Avstriya

Bul atamanıń basqa da mánisleri bar. Qarańız: Avstriya (mánisleri)

Avstriya, Avstriya Respublikası (nemisshe: Österreich, MFA) — Oraylıq Evropadaǵı mámleket, Dunaydıń orta aǵımı basseyninde jaylasqan. Maydanı 83 mıń 858 km2. Xalqı 9,5 mln adam (2021). Avstriya mámleketi Vena kongressi hám húkimetine iye rawajlanǵan mámleket bolıp esaplanadı. Avstriya 2023-jılı Evropadaǵı eń rawajlanǵan mámleketler qatarına qosıldı hám ol dúnyanıń rawajlanǵan mámleketleriniń 10 lıqtan orın aldı.

Mámleketlik dúzimi

Avstriya — federativ respublika. Ámeldegi konstituciya 1920-jılı qabıl etilgen (1929-jılı ózgerisler kirgizilgen). Mámleket dúzilisi kórinisinde Avstriya — federaciya (awqamlas mámleket). Mámleket basshısı — federal prezident, onı 6 jıl múddetke saylaydı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı eki palatalı parlament: milliy keńes (tómengi palata) hám federal keńes (joqarı palata) ámelge asıradı. Milliy keńesti xalıq 4 jıl múddetke saylaydı. Federal keńes aǵzaların úlkeler parlamentleri (landtaglar) óz wákillikleri múddetine (4-6 jılǵa) saylaydı. Atqarıw hákimiyatın federal prezident hám ol tayınlaǵan federal kancler basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı. Hárbir úlkeniń óz konstituciyası hám nızam shıǵarıwshı organı bar. Úlkelerdin huqıqları sheklengen.

Tábiyatı

Avstriya — tiykarınan tawlı mámleket. Onıń qubla bólimi Shıǵıs Alp tawları — Joqarǵı Tauern (bálentligi 3797 m, Grosglokner shıńı) hám Tómengi Tauern; arqa bólimi — pás-joqarı tegisliklerden ibarat bolıp, shetki arqa-shıǵısta ol Orta Dunay pástegisligine tutasadı. Paydalı qazılmaları: neft, gaz, magnezit, qońır kómir, temir hám qorǵasın-cink rudaları, grafit, as duzı; qurılıs materiallarınıń úlken rezervleri bar.

Klimatı

Klimatı ortasha. Yanvardın ortasha temperaturası -1, -4°C, iyulde 15°C dan 18°C ǵa shekem. Jılına 500-900 mm, tawlarda 2000 mm ge shekem jawın jawadı. Tiykarǵı dáryası — Dunay hám onıń tarmaqları (Inn, Traun, Ens, Drava hám basqalar).

Ishki suwları

Dáryalar salmaqlı gidroenergiya rezervlerine iye. Kóller kóp, olardıń kópshiligi muzlıqlardan payda bolǵan. Shımlı-podzol hám qońır toǵay topıraqlar, qubla-shıǵısta siltisiz podzollasqan qara topıraqlar, tawlarda taw-qońır, taw-otlaq, taw-podzollasqan topıraqlar. Avstriya maydanınıń 40% ke jaqını toǵaylar (emen, buk, arsha, pixta, japıraq japıraqlı terekler). 2000 m biyiklikte taw otlaqları baslanadı.

Xalqı

Avstriya xalqının 99% avstriyalıqlar. Slovenler, xorvatlar, vengerler, chexlar, nemisler, italyanlar da jasaydı. Rásmiy tili — nemis tili. Xalıqtıń ortasha tıǵızlıǵı — 1 km2 ǵa 90 adam. Xalıqtıń 52% i qalalarda jasaydı. Eń iri qalaları: Vena, Grac, Zalsburg.

