Belgiya

Belgiya, Belgiya Korolligi (flamandsha: Koninkrijk België; francuzsha: Royaume de Belgique) - Batıs Evropadaǵı mámleket. Arqa teńiz jaǵasında jaylasqan. Basqarıw tárepten 3 regionǵa, regionlar wálayat (provinsiya) larǵa, wálayatlar kommunalarǵa bólingen. Maydanı 30,528 mıń km². Xalqı 12 828 000 adam (2023). Paytaxtı - Bryussel qalası.

Mámleketlik basqarıw principi

Belgiya - konstituciyalıq monarxiya. Ámeldegi konstituciya 1831-jılda qabıl etilgen hám sol waqıttan berli bir neshe márte (aqırǵı ret 1993-jıl) ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı - korol, onıń hákimiyatı sheklengen. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı patsha hám parlament ámelge asıradı. Eki palatalı parlament 4 jıl múddetke saylanadı. Wákiller palatası 150 deputattan hám senat 72 aǵzadan ibarat. Atqarıwshı hákimiyattı korol hám ol tárepinen tayınlanatuǵın hám de parlamentke esabat beretuǵın húkimet (ministrler keńesi) ámelge asıradı, oǵan bas ministr basshılıq etedi.

Tábiyatı

Bul aymaqtıń kópshilik bólegi oypatlıqtan ibarat bolıp, arqa-batıstan qubla-shıǵısqa qaray kóterilip baradı. Eń biyik noqatı - Botranj shıńı (694 m). Jaǵa qasındaǵı qum jıyınları hám qashılar mol hasıl egisliklerdi teńiz suwınan qorǵaydı. Paydalı qazılmaları: taskómir, qurılıs materialları, atap aytqanda mramor, az muǵdarda temir hám polimetall kán, surma. Íqlımı - ortasha, teńiz ıqlımı. Yanvarda ortasha temperatura 3°, 4°, iyulda 18°, 19°. Jıllıq jawın muǵdarı 700- 1500 mm. Iri dáryaları: Maas, Shelda, Izer; olar bir-biri menen kanallar arqalı tutastırılǵan. Topıraǵı arqasında tiykarınan qońır orman; qublada podzol hám qońır. Belgiya maydanınıń 18,7% ke jaqını orman, kóbirek emen hám buk terekleri menen qorshalǵan. Ardenn tawlarında milliy baǵ bar. Jabayı haywanlardan buǵı, jalǵızaq, orman pıshıǵı, orman soboli, qoyan hám basqalar jasaydı. Almaxan, atız tıshqanı sıyaqlı kemiriwshiler, qırǵawıl, keklik, orman qızıl ayaǵı sıyaqlı awlanatuǵın quslar bar.

Xalqı

Xalqı milliy quramı tárepinen 2 tiykarǵı toparǵa: flamandlar (58%) hám vallonlar (32,5%) ǵa bólinedi. Belgiyada 1 mln. ǵa jaqın shet el puqaralar - italyanlar, ispanlar, francuzlar, grekler, gollandlar, marokashlıqlar, túrkler hám basqalar da bar. Xalıqtıń 96,5% i qalalarda jasaydı. Rásmiy tili - francuz, niderland hám nemis tili. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi katolikler. Iri qalaları: Bryussel, Antverpen, Lyej, Rent, Sharlerua.

