecherniye vesti“ („Keshki xabarlar“, rus tilindegi gazeta, 1998), „Biznes“ (rus tilindegi gazeta, 1992), „Ukrasha moloda“ (ukrain tilindegi gazeta, 1991), „Ukrasha“ (jurnal, 1941), „Suchasshst“ („Zamanagóylıq“, ukrain tilindegi jurnal, 1961), „Pol1tichna dumka“ („Siyasiy pikir“, ukrain tilindegi jurnal, 1993), „Dnshro“ (ukrain tilindegi jurnal, 1927), „Galitsyu kontrakti“ („Galitsiya shártnamalari“, ukrain tilindegi jurnal, 1990), „Delovaya Ukraina“ („Isbilermen Ukraina“, rus tilindegi jurnal, 1992), „Pol1tika i kultura“ („Siyasat hám mádeniyat“, ukrain tilindegi jurnal, 1999), „Perets“ („Burısh“, ukrain tilindegi satirikalıq jurnal, 1927), „Barvshok“ (ukrain tilindegi jaslar jurnalı, 1928). Ukrainadaǵı jetekshi xabar agentlikleri: „Ukraina milliy xabar agentligi“ (UKRINFORM, 1981-jıl dúzilgen, 1990-jıldan ǵárezsiz), „Ukraina ǵárezsiz xabar agentligi“ (UNIAN, 1993), „Ukrashsyu novini“ („Ukraina jańalıqlari“, 1993). Ukrainada telekórsetiw hám radioesittiriw tarmaǵı rawajlanǵan. 2000-jıl basında 560 tan artıq tele hám radiokompaniya hám de shólkem iskerlik júrgizdi. Jetekshi telekompaniyalar: „Ukraina milliy telekompaniyası“ (1995), „Inter“ (1995), „Jańa kanal“ (1998), „1+1“ (1995), „1CTV“ (1992), „STB“ (1997). Ukrainada radioesittiriwler 1924-jıldan, telekórsetiwler 1951-jıldan baslanǵan.

