Kipr

Bul terminniń basqa da mánisleri bar. Qarańız: Kipr

Kipr (grekshe: Kypros, turkcha: Kibris, arabsha: Qubrus), Kipr Respublikası (grekshe - Kypriaki Qapırıqokratia, turkcha - Kıbrıs Cumhuriyeti) - Batıs Aziyada, Orta teńizdiń shıǵıs bólegindegi Kipr atawda jaylasqan mámleket. Maydanı 9251 km². Xalqı 1,227,900 adam (2022). Paytaxtı - Nikosiya qalası. Basqarıw tárepten 6 okrug (district) qa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Kipr - respublika. Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Óz-ara doslıqqa kiredi. Ámeldegi Konstituciyası 1960-jılda qabıl etilgen hám keyinirek dúzetiw hám de qosımshalar kirgizilgen. Mámleket baslıǵı prezident (1993-jıldan Glafkos Kliridis). Prezident kiprlik grek jámááti, vitse-prezident kiprlik túrk jámááti tárepinen tuwrı saylaw jolı menen 5 jılǵa saylanadı. Nızam shıǵarıwshı húkimet wákiller palatası (grek hám túrk toparları wákillerinen ibarat bir palatalı parlament). Atqarıwshı hákimiyattı prezident hám vitse-prezident basqaradı hám de húkimet (Ministrler Keńesi) ti tayınlaydı. Prezident húkimetke basshılıq etedi.

Tábiyatı

Qır hám taw kóp, shıǵısı oypatlıq. Arqa jaǵaları tik hám kóp jartaslı. Arqa jaǵası boylap Kireniya (1023 m ge shekem) hám Karpas dizbekleri (364 m ge shekem) jaylasqan. Kipr aymaǵınıń oraylıq hám qubla bóleginde Troodos taw massivi bar (eń biyik shıńı 1951 m). Arqa hám qubladaǵı dizbeklerdi keń Mesaoriya tegisligi (biyikligi 200 m ge shekem) ajıratıp turadı. Qazılma baylıqlardan xromit, temir hám mıs káni, asbest hám basqalar bar. Íqlımı subtropikalıq Orta teńiz ıqlımı. Jazı ıssı (25-35°), qısı jumsaq (10-15°), kóp jawınlı. Jıllıq jawın tegislikte 300-500 mm, tawlarda 1000-1300 mm. Taw etekleri hám tegisliklerde mudam jasıl putalıqlar, Kireniya hám Karpas dizbekleriniń hák taslı qubla janbawırlaında sahra ósimlikleri ósedi. Kipr aymaǵınıń 18% orman: emen, sárwi, halab qaraǵayı, taw oypatlıqlarında jıńǵıl, qızıl tas ósedi. Jılan, jalǵızaq, kesirtke, xameleon, kalxat, búrkit hám basqalar bar.

Xalqı

Xalqınıń 78% i kiprlik grekler, 18% kiprlik túrkler. Inglisler, arablar, armanlar, italyanlar da jasaydı. Grek hám túrk tilleri - rásmiy. Grekler pravoslav, túrkler islam dinine sıyınadı. Qala xalqı 68%.

Tariyxı

Kipr aymaǵında adam neolit dáwirinen jasaydı. Eramızǵa shekemgi XV-XI ásirlerde Kiprdi axeylar, IX ásirde finikiylar, VIII ásir aqırında ossuriyler, VI ásirde ahamaniyler basıp aldı, 333-323-jıllarda Makedoniyalıq Aleksandr, 294-258-jıllarda Ptolemeylar mámleketi, 58-jıldan Rim imperiyası qol astında boldı. Rim imperiyası qulaǵannan soń (eramızǵa shekemgi 395 jıl), Kipr Vizantiya quramına ótti. 648-jıl atawdı arablar, 1191-jıl salibshiler iyeledi. 1489 -1571-jıllarda Veneciya, 1571-jıldan Osmanlı túrk mámleketine ǵárezli boldı.