Tariyxı

Házirgi Avstriya aymaǵındaǵı dáslepki insan izleri paleolit zamanlarına baradı. Eramızǵa shekemgi 1-ásirden baslap bul jerde túrli qáwimler, tiykarınan keltlerdiń áwladları jasaǵan. Eramızdıń VI ásiriniń aqırlarında Avstriya batısına bavaryalılardıń german qáwimi, oraylıq hám shıǵıs bólimlerine slavyan qáwimleri (ásirese slovenler) kóship kelip ornalasqan. VIII ásir aqırlarında Avstriya Frank mámleketi quramına, bul mámleket bólingennen keyin (843-jıl), Shıǵıs Frank korolligi (Germaniya) quramına kirdi. 10-ásirdiń ekinshi yarımında dúzilgen Bavariya Shıǵıs markası Avstriya mámleketine tiykar saldı. 1156-jıldan baslap Avstriya "Muqaddes Rim imperiyası" quramındaǵı gersoglıq. XII ásirdiń aqırınan XIV ásirge shekem Avstriya gersogları Shtiriya, Karintiya, Kraynya, Tiroldi qosıp aldı. Ásirese, 1282-jılı Gabsburgler dinastiyası ornalasqanınan keyin, Avstriya gersogları Qubla Germaniyanıń eń qúdiretli húkimdarlarına aylandı. XVI ásirde Gabsburgler Chexiya, Sileziya, Batıs Vengriya hám qubla slavyan jerleriniń bir bólegin qolǵa kirgizdi. 18-ásirde pútkil Vengriya, Transilvaniya, Xorvatiya, Qubla Niderlandiya, bir bólegi Italiya jerleri, Banat, Sloveniyanıń bir bólegi, Arqa Bosniya, polyak, rumin hám ukrain jerleriniń bir bólegi Avstriya hákimiyatına ótti. Ullı francuz revolyuciyası jıllarında Avstriya revolyuciyalıq Franciyaǵa qarsı júris baslamashılarınan biri, Napoleon urısları dáwirinde Franciyaǵa qarsı koaliciyalardıń qatnasıwshısı boldı.

1804-jıldan Avstriya — imperiya. Avstriya — Muqaddes awqam shólkemlestiriwshilerinen biri. 1848-jıl martta Avstriya imperiyası úlkelerinde burjua demokratiyalıq revolyuciyası júz berdi. 1859-jılǵı Avstriya-Italiya-Franciya urısı hám 1866-jılǵı Avstriya-Prussiya urısındaǵı jeńilis onıń Germaniya mámleketine tásiriniń joǵalıwına alıp keldi. 1867-jılı Avstriya imperiyası dualistik (qos) monarxiya — Avstriya-Vengriyaǵa aylandı. Birinshi jáhán urısında ol Germaniyanıń awqamlası bolıp qatnastı. 1918-jılı noyabrde burjua-demokratiyalıq revolyuciyasınıń jeńisi sebepli Avstriya-Vengriya birneshe ǵárezsiz mámleketke bólinip ketti, sonıń ishinde Avstriya da respublika dep járiyalandı. 1919-jılǵı San-Jermen tınıshlıq shártnamasında Avstriyanıń shegaraları belgilep berildi. 1929-1933-jılları jáhán ekonomikalıq krizisi dáwirinde Avstriyada reakciya hújimi kúsheydi. 1933-jılı parlament tarqatıp jiberildi, baspasóz hám jıynalıslar erkinligi biykar etildi. 1934-jılı kóterilgen xalıq (Vena, Linc hám basqa qalalar) úsh kún dawamında fashist toparlarına hám húkimet armiyasına qurallı qarsılıq kórsetti. 1938-jılı fashistler Germaniyası Avstriyanı qosıp aldı. 1945-jıldıń báhárinde Avstriya gitlershiler zulımınan azat etildi. 1945-1955-jılları Avstriya aymaǵında burınǵı, SSSR, AQSh, Ullı Britaniya, Franciya áskerleri turdı. 1955-jılı gárezsiz hám demokratiyalıq Avstriyanı qayta tiklew haqqında Mámleketlik shártnama dúzildi. Sol jılı Avstriya parlamenti turaqlı biytáreplik haqqındaǵı nızamdı qabıl etti. 1955-jıldan Avstriya — BMSh aǵzası. 1992-jılı Avstriya menen Ózbekstan Respublikası ortasında diplomatiyalıq qatnasıqlar ornatıldı. Milliy bayramı: 26-oktyabr — Biytáreplik kúni (1955).