Ádebiyatı

Ukraina ádebiyatınıń dáslepki dárekleri áyyemgi rus úgit-násiyatları, áwliye payǵambarlar haqqındaǵı ráwiyat hám qıssalar, XI-XIII ásirlerge tiyisli jılnamalardan baslanadı. Kievda jaratılǵan Ostromir injili (1056-57), „Ótken jıllar qıssası“ (shama menen 1113) Kiev Rusındaǵı dáslepki kórkem ádebiyatqa baylanıslı estelikler bolıp tabıladı. XIV-XV ásirlerde jılnama hám waqıya-qubılıslar formasındaǵı kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpeler dúnyaǵa keldi. Keyin xalıq poeziyalıq dóretiwshiligi, sonday-aq, tariyxıy qosıqlar, qaharmanlıq dástanları, muhabbat hám miynet qosıqları, xalıq ertekleri payda boldı. XVI-XVII ásirlerde tartıslı ádebiyat hám teologiyaǵalıq ádebiyat áhmiyetli rol oynadı. (Gerasim Smotrickiy, Vasil Surazskiy, Meletiy Smotritskiy (ataqlı „Grammatika“ sabaqlıǵı avtorı, 1619), Yoanikiy Galyatovskiy, Petro Mogila (shıǵıs Evropadaǵı dáslepki akademiyalıq oqıw jurtı tiykarshısı; keyinirek onıń atı menen Kiev Mogila akademiyası dep atalǵan, XX ásirdiń 90-jıllarında qayta tiklengen), Ivan Vishenskiy, Feofan Prokopovich, Ipatiy Potiy, Zaxar Kopistenskiy hám basqalar. Bul dáwirde Lvovda Ivan Fyodorov tárepinen Ukraina aymaǵında birinshi kitap — „Apostol“ basıp shıǵarıldı. Evropa Oyanıw dáwirinde ádebiyat tez rawajlandı, XVII-XVIII ásirlerde kórkem ádebiyatqa baylanıslı temalar keńeyip, ideologiya-metodikalıq tárepten bayıdı, hár túrli janrlardaǵı dóretpeler jaratıla basladı. Jazıwshı, shayır hám aǵartıwshı G. S. Skovoroda (1722-94) nıń dóretiwshiligi áyyemgi ukrain ádebiyatınıń nátiyjesi, jańa ukrain ádebiyatınıń kirisiwi boldı („Xarkov tımsalları“ toplamı, „Iláhiy qosıqlar bostanı“ qosıqlar toplamı). XIX-XX ásir baslarında eski ukrain ádebiyatı qáliplesti. I. Kotlyarevskiy (6 bólimnen ibarat „Enenda“ dástanı), P. Gulak Artemovskiy, G. Kvitka Osnovyanenko, I. Franko, L. Ukrainka, P. Mirniy, O. Pchilka, N. Gogol, M. Kotsyubinskiy hám basqalardıń shıǵarmaları ataqlı boldı. Ullı qobızshı Taras Shevchenko bolsa jańa ukrain ádebiyatına tiykar saldı. XX sirde V. Sosyura, P. Tichina, M. Rilskiy, M. Kulish, O. Gonchar, I. Le, M. Stelmax, P. Zagrebalniy, B. Oleynik, V. Simonenko, M. Bajan, I. Drach, M. Movchan hám basqa kóplegen jazıwshılar jaratqan prozalıq hám poeziyalıq shıǵarmalar, A. Korneychuk pyesaları Ukraina ádebiyatına múnásip úles bolıp qosıldı. Házirgi zaman ukrain ádebiyatı milliy dástúrlerdi zamanagóy Evropa hám jáhán mádeniyatı tájiriybesi menen qosıw ruwxında rawajlanıp barmaqta.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Ukraina aymaǵında dáslepki paleolit dáwirine tiyisli turar jay qaldıqları, adam hám haywan háykelsheleri saqlanıp qalǵan. Dáslepki qurılıs hám imaratlar Vizantiya arxitekturası tásirinde tiklengen. Kievdaǵı Ayo Sofiya ibadatxanası hám Altın dárwaza (XI ásirdiń 1-yarımı) sol dáwir tiyisli estelikler bolıp tabıladı. Ulıwma, Ukraina arxitektorlıǵı Evropa arxitekturalıq dástúrleri ruwxında rawajlanıp kelgen, atap aytqanda, tastan qorǵan hám saraylar qurılǵan, súwretlew hám ámeliy bezew kórkem óner dóretpeleri jaratılǵan. XIV-XVI ásirlerde Volin, Podolye hám Galitsiyada kóplegen qorǵan hám monastrlar qurıldı. XVI ásir 2-yarımı