XIX ásirde kiprlik greklerdiń Kiprdi Greciyaǵa qosıw háreketi payda boldı. 1878-jıl Kiprdi Ullı Britaniya basıp aldı. 1925-jıl Kipr Angliya koloniyası mártebesin aldı. 1931-jıl inglis húkimranlıǵına qarsı stixiyalı kóterilis baslandı, bıraq onı kolonizatorlar shápáátsizlik penen bastırdı. Ekinshi jáhán urısı jılları (1939-1945) 20 mıńnan aslam kiprlik inglis áskerleri qatarında Germaniyaǵa qarsı urısta qatnastı. Urıstan keyin Kiprde milliy azatlıq háreketi háwij alǵannan keyin, Ullı Britaniya jan beriwge májbúr boldı. 1960-jıl 16-avgustta Kipr ǵárezsiz respublika dep daǵaza etildi. Makarios III prezident, F. Kishi vitse-prezident etip saylandı.

Kiprdegi grek hám túrk toparları arasındaǵı kelisimge kóre, mámleket prezidenti kiprlik greklerden hám vitse-prezidenti kiprlik túrklerden saylanatuǵın edi. Biraq 1963-jılda kiprlik grekler menen kiprlik túrkler arasındaǵı qatnas keskinlesip, nátiyjede eki topardıń birgeliktegi iskerligi toqtadı. 1965-jılda grek topar palatası biykar etildi. 1967-jıl dekabrde kiprlik túrkler «Waqıtsha túrk administraciyası» n dúzdi. 1983-jılda «Arqa Kipr túrk respublikası» daǵaza etildi, biraq Arqa Kipr túrk respublikası Kipr Respublikası húkimeti tárepinen tán alınbaǵan. 1964-jıl marttan berli bul jerde BMSh áskerleri turıptı. Xalıqaralıq jámiyetshilik dáldalshılıǵında Kipr mashqalasın saplastırıw boyınsha toparlar arasında ózara sóylesiwler ótkerilip atır. Kipr 1960-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların 2001-jılda ornatqan. Milliy bayramı – 1-oktyabr – Ǵárezsizlik kúni (1960).

Kipr - Orta jer teńizindegi Kipr atawlarında jaylasqan mámleket. 1960-jıl 16-avgustta Ullı Britaniyadan ǵárezsizlik alǵan, Britaniya sherikligi aǵzası. Grek hám túrk toparları arasında soqlıǵısıwdıń keskinlesiwi sebepli dekabr 1967-jılda «Waqıtsha túrk administraciyası» dúzilgen. 1975-jıl 13-fevralda atawdıń arqa bóleginde, jáhán jámiyetshiligi tárepinen tán alınbaǵan Túrkiya federativ mámleketi daǵaza etilgen, ol 1983-jıl 15-noyabrde Arqa Kipr Túrk Respublikası dep atalǵan. Aymaqlıq bóliniwi: 6 okrugtan ibarat. Ózgertiw hám qosımshalar menen 1960-jıl 16-avgustta qabıl etilgen Konstituciya ámel etedi. Mámleket baslıǵı - Prezident. Ol xalıqtı 80% in quraytuǵın grek jámááti tárepinen saylanadı. Vitse-prezident túrk jámááti tárepinen saylanadı. Olardıń kepillik múddeti 5 jıl. Parlamenti - Wákiller palatası, 80 deputattan ibarat. Olardıń 56 sı grek jámááti, 24 i túrk jámááti tárepinen saylanadı. 1963-jıl dekabrden baslap túrk jámááti saylawda qatnaspay atır. Atqarıwshı hákimiyatı Prezident hám vitse-prezident tárepinen ámelge asırıladı. Olar húkimet - Ministrler Keńesin tayınlaydı jáne onı basqaradı. Túrk jámááti húkimette qatnaspaydı.