Tariyxı

Áyyemgi zamanlarda Belgiyada belglerdiń kelt qáwimi jasaǵan (mámleket atı sonnan kelip shıqqan). Eramızǵa shekemgi 57-jılda Yuliy Cezar mámleketti basıp alıp, Rim imperiyası quramına qosqan. III ásirde Belgiyaǵa germanlardıń frank hám friz qáwimleri bastırıp keldi. Franklar belglerdiń bir bólegin qırıp taslap, basqa bir bólegi menen birigip ketken. V-IX ásirlerde Belgiya Frank mámleketi quramında bolǵan. 843-jıl Frank mámleketi bóleklenip ketkennen keyin, Verden shártnamasına kóre, Belgiya 2 bólekke bólindi: batıs bólegi Franciyaǵa, shıǵıs bólegi Lotaringiyaǵa qosıp jiberildi. XIII- XIV ásirlerde Belgiya Angliya menen Franciya arasındaǵı kúshli gúres maydanı boldı. XIV ásir aqırı hám XV ásirde Belgiya Burgundiya Gercoglarınıń múlkine aylandı, 1477-jıldan Gabsburglar húkimranlıǵında, 1555-jıldan Ispaniya quramında boldı. 1713-jıl Utrext shártnamasına qaray taǵı Gabsburglar imperiyası quramına kirdi. 1789-1790-jıllar burjua revolyuciyası nátiyjesinde avstriyalıqlar húkimranlıǵı tamamlanıldı, 1790-jıl 11-yanvarda Belgiya Qurama Shtatları mámleketi daǵaza etildi, biraq 1791-jılda Avstriya taǵı mámleketti qolǵa aldı. 1795-jılda Franciyaǵa qosıp alındı. Napoleon I imperiyası tawsılǵannan keyin, 1815-jıl Belgiya aymaǵı Niderlandiya quramına qosıldı. 1830-jıl revolyuciyası sebepli Belgiya ǵárezsizlikke eristi. XX ásir baslarında joqarı dárejede rawajlanǵan sanaat mámleketine aylandı. Birinshi jáhán urısı dáwirinde Belgiyanıń biytárepligine qaramay, Germaniya áskerleri onı basıp aldı. Ekinshi jáhán urısı jıllarında bolsa gitlershiler shabıwılı azabın tarttı (1940-1944). 1944-jıl sentyabrde Belgiya basqınshılardan qutıldı. Belgiya - 1945-jıldan BMSh, 1949-jıldan NATO aǵzası (1967-jıldan Belgiyada NATO rezidenciyası jaylasqan). Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların 1992-jıl martta ornatqan. Milliy bayramları: 21-iyul - Korol Leopold I diń Konstituciya sadıqlıǵı haqqında ant qabıl etken kúni (1831) hám 15-noyabr - Korol dinastiyası kúni (1866).

Tiykarǵı siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Xristian xalıq partiyası, 1969-jılda dúzilgen; Socialistlik partiya, 1978-jılda dúzilgen; „Agalev“ - flamand ekologları partiyası, 1982-jılda dúzilgen; Frankofonlar demokratiyalıq partiyası, 1964-jılda dúzilgen. Xristian kásiplik awqamları konfederaciyası, 1912-jılda dúzilgen; Belgiya ulıwma miynet federaciyası, 1945-jılda dúzilgen.

Xojalıǵı

Belgiya dúnyadaǵı eń rawajlanǵan mámleketler toparına kiredi. Sanaatında ónimniń texnikalıq dárejesi joqarılıǵı jáhán bazarında onıń básekige shıdamlılıǵın támiyinleydi. Sanaatta jańa texnologiyalardı engiziwge, eksporttı xoshametlewge, kishi hám orta kárxanalardı qollap-quwatlawǵa, shet el qarjısın qosıwǵa ayrıqsha itibar beriledi. Metallsazlıq, mashinasazlıq, ásirese avtomobilsazlıq (jılına 1 mln. nan artıq avtomobil islep shıǵarıladı), ximiya, elektrotexnika, elektron, qurılıs materialları, toqımashılıq, azıq-awqat, aǵashsazlıq, zergerlik (almaz qırlaw) eń rawajlanǵan sanaat tarmaqları bolıp tabıladı. Awıl xojalıǵında miynetke jaramlı xalıqtıń tek 3% i shuǵıllanadı (hár bir dıyqan 80 adamdı baǵadı). Orta hám mayda fermer xojalıqları (90 mıń) awıl xojalıǵınıń tiykarın quraydı, bir xojalıqtıń ortasha jer maydanı - 15 gektar. Jetekshi tarmaq - shárwashılıq, ol pútkil awıl xojalıǵı óniminiń 70% in beredi. Tiykarǵı awıl xojalıǵı eginleri - biyday, arpa, palız eginleri. Kópshilik ónim túrleri boyınsha awıl xojalıǵı óndirisi ishki mútajlikti 1,5-2 ese artıǵı menen támiyinleydi. Jetistirilgan palız eginleriniń 80% i shetke shıǵarıladı; romen salatı dúnyanıń 40 mámleketine satıladı. Shetke shıǵarılatuǵın awıl xojalıǵı ónimleri ishinde ǵálle hám miywe tiykarǵı orındı aladı. Kartoshka, qant láblebi hám basqalar jetistiriledi.