hám XVII ásir basları Ukraina arxitekturasında Oyanıw dáwiriniń tásiri bilinedi, xalıqshıllıq elementleri kórine basladı. XVIII ásir baslarında Shep jaǵa Ukrainada barokko usılı joqarı bolsa, tez arada rokoko usılı da kirip keldi, dúnyalıq arxitektorlıq kórkem óneri rawajlandı. XVIII ásir aqırı — XIX ásir baslarında bolsa klassicizm jetekshi poziciyanı iyeledi, atap aytqanda, qalalardı sol usılda qayta qurıwǵa kirisildi. XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında basqa arxitektorlıq usılları qosılǵan eklektik usıl joqarı boldı. Sovet dáwirinde záwlim imaratlar keń jayıldı, biraq baribir ápiwayı universal arxitekturalıq joybarlar jetekshi orındı iyeledi. XX ásirdiń 30-40-jıllarında Ukraina qala hám awılların joba tiykarında qayta qurıwda xalıq arxitektorlıǵı formalarınan paydalanıldı. 50-60-jıllarda qala hám awıllarda qayta-qayta tiklew hám jańaların qurıwda ullılıq hám bezewge itibar berildi, 70-jıllardan baslap tiplik bloksekciyalar hám jıynalma úy konstrukciyalarınan paydalanıwǵa kirisildi. Házirgi zaman Ukraina arxitektorlıǵı milliy usıllardan da, jáhán principlerinen de paydalanıp, Ukrainanıń evropasha túsin qáliplestiriwge umtıldı. V. Gorodetskiy, I. Kavaleridze, Ye. Vuchetich atları ukrain arxitektorlıǵı hám músinshiliginiń maqtanıshı bolıp qalǵan. Keyingi jıllarda wayran awhalǵa túsip qalǵan tariyxıy esteliklerdi qayta-qayta tiklewge úlken itibar berildi, atap aytqanda, Kiev qalasındaǵı Mixaylov Zlatoverx ibadatxanası, Kiev-Pechera lavrasınıń Uspeniye ibadatxanası qayta qurılıp, túp halǵa keltirildi. Kiev, Xarkov, Lvov hám basqa qalalarda kórkem jámiyetlik hám turar jay imaratları qurıldı. Ukraina súwretlew kórkem óneri, dáslep, ibadatxanalardı bezew mútájligi sebepli júzege keldi. XVI ásir bezew súwretlewi hám músinshilik rawajlandı. Orta ásirler súwretlew ónerinde kitap miniatyurası da úlken orın iyeledi, aǵash gravyurası rawajlana basladı, keramika, aǵashqa naǵıs oyıwshılıq, temirshilik, zergerlik, kesteshilik rawajlandı. Taras Shevchenko romantizm usılların dóretiwshilik jaqtan ózgertip, portret, tábiyat kórinisi hám basqa janrlarda gózzal dóretpeler jarattı. XVIII ásir aqırı — XIX ásir basında Ukraina súwretlew kórkem ónerinde klassicizm tásiri bilinedi. XIX ásirdiń 2 yarımı — XX ásir baslarında ukrain kórkem ónerinde realistlik principler rawajlandı. Zamanagóy ukrain súwretshiliginde kitap grafikası, dáske grafikası, siyasiy plakat, teatr hám kino bezew kórkem óneri, portret, tábiyat kórinisi sıyaqlı janrlar rawajlanǵan. T. N. Yablonskaya, V. I. Kasiyan, M. G. Lisenko, M. G. Derevus hám basqalar ataqlı. Kórkem ónerdiń barlıq túrleri boyınsha kadrlar Kiev súwretlew kórkem óner institutı, Lvov ámeliy hám bezew kórkem óneri institutı, Xarkov sanaat súwretshiligi institutı, Lvovdaǵı poligrafiya institutı, bir qansha arnawlı orta oqıw orınlarında tayarlanadı. Ukraina ǵárezsizlikke eriskennen soń (1991), 1992-jılda Ukraina súwretshiler awqamı Ukraina Milliy súwretshiler awqamı retinde qayta dúzildi (baslıǵı — V. A. Chepelik). Awqam quramında wálayat bólimleri, 4308 aǵza bar. 1998-jıl Ukraina Prezidenti pármanı menen „Súwretshiler kúni“ kásip bayramı shólkemlestirilgen.