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Demokratiyalıq partiya (sol atamadaǵı grekler partiyası 1976-jılda, túrkler partiyası 1992-jılda dúzilgen); Demokratiyalıq jıyın, 1976-jılda tiykar salınǵan; Social-demokratlar háreketi, 2000-jılda Birden-bir oray demokratiyalıq awqamı tiykarında dúzilgen; Liberal partiya, 1986-jılda júzege kelgen; Birlesken demokratlar, 1996-jılda dúzilgen; Milliy birlik partiyası, 1975-jılda túrk jámááti tiykar salǵan; Social azatlıq partiyası, 1976-jılda túrk jámááti dúzgen; Kipr miynetkesh xalıq aldıńǵı partiyası (AKEL), 1926-jıldan 1941-jılǵa shekem iskerlik kórsetken Kipr kommunistlik partiyasınıń miyrasxorı retinde 1941-jılda dúzilgen; Respublikashı túrk partiyası, 1970-jılda tiykar salınǵan. Kásiplik awqam birlespeleri: Ulıwma Kipr miynet federaciyası, 1946-jılda dúzilgen; Kipr miynetkeshler konfederaciyası, 1944-jılda dúzilgen; Kipr túrk kásiplik awqam federaciyası (Turksen), 1954-jılda tiykar salınǵan; Kipr revolyuciyalıq kásiplik awqamları federaciyası (Devish), 1976-jılda dúzilgen.

Xojalıǵı

Kipr - agrar-industrial mámleket. Ekonomikada xizmet kórsetiw tarawınıń úlesi úlken. Jalpı ishki ónimde bul tarawdıń úlesi 47%, awıl xojalıǵınıń úlesi 8%, sanaattıń úlesi 20%. Mámleket maydanınıń 65% islenedi, sonnan 12% suwǵarıladı. Tiykarǵı eginleri - biyday, arpa, salı, kartoshka, sobıqlı hám palız eginleri. Júzim, badam, ǵoza, citrus, zeytun, paxta, temeki, palız eginleri de jetistiriledi. Tawlarda qoy, eshki, shoshqa, qaramal baǵıladı. Nawqanshılıq rawajlanǵan, jaǵalarda balıq, suw jániwarları awlanadı. Jergilikli metall rezervleri tiykarında kánshilik sanaatı bar. Tiykarınan, eksport ushın mıs, temir, xrom káni, mramor, asbest, gips qazıp alınadı. Óndiriwshi sanaat kishi-kishi toqımashılıq, tigiwshilik, ayaq kiyim, vinoshılıq, may, temeki, konserva hám basqa kárxanalardan ibarat. Cement islep shıǵarıladı. Larnaka qalasında shetten keltirilgen neft tiykarında isleytuǵın neft ónimleri zavodı bar. 1 jılda ortasha 2,1 mlrd. kvt/saat elektr energiya payda etiledi. Ónermentshilik (temirshilik, gúlalshılıq) rawajlanǵan. Shet el turizmi tez pát penen rawajlanıp, shet el valyuta túsiminiń tiykarǵı dáreklerinen biri esaplanadı. Kiprde islep turǵan 17 mıńnan kóbirek offshor kompaniya jılına ortasha 200 mln. dollar dáramat keltiredi.