Transportı

Belgiya áhmiyetli sawda hám baylanıs jolları kóshe kesispesinde jaylasqan. Ol temirjol (3479 km) hám avtomobil jolları (14 421 km) tarmaǵınıń tıǵızlıǵı tárepinen dúnyada birinshi orında turadı. 1,7 mıń lokomotiv, 1,8 mıń jolawshı tasıytuǵın hám 27,3 mıń júk vagonı, 3,87 mln. jeńil hám 343 mıń júk avtomobili bar. Belgiya aymaǵınan 1500 km uzınlıqtaǵı eki dárya - Maas hám Lis aǵıp ótedi, olardıń yarımında kemeler qatnaydı. Teńiz sawda flotında 69 keme bar. Tiykarǵı portları: Antverpen (dúnyada tórtinshi, Evropada 2-orında turadı, jıllıq aylanbası 95 mln. tonna), Bryugge Zebryugge, Gent, Ostende. Ishki suw jollarınıń uzınlıǵı 1515 km. „Sabena“ milliy aviakompaniyası 70 ten kóbirek xalıqaralıq avia jóneliske xızmet etedi. Bryussel qasındaǵı „Zaventem“ aeroportı tórt táreptegi derlik barlıq mámleketler paytaxtları menen baylanısqan. Shetke avtomobil, toqımashılıq, azıq-awqat, ximiya, metallurgiya sanaatı ónimleri, dári-dármaq, qara hám reńli metallar, qımbat bahalı taslar, tiykarınan brilliant shıǵarıladı. Shetten tiykarınan mineral ónimler, neft, ruda, paxta talshıǵı, jún keltiriledi. Sırtqı sawdadaǵı tiykarǵı qarıydarları - Germaniya, Franciya, Niderlandiya, Ullı Britaniya. Pul birligi - Belgiya franki.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

1988-jıldan bilimlendiriw tarawı Belgiya federaciyası subiektleri bolǵan Toparlar ıqtıyarına ótkerildi. 18 jasqa deyingi balalar ushın tálim májburiy hám biypul. Mámleket hám municipal mekteplerinen tısqarı kóplegen katolik hám menshikli dúnyalıq mektepler de islep turıptı. Joqarı oqıw orınlarında oqıw pullı. Belgiyada 8 universitet bar. Eń iri universitetler: Antverpen, Bryussel, Lyej, Gent universitetleri. Sonday-aq, bir neshe universitet orayları, institutlar, joqarı texnika mektebi isleydi. Ilimiy mákemeleri: Metallurgiya izertlewleri milliy orayı, Yadro izertlewleri orayı, Korollik observatoriyası, 7 akademiya, atap aytqanda Belgiya patshalıǵı pán, ádebiyat hám kórkem oner akademiyası. Bryusselda Milliy kitapxana, Bryussel, Gent, Lyej hám Lyoven universitetleriniń kitapxanaları, Antverpen hám Bryusselda korollik elegant kórkem óner muzeyleri bar.