Siyasiy partiyalar hám kásiplik awqamları

Avstriya social-demokratiyalıq partiyası, 1889-jılı dúzilgen; Avstriya xalıq partiyası, 1915-jılı dúzilgen; Avstriya azatlıq partiyası, 1955-jılı dúzilgen; "Jasıl alternativ" partiyası, 1987-jılı dúzilgen; "Liberal forum" partiyası, 1993-jılı dúzilgen. Avstriya kásiplik awqamları birlespesi, 1945-jılı dúzilgen; Xalıq aralıq erkin kásiplik awqamları konfederaciyasına kiredi.

Xojalıǵı

Avstriya — joqarǵı dárejede rawajlanǵan industrial-agrar mámleket. Ulıwma ishki ónimniń 36,3% i sanaatta hám 2,8% i awıl xojalıǵı hám toǵay xojalıǵında islep shıǵarıladı. Avstriya ekonomikasında iri shet el korporaciyaları áhmiyetli rol oynaydı. Awır sanaattıń bir neshe tarmaqları mámleket ıqtıyarına alınǵan. Sırtqa kóp ónim shıǵarıladı.

Sanaatı

Avstriya energetikası gidroresurslar hám tiykarınan alıp kelinetuǵın kómir tiykarında qurılǵan. Taw-kán sanaatı tarmaqları arasında magnezit (Shtiriya, Karintiya), temir rudası (Ayzeners), polimetall rudaları, neft hám gaz qazıp alıw úlken áhmiyetke iye. Sanaattıń tiykarǵı tarmaqları — mashina qurılısı hám metall qurılısı (kánshılıq, metallurgiya hám xojalıqtıń basqa tarmaqları, transport quralları hám qalalar ushın ásbap-úskeneler islep shıǵaradı). Metallurgiya, ximiya, neft ximiyası, aǵash, qaǵaz, jeńil (toqımashılıq, ayaq kiyim, tigiwshilik) hám azıq-awqat sanaatı orayları — Vena, Linc, Gratc.

Awıl xojalıǵı

Awıl xojalıǵında intensiv shárwashılıq jetekshi orında turadı. Fermalar kóp, támiynat-satıw hám tutınıw kooperaciyası shaqapshası rawajlanǵan. Avstriya tiykarınan tawlı úlke bolıwına qaramastan, onıń 20% egislik jerleri, 28,8% jaylaw hám pishenler. Qara mal, shoshqa, qoy, eshki baǵıladı. Tiykarǵı eginleri: biyday, arpa; texnika eginleri — qant láblebi. Azıqlıq eginler, miywe, júzim jetistiriledi. Tiykarǵı awıl xojalıǵı úlkeleri — Tómengi Avstriya, Joqarǵı Avstriya, Burgenland hám Shtiriya.

Transportı

Temir jollardıń uzınlıǵı — 6,4 mıń km. Magistral gaz qubırları — 1,8 mıń km. Avtomobil hám hawa transportı da rawajlanǵan. Dunayda kemeler qatnaydı. Tiykarǵı portı hám áhmiyetli xalıqaralıq aeroportı — Vena.

Sırtqı sawda

Avstriya mashinalar, ásbap-úskeneler, aǵash materialları, grafit, azotlı tóginler, metall buyımlar, elektr energiyası hám xalıq tutınıw tovarların sırtqa shıǵaradı. Shiyki zat, janılǵı, azıq-awqat ónimlerin sırttan aladı. Batıs Evropa mámleketleri arasında sırtqı sawda aylanısınıń kóp bólimi Germaniyaǵa tuwra keledi. Shet el turizmi kóp dáramat keltiredi. Pul birligi — Avstriya shillingi.

Medicinalıq xizmeti

Avstriyada 77 600 den artıq orınlıq emlewxanalar bar; barlıq qánigeliklerdegi 28 565 shıpaker medicinalıq járdem kórsetedi. Shıpakerlerdi Vena, Grac hám Insbruk universitetleriniń medicina fakultetleri jetistirip beredi. Gózzal Badenbay-Vin, Bad-Ishl, Bad-Shallerbax, Bad-Gashtaynda túrli kurortlar jaylasqan.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Avstriyada 1966-jıldan ulıwma 9 jıllıq bilimlendiriwdi engiziw baslanǵan. Avstriya mektepleri hám basqa túrdegi orta oqıw orınlarında 1 mln. nan aslam oqıwshı, joqarı oqıw orınlarında 205 600 student oqıydı, 14 mıń muǵallim isleydi. Eń iri joqarı oqıw orınları: Vena, Grac, Zalsburg, Insbruktegi universitetler, Vena, Gractaǵı texnika institutları. Avstriya Ilimler Akademiyası bar. Kitapxanaları: Vena Milliy kitapxanası, Ilimler akademiyası hám Vena institutı kitapxanaları; muzeyleri: Súwretlew kórkem óneri akademiyasınıń esteligi, Avstriya galereyası, Kórkem-tariyx muzeyi, Betxoven, Gaydn, Motsart, Shubert muzeyleri hám basqalar.