Muzıka

Muzıkası shıǵıs slavyanlar xalıq muzıkası tiykarında payda bolǵan. Kievdaǵı Sofiya ibadatxanasınıń diywal súwretlerinde sazlardı shertip turǵan muzıkashılar súwretlengen. Xalıq muzıkası dáslep bir dawıslı, keyinirek kóp dawıslı (geterofoniya hám gormoniya dúzilisinde) vokal, vokalásbap hám ásbap formalarında rawajlanǵan. Skripka, basolya, kobza, bandura, torban, simbala, lira sıyaqlı muzıka ásbapları bar. Ukraina professional muzıkası Kiev Rusı dáwirinen baslanǵan. Knyaz saraylarında, shirkewlerde arnawlı qosıqshılar bolǵan. XVI-XVII ásirlerde qalalarda muzıkashılar awqamları, muzıka mektepleri dúzildi. XVIII ásirde krepostnoy muzıka kapellaları, orkestrları, opera hám balet truppaları is júrgizip basladı. 1810-jıl Odessada opera teatrı ashıldı. XIX ásir 2-yarımında ukrain professional muzıka mektebi qáliplesti. Ukrain eski muzıkası milliy opera dóretpeleri menen bayıdı (S. Gulak Artemovskiydiń „Dunay artındaǵı zaporojyelik“, P. Sokalskiydiń „Dubna qamalı“, „Mazepa“, M. Arkastıń „Katerina“ shıǵarmaları hám basqalar). N. Lisenko, K. Stetsenko, M. Leontovich, B. Lyatoshinskiy, L. Revutskiy, V. Kosenko, aǵa-ini G. hám P. Mayboroda sıyaqlı kompozitorlardıń iskerligi ukrain eski muzıkası rawajlanıwında áhmiyetli orın iyeledi. XX ásirdiń 2-yarımında muzıka ǵayratkerlerinen I. Kozlovskiy, B. Gmirya, A. Solovyanenko, Yu. Gulyayev, xalıq hám estrada qosıqları atqarıwshılarınan N. Yaremchuk, V. Ivasyuk, N. Matviyenko, S. Rotaru, O. Kovalska, Yu. Bagatikov xalıqaralıq kólemde ataqlı boldı. „Yevrovideniye 2004“ festivalında qosıqshı Ruslana Lijichko 1-orındı aldı. Kiev, Odessa, Lvovda konservatoriya, Xarkov kórkem óner institutı, Donetsk muzıka-pedagogika institutı, bir qansha mádeniyat institutları, muzıkalıq bilimlendiriw orınları bar. Ózbekstanda N. Lisenkonıń „Poltavalik Natalka“ (Muqimiy teatrında), G. Mayborodanıń „Arsenal“ (Nawayı teatrında) shıǵarmaları saxnalastırılǵan, L. Revutskiy Tashkent konservatoriyasında kompoziciya kafedrası basqarıwshısı (1941-1944) bolǵan, shákirtleri arasında I. I. Akbarov da bar.

Teatr

Ukraina teatr kórkem óneri bulaqları kóp qudayǵa sıyınıwshılıq dáwiri xalıq úrp-ádetlerinen baslanadı. Xristianlıq qabıl etilgennen soń, xalıq aktyorları — skomoroxlar dóretiwshiligi rawajlandı. XVI ásir aqırlarında Ukraina aymaǵına Batıs Evropadan kirip kelgen diniy drama áste-áste realistlik kóriniske iye bolıp, intermediya hám interlyudiya janrları tuwıla basladı, nátiyjede zamanagóy komediyaǵa tiykar salındı. XVII-XIX ásirde „vertep“ dep atalǵan xalıq quwırshaq teatrı rawajlandı. Ukrain teatrınıń júzege kelip, jetilisiwin KievMogila akademiyası menen baylanıstıradı (XVII ásir 2 yarımı — XVIII ásir bası). XVIII ásir aqırlarında Shep jaǵa Ukrainanıń dvoryan qorǵanlarında krepostnoy teatrlar, dvoryan hám basqa dáreje wákillerinen ibarat háweskerlik teatrları da payda boldı. Professional teatr XVIII ásir aqırı — XIX ásir baslarında dúzildi. I. Kotlyarevskiydiń „Poltavalı Natalka“ hám „Moskalcharivnik“ pyesaları Ukraina teatrı tariyxında jańa dáwirdi baslap berdi. Birinshi turaqlı opera teatrı Odessa qalasında ashıldı (1809). Keyinirek bunday teatrlar Kiev hám Xarkovda da payda boldı. XX ásir baslarında Ukraina teatr kórkem óneri joqarı dárejege kóterildi. M. Kropivnitskiy, M. Staritskiy, I. Karpenko-Karogo, N. Lisenko, M. Sadovskiy, Yu. Lavrivskiy hám basqa eski teatrlar kámal tawdı. XX ásirdiń 90-jıllarınan mámleketke qaraslı bolmaǵan jańa awqamlar esabına professional teatrlar sanı kóbeyip, 2000-jılda 130 ǵa jetti. Kiev drama hám komediya teatrı, Jaslar teatrı, Poeziya teatrı, Donetsk, Dnepropetrovsk, Zaporojye, Sumi jas tamashagóyler teatrları jáhán eski dramaturgiyası dóretpeleri menen birge jergilikli avtorlardıń pyesaların kórsetip atır. Professional hám háwesker jámáátler ushın kadrlar Kievdaǵı I. K. Karpenko-Karogo atındaǵı teatr kórkem óneri institutında, Xarkovdaǵı I. P. Kotlyarevskiy atındaǵı kórkem óner institutında, Kiev, Xarkov, Rovnodaǵı mádeniyat institutlarında tayarlanadı.