Transportı

Tiykarǵı transport túri - avtomobil. Avtomobil jolları uzınlıǵı - 10,2 mıń km den artıq, sonnan 4,2 mıń km ge jaqını asfaltlanǵan. Teńiz flotı rawajlanǵan. Tiykarǵı teńiz portları: Famagusta, Limasol. Xalıqaralıq aeroportları - Nikosiya, Larnakada. Shetke, tiykarınan, metalllı shiyki ónim, citrus miyweler, júzim ónimleri, kartoshka, tayın kiyim hám basqalar shıǵaradı, shetten mashina hám ásbap-úskene, azıq-awqat, ximiyalıq elementler, neft ónimlerin aladı. Sawda-satıqtaǵı klientleri: Evropa Awqamı mámleketleri hám arab mámleketleri. Pul birligi - Kipr funti.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Mámlekette grekshe hám túrkshe tálim sistemaları bar. Grekshe sistema: 6-14 jastaǵı balalar ushın tálim májbúriy, biypul. Baslanǵısh mektepte oqıw múddeti 6 jıl, orta mektepte de 6 jıl Joqarı tálim shet elde, tiykarınan, Greciyada alınadı. Bir qansha oqıw orınları - pedagogika akademiyası, texnika institutı, orman-texnika institutı hám basqa tolıq joqarı maǵlıwmat bermeydi. Túrkshe sistema: 6-15 jastaǵı balalar ushın tálim májbúriy, biypul, baslanǵısh mektepte oqıw múddeti 6 jıl, orta mektepte de 6 jıl. Pedagogika kolledji bar. Nikosiyada Kipr ilimiy izertlew orayı (1967-jıldan), Kiprdi úyreniw jámiyeti (1936-jıldan), Kipr geografiya jámiyeti (1968-jıldan) hám basqalar isleydi. Nikosiyada Faneromeni ǵalabalıq kitapxanası, bilimlendiriw ministrliginiń kitapxanası, Famagusta qalasında ǵalabalıq kitapxana, sonıń menen birge, Kipr muzeyi, Tariyx muzeyi, Xalıq kórkem óneri hám lapidariy muzeyi, Larnaka, Limasol, Famagusta qalalarında muzeyler bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Kiprde bir qansha gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Irileri: «Agon» («Gúres», grek tilindegi kúndelik gazeta, 1964-jıldan), «Alitiya» («Haqıyqat», grek tilindegi kúndelik gazeta, 1951-jıldan), «Birlik» (túrk tilindegi kúndelik gazeta, 1980-jıldan), «Filelefteros» («Liberal», grek tilindegi kúndelik gazeta, 1956-jıldan), «Xalqin sesi» («Xalıq hawazı», túrk tilindegi kúndelik gazeta, 1941-jıldan), «Haravgi» («Tań», grek tilindegi kúndelik gazeta, 1956-jıldan), «Neos dimokratis» («Jańa demokrat», grek tilindegi jurnal. Kipr informaciya agentligi 1976-jılda dúzilgen. Kipr radioesittiriw korporaciyası húkimet radio hám televidenie kommerciya xızmeti bolıp, 1953-jıl dúzilgen. Radioesittiriw 1953-jıldan, telekórsetiw 1957-jıldan alıp barıladı. Ádebiyatı grek hám túrk tillerinde.