Baspasózi, radioesittiriwi, telekórsetiwleri

Avstriyada bir qansha kúndelikli gazeta hám basqa da máwsimlik xabar baspaları shıǵadı. Eń belgili basılımları: "Viner saytung" ("Vena gazetası," 1703-jıldan), "Virtshaft" ("Ekonomika," 1945-jıldan), "Kurir" ("Dastyor," 1954-jıldan); tiykarǵı jurnalları: "Esterrayhishe monatsxefte" ("Avstriya aynası," 1945-jıldan), "Zolidaritet" ("Birlik"). Málimleme agentligi — Austriya presse agentur — akcionerlik jámiyeti, 1946-jılı shólkemlestirilgen. Radio hám telekórsetiw "Esterrayhisher Rundfunk" ("Avstriya radiosı hám televideniesi") mámleketlik shólkemi tárepinen qadaǵalanadı. 399 radiostanciyasınan esittiriwler alıp barıladı. Telekórsetiw 1956-jıldan berli isleydi.

Ádebiyatı

Avstriya ádebiyatı 9-11-ásirlerde júzege kele baslaǵan. Onda latın tilindegi lineal poeziya ústem edi. Shayır Ava hám komik shayır Genrix fon Melk nemis tilinde jazıwǵa kiristi. XII ásirdiń aqırlarında qaharmanlıqtı alǵıslaytuǵın eposlar ("Nibelungler haqqında qosıq") jaratıldı. Bul dáwirge kelip Vena minnezang dep atalǵan saray ricarlıq poeziyasınıń orayına aylandı. V. fon der Fogalneyde eń ataqlı minnezinger edi. Byurgerlik júzege kelgen dáwirde Avstriya ádebiyatında qarama-qarsılıq ruwxındaǵı satira kúsheydi. XIII-XIV ásirlerdegi belgili komikler: "Pop Amis" shvankler (janr túri) toplamınıń avtorı Shtrikker, shayırlardan Werner-Sadovnik hám G. Teyxner. 14-16-ásirlerde gumanistler I. Fon Noymarkt, I. fon Zaac, K. Celtic iskerligi dıqqatqa ılayıq. Gabsburgler monarxiyası hám katolik shirkewin maqtawshı XVII ásir ádebiyatı hám teatrı xalıqqa jat hám túsiniksiz edi. Satirashı Abraham a Santa Klara hám Vena xalıq draması wákilleriniń (Y. Stranickiy hám basqalar) shıǵarmaları xalıq arasında belgili edi. Avstriya ádebiyatı XVIII ásirdiń aqırı hám XIX ásirde júdá gúllep-jasnaydı. Eń jaqsı shıǵarmalarda Evropa aǵartıwshılıǵınıń joqarı ideyaları sáwlelendirilgen. Vena xalıq draması hám satira jolı dástúrlerin F. Raymund, I. Nestroy, A. Blumauer dawam ettirdi. Sonıń menen birge klassitsizm hám romantizm rawajlandı.