Baspasózi, radioesittiriwi, telekórsetiwi

Belgiyada francuz, niderland, nemis tillerinde 2.3 mln. nusqada 50 ge jaqın kúndelik gazeta hám 6 qánigelesken finans-ekonomikalıq baspalar shıǵarıladı. Iri gazetaları: „Belang van Limburg“ („Limburg mápleri“, 1897-jıldan), „Gazet van Antverpen“ („Antverpen gazetası“, 1891-jıldan), „Gazett de Bryussel“ („Bryussel gazetası“, 1984-jıldan), „Liberte“ („Azatlıq“, 1991-jıldan); jurnallar: „Bon suare“ („Iygilikli aqsham“, 1922-jıl). Belgiya telegraf agentligi 1920-jıl dúzilgen. Radioesittiriw hám telekórsetiw francuz hám niderland tillerinde isleydi. 2 oraylıq radio hám telestudiyadan tısqarı 10 wálayat studiyası bar. Qońsılas mámleketlerdiń programmaları kabel radio hám televideniesi arqalı tarqatıladı.

Ádebiyatı

Belgiya ádebiyatı tiykarınan 2 tilde: francuz hám flamand tillerinde rawajlanıp kelmekte.

Francuz tilindegi ádebiyat

Dáslepki jazba estelikler XII ásirde payda bolǵan. XIV-XV ásirlerde tariyxıy jılnamalar, atanaq júrislerine arnalǵan ráwiyat hám qosıqlar, qaharmanlıq dástanları, roman hám novellalar jaratıldı. Oyanıw dáwirinde gumanist J. Lemer de Belj, pamfletlar avtorı F. de Markine de Sent Aldegond hám basqalar dóretiwshiligi málim (XV-XVI ásirler). XVII-XVIII ásirlerde francuz emigranti E. Bryoshe de la Krua dóretiwshilik etti. Belgiya A. de Valef francuz klassicizmi tásirinde dóretpeler jarattı. XVIII ásirdiń ortalarında K. F. de Neli, O. B. Renye sıyaqlı jazıwshılar ádebiyatqa aǵartıwshılıq ideyaların alıp kirdi. XIX ásir baslarında Belgiyada F. Lebrussardıń „Belgiyalıqlar“ (1810) poeması, A. Van Gasselttiń qatar qosıq hám dramaları, A. Sireniń „Drok“ (1838), „Isanıń sońǵı kúni“ (1838) sıyaqlı toplamları keń tarqaldı. Realistlik tendensiyalar XIX ásir ortalarınan rawajlana basladı. Sh. de Koster, E. Verharn, J. Rodenbax realizmniń ataqlı wákilleri bolıp tabıladı. Sol dáwir dekadentlik aǵımı menen baylanıslı bolǵan M. Metsrlink dóretiwshiligi hálsirewshilik sezimi menen suwǵarılǵan. F. Ellens, K. Byurino, A. Eygespars, D. Shaynert sıyaqlı jazıwshılar aldıńǵı ideyalardı propaganda etti. Gitlershiler basıp alǵan dáwirde shayırlardan R. Blik (konslagerda qaytıs bolǵan), J. Varen, Sh. Muas, D. Shaynert, I. Gassel fashizmge qarsı, patriotlıq ruwxında qosıqlar jazdı. 50-60-jıllardaǵı bir qatar dóretpelerde Ekinshi jáhán urısı waqıyaları súwretlendi (D. Jilles, D. Shaynert romanları hám basqa dóretpeler).

Flamand tilindegi ádebiyat

Folklor, ańızlar, tariyxıy ráwiyatlardaǵana saqlanıp qalǵan flamand ádebiyatı (XVIII ásir baslarına shekem flamand ádebiyatı niderland ádebiyatınıń bir bólegi edi) XIX ásirdiń 40-jıllarında shayır Ya. F. Villems basshılıǵındaǵı milliy demokratiyalıq háreket nátiyjesinde qaytadan tiklendi. Bul dáwirde sociallıq temada roman jaratıw háreketi háwij aldı (F. Van Kerkxoven. R. Siiders, A. Bergman sıyaqlılar). K. Beysse („Zorlıqshınıń nızamı“. 1893; „Pamel shańaraǵı“, 1903). S. Stryovels („Aastodaǵı turmıs hám ólim“. 1926; „Yaitye Verduur“, 1944) flamand dıyqanları ómirin shın sáwlelendirdi. XIX ásir aqırı - XX ásir baslarında dekadentlik aǵımı payda boldı.