Kino

Tiykarǵı maqala: Ukraina kinosı Ukrainada dáslepki xronika filmleri XIX ásirdiń 90-jıllarında jaratılǵan. 1896-1906 -jıllarda xarkovlı fotograf A. K. Fedetskiy xronikal kinolentalardı kórsetken. 1911-14-jıllarda kinooperator D. Saxnenko rejissyor N. K. Sadovskiy menen birge „Poltavalı Natalka“ hám basqa spektakllerdi súwretke aldı. 1917-19-jıllarda Yalta hám Odessada menshikli kinoatelyeler isledi. 1922-jıldan úzliksiz túrde kórkem filmler islep shıǵarıla basladı. 1928-jıl Kievda úlken kinofabrika (házirgi A. Dovjenko atındaǵı Kiev kinostudiyası) ashıldı. Birinketin A. Dovjenkonıń „Muhabbat miywesi“ (1926). „Zvenigora“ (1928), „Jer“ (1930), „Aerograd“ (1935) hám basqa filmleri jaratıldı. 50-60-jıllarda rejissyorlardan I. Savchenko („Taras Shevchenko“, 1951), S. Parajanov („Umıtılǵan ata-babalardıń sayaları“, 1965), V. Ivchenko („Qara jılan“, 1965), sonıń menen birge, Yu. Ilyenko, L. Osika, L. Bikov, K. Muratova, R. Balayan hám basqalarlardıń filmleri ekranǵa shıǵarıldı. Kino aktyorlarınan I. Mikolaychuk, B. Stupka, M. Yakovchenko, N. Ujviy, L. Chayka, A. Rogovseva, K. Stepankov, Y. Majuga, L. Gurchenko, O. Borisov, B. Benyuk, Zadnipovskiyler áwladı, Y. Paperniy hám basqalarlardıń atı ataqlı boldı. Ǵárezsizlik jıllarında (XX ásirdiń 90-jıllarında) Ukraina kinosı jańa basqıshta rawajlana basladı.

Asxana

Ukrainanıń dástúriy dietası tawıq, shoshqa góshi, qara mal góshi, balıq hám zamarrıqlardı óz ishine aladı. Ukrainalıqlar da kóp kartoshka jeydi; danalar; hám jańa, qaynatılǵan yamasa duzlanǵan palız eginleri. Ataqlı dástúriy taǵamları varenyky (zamarrıq, kartoshka, duzlanǵan kapusta, tvorog, shiye yamasa mayda-shúydeler menen qaynatılǵan köfte), nalysnyky (tvorog, haşhaş urıwı, zamarrıq, ikra yamasa gósh menen krep), kapusnyak (gósh, geshir, kartoshka menen tayarlanǵan kapusta sorpası) piyaz, tarı, tomat pastası, tatımlıqlar hám jańa shópler), borch (láblebi, kapusta hám zamarrıq yamasa góshten tayarlanǵan sorpa) hám golubcy (gúrish, geshir, piyaz hám maydalanǵan gósh penen toltırılǵan kapusta rulonları). Dástúriy nan ónimleri arasında bezetilgen korovais hám pasxa nanları bar. Ukraina qánigeligi, sonday-aq, Kiev tawıq góshi hám Kiev tortın óz ishine aladı. Ukrainalıqlar qapırıqlanǵan miyweli kompot, sherbetler, sút, sarımay, mineral suw, shay hám kofe, pivo, vino hám horilka ishedi.