K. Pixler, I. N. Fogl, N. Lenau dóretiwshiliginde romantikalıq namalar hám milliy-watansúyiwshilik ideyaları ústemlik etti. XIX ásir aqırı — XX ásir basları ádebiyatında birqansha naturashılıq hám subiektivlik ruwxındaǵı impressionizm, neoromantizm, simvolizm, ekspressionizm sıyaqlı aǵımlar júzege keldi. Usı aǵımlardıń ayırım wákilleriniń shıǵarmalarında sociallıq sın kózqaraslar jańladı. G. fon Gofmanstal, A. Shnicler, A. Roda-Roda, R. M. Rilke, G. Trakl, F. Verfel, P. Altenberg, G. Bar, F. Kafka óz dáwiriniń kemshiliklerin qaralaǵan. B. fon Zutner hám K. Kraus shıǵarmalarında militarizmge qarsı ashıq narazılıq bildirilgen. Birinshi jáhán urısı jıllarında hám onnan keyin ádebiyat maydanına kelgen shayırlar: A. Vildgans, A. Petsoldtub xalıqshılıq ideyaların kóterip shıqtı. K. E. Fransoz, S. Sveyg, R. Muzil, Y. Rot, G. Surmyulen, G. Brox, F. Brukner urısqa qarsı ruwxta shıǵarmalar dóretti. Avstriya Germaniya tárepinen qosıp alınǵannan keyin (anshlyuz), ayırım aǵartıwshı jazıwshılar (Y. Rot, R. Muzil, S. Sveyg hám basqalar) mámleketten bas tartıp ketiwge májbúr boldı, ayırımları (Yu. Zoyfer, A. Kyonig) fashizm tyurmalarında qaytıs boldı. Mámleket fashizmnen azat bolǵannan keyin, Avstriya ádebiyatınıń negizgi wákilleri milliy mádeniyattıń jáne de rawajlanıwına úles qostı. E. Prister. G. Lebert, F. T. Chokor, X. Guppert, X. fon Doderer, I. Baxman, M. Vid, F. Kain, A. Lernet-Xolenya sıyaqlı shayır hám jazıwshılar usılar qatarına kiredi.

Arxitekturası

XI ásirden XIII ásir baslarına shekem Avstriya arxitekturasında romantikalıq usıl húkim súrdi (Gurke hám Zekkaudaǵı bazilika, Venadaǵı Áwliye Stefan soborınıń batıs usılı). 13-15-ásirlerde gotika moda boldı (Xeyligenkreys hám Svetldegi shirkewlerdiń xorları, Venadaǵı Stefan soborı). Avstriyadaǵı Oyanıw dáwirinde (15-16-ásir) erkerli (aynavand), peshaywanlı úyler, saray kategoriyasındaǵı saraylar qurıldı. XVII-XVIII ásirlerde Vena, Zalsburg, Linde barokko usılında qala sırtındaǵı rezidenciyalar, monastrlar saray hám shirkewler qurıldı (Shenbrunn sarayları kompleksi, 1695, arxitektor I. B. Fisher fon Erlax; Belveder, 1714-1723, arxitektor L. Xildebrandt). XIX ásirdiń 1-yarımı arxitekturası ushın klassitsizm, XIX ásirdiń 2-yarımı arxitekturası ushın eklektika hám modern xarakterli boldı. Zamanagóy imaratlar arasında Venadaǵı Shtadtxalle qalalıq zalı (1955-1958, arxitektor R. Rayner) hám basqalar bar.

Súwretlew óneri

Avstriya aymaǵında "Vilendorf Venerası" dep atalǵan paleolitlik háykel (áyyemgi tas dáwiri), neolit gúlalshılıǵı hám bronza buyımları (jańa tas dáwiri) tabılǵan; jergilikli músinshilik hám súwret salıw úlgileri (eramızǵa shekemgi I ásir — eramızǵa shekemgi V ásir) saqlanıp qalǵan. Gurke hám Zekkaudaǵı sobor diywallarına salınǵan súwretler, sonday-aq, vitrajlar, relyefler, miniatyuralarda romantikalıq usıl kórinedi (11-13-ásirler). XV ásirden baslap Avstriya kórkem ónerinde oyanıw dáwiriniń adamgershilik belgileri payda boldı (súwretshi Ya. Kashauer, xudojnik M. Paxer). XVII-XVIII ásirlerde barokko usılınıń rawajlanıwı menen Avstriya kórkem óneri úlken áhmiyetke iye boladı (B. Permozer, G. R. Donner, F. K. Messerschmidttiń peyzaj músinleri, F. A. Maulberch reńli-súwretleri, Vena shınısı). Portret reńli súwretlewinde klassitsizm tásiri seziledi (I. B. Lampi, I. Grassi). XIX ásirde romantizm (M. Shvind) hám bidermayer (F. Valdmyuller, M. Daffinger) tarqaldı. X. Makkart dóretiwshiligine sawlatlı salon usılı tán. 1898-jıldan Vena Cecessioni jámiyeti modernist xudojniklerdi (G. Klimt, A. Kubin) birlestirdi. XX ásir baslarında ekspressionizm (O. Kokoshka) júzege keldi. Házirgi zaman kórkem ónerinde abstrakcionizm (F. Votruba) hám syurrealizm (E. Fuks, Y. Dobrovskiy hám basqalar) menen bir qatarda realistlik dástúrler dawam etpekte.