Grek tilindegi Kipr ádebiyatı grek ádebiyatı menen tereń baylanıslı halda rawajlanǵan. Stasinniń «Kipr dástanları» (eramızǵa shekemgi 6 mıń jıllıq), Afroditanı sharapatlaytuǵın «Gomer gimnleri» Kipr ádebiyatınıń dáslepki úlgileri bolıp tabıladı. VIII-X ásirlerde qáliplesken Kipr dialektindegi «Digenis Akrit» eposı (XII-XIII ásirler), «Ashıqlıq lirika» (XIV-XV ásirler) hám basqa folklor dóretpeleri jazıp alınǵan. Jazba ádebiyat XIX ásir aqırı - XX ásir baslarınan rawajlana basladı. V. Mixailidis qosıqlarında xalıqtıń inglis kolonizatorlarına qarsı gúresi sáwlelendi. XX ásir baslarında jazıwshılar N. hám M. Nikoladislar, shayırlardan T. Piyeridis, T. Antias hám basqalardıń dóretpelerinde ótkir sociallıq máseleler sáwlelendi. 1960 -jılda ǵárezsizlikke erisilgennen soń, Kipr jazıwshıları jas mámlekettiń eń aktual máselelerin sáwlelendirdi. 1968-jıldan keyin jazıwshı Y. Filippu-Piyeridis hám shayır A. Piliotis ádebiyatta jetekshi rol oynadı. P. Lyasidis K. dialektinde xalıq poeziyası dástúrlerin dawam etti. Túrk tilindegi Kipr ádebiyatında, tiykarınan, poeziya rawajlandı. Kenzi hám Sukuti Ismoil aǵa, Hasan Xilmi Afandi, Myuftyu Roji hám basqalar XIX ásirdiń belgili shayırları bolıp tabıladı. Nozif Sulaymon Ebe ulı, Urkiye Mine, Mahmud Levent hám basqa aǵartıwshı jazıwshılar esaplanadı. Dramaturgiya F. Korkut, Yu. Ulutug hám basqalar dóretiwshiliginde rawajlandı.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Kiprdi mozey ataw dep ataydı. Házirgi Kipr aymaǵında dáslepki neolit (Xirokitiya mákan-jayındaǵı dóńgelek turar jaylar) hám jez (túrli súwretler salınǵan ılaydan islengen ıdıslar, tas pútinler, jez buyımlar hám taǵı basqalar) dáwirlerine tiyisli estelikler tabılǵan. Eramızǵa shekemgi 3 mıń jıllıqtıń 2-yarımınan ıdıslardı adam, haywan, ósimlikler súwreti hám basqa menen bezewde aq, qızıl, qara reńlerden paydalanıla baslandı. Sońǵı jez dáwirinen (eramızǵa shekemgi 1400-1050-jıl) qalalardıń qaldıqları, gózzal súwretler salınǵan keń awızlı gúzeler, zergerlik buyımları, pil súyegine islengen bórttirilgen naǵıslar hám basqalar saqlanǵan. Eramızǵa shekemgi IV ásir - eramızǵa shekemgi IV ásirlerde arxitektura hám súwretlew kórkem óneri eski grek hám ellin kórkem óneri, keyinirek Rim kórkem óneri tásirinde rawajlandı. Qus, nilufar gúli súwretlengen ıdıslar sol dáwirge tiyisli. XIII-XV ásir shirkewleri gotika usılında qurıldı. 1960-jıllardan arxitektorlıq, súwretshilik, grafika tez rawajlana basladı. Xalıq kórkem ónerinde aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, gúlalshılıq, naǵıs oyıwshılıq (gúmisten naǵıs beriw), tor toqıw hám kesteshilik rawajlanǵan.

Muzıkası

Muzıkası áyyemgi Vizantiya imperiyası shegaraların qorǵaǵan jawıngerler haqqındaǵı qosıqlar, francuz, túrk hám inglis húkimranlıǵı dáwirinde payda bolǵan, azatlıqtı maqtawshı lirikalıq qosıqlar elege shekem saqlanǵan. Kiprde grek hám túrk qosıqları, saz ásbapları keń tarqalǵan. XX ásir baslarında professional muzıka mádeniyatı payda bola basladı. Solomon hám Yangos Mixailidislar Kiprde dáslepki hám ataqlı kompozitorlar bolıp tabıladı. S. Mixailidis Limasolda konservatoriyaǵa (1934), Kiprde birinshi simfoniyalıq orkestrge (1938) hám Nikosiyada koncert jámiyetine tiykar saldı. Ol simfoniyalıq, kamer dóretpeler jarattı. Ya. Mixailidis kóplegen ǵalabalıq qosıqlar, simfoniyalıq dóretpeler hám basqalardı jaratqan. Zamanagóy kompozitorlardan A. Limburidis, G. Kotsonis, S. Violaris, K. Kosteaslardı kórsetiw múmkin. Kiprde 4 konservatoriya, bir qansha qalalarda muzıka bilim orınları, háwesker qor toparları, qosıq hám oyın ansamblleri bar.