Muzıka

Orta ásirlerden baslap sayaxatshı muzıkashılar, shpilmanlar, vagantlar (qashqın studentler, ishki, házil qosıq atqarıwshıları) xalıq muzıka mádeniyatınıń wákilleri bolǵan. XVII ásirde xalıq muzıka teatrı (zingshpil), kamer muzıka hám simfoniya júzege keldi. XVIII ásirdiń ekinshi yarımında Vena klassikalıq mektebi qáliplesti (Y. Gaydn, V. A. Motsart hám L. Betxoven). K. V. Glyuk onıń eń jaqın ótmishtegi adamı edi. XIX ásirdiń 1-yarımında F. Shubert Avstriya muzıkasında romantikalıq aǵımǵa tiykar saldı, bal muzıkası júdá belgili boldı (Y. Lanver, Shtrauslar shańaraǵı), Vena operettası qáliplesti | Y. Straus (ul), F. Zuppe, K. Seller]. I. Brams hám A. Brukner dóretiwshiliginde simfoniyalıq muzıka joqarı dárejege kóterildi. XX ásir baslarında belgili simfoniyashı G. Maler dóretiwshilik etti. F. Shreker opera janrında isledi. XIX ásir aqırında Jańa Vena mektebi júzege keldi (A. Shyonberg, A. Berg, A. Vebern). Házirgi zaman Avstriya muzıkasında jańa klassitsizmnen modernizmge shekem bolǵan hár túrli aǵımlar bar. Kompozitor Y. Marks romantikalıq realizm dep atalǵan óz mektebin jarattı, onıń shákirtleri — A. Kaufman, F. Vildxanc, atqarıwshılar arasında — dirijyorlar G. Karayan, K. Byom, jeke atqarıwshılar arasında E. Shvarskopf, G. Tepper, I. Metternix hám basqalar. Muzıka jámáátleri: Venada — Vena mámleketlik operası, Xalıq operası ("Folksoper"), Kamer teatrı, úsh simfoniyalıq orkestr, Vena Zalsburgta 1841-jıldan Motsarteum — xalıqaralıq motsart tanıw orayı islep turıptı. Bul úsh qalada muzıka hám drama kórkem óneri akademiyaları bar.

Teatr

Avstriyada teatr 16-ásirde payda bola basladı (háwesker aktyorlardıń kóshpeli truppaları). 17-18-ásirlerde saray hám mektep teatrları bolǵan. 1712-jılı Venada dáslepki turaqlı teatr, 1741-jılı Burg teatr, 1788-jılı "Jozefshtadt-teatr" ǵa tiykar salındı. Sońǵı teatr XX ásirdiń 20-30-jıllarında kórkem ónerde aldıńǵı rol oynadı (1924-1938-jıllarda oǵan M. Reynxardt basshılıq etti). 1945-jıldan "Burg teatr" Avstriyanıń jetekshi teatrı bolıp qaldı.

Kino

Avstriyanıń birinshi kórkem filmi — "Basqıshtan basqıshqa" (1908, rejissyor X. Xanus). 1920-1924-jıllar Avstriya kinosınıń dúzeliw dáwiri boldı (ásirese, rejissyor A. Kord filmleri). Avstriya kinematografiyasınıń jańa rawajlanıwı 1946-jıldan baslandı ("Uzaq jol" filmi, rejissyor E. Xesh). Vena qalasında Opera teatrı imaratı. 50-60-jılları muzıkalı biografiyalıq filmler, revyu-filmler ("Qaharmanlıq simfoniyası," "Dunay balaları," "Sońǵı háreket") shıǵarıldı. Belgili rejissyorlar V. Forst, A. Kvendler; aktyorlar P. Vesseli, M. Andergast, R. Shnayder, Maksimilian hám Mariya Shellar Avstriya kino arbabları bolıp esaplanadı.