Andorra

Andorra (kat. Andorra, ispan: Andorra, francuz: Andorre), Andorra knyazlıǵı — Evropanıń qubla-batısındaǵı mámleket. Pireney yarım atawında, Franciya menen Ispaniya aralıǵında jaylasqan. Maydanı 465 km2, xalqı 78 115 adam (2011). Paytaxtı — Andorra-la-Valya qalası. Rásmiy tili — katalan tili; hákimshilik jaqtan 7 jámáátke bólingen. Dinge sıyınıwshılar — katolikler.

Mámleketlik dúzimi

Andorra — ǵárezsiz suveren mámleket. Franciya patshası Karl dáwirinde-aq ǵárezsizlikke erisken. Sol waqıttan baslap birinshi konstituciya qabıl etilgenge shekem Andorra 1278-jılǵı shártnamasında belgilengenindey, Franciya hám Seo-de-Urxel qalası. (Ispaniya) episkopınıń eki tárepleme protektoratında boldı. 1993-jıl 14-marttaǵı ulıwma xalıqlıq dawıs beriw nátiyjesinde maqullanǵan mámlekettiń birinshi konstituciyasına muwapıq Andorra "parlamentli knyazlıq" esaplanadı, onda "xalıq suvereniteti principi" qáliplesken, burınǵı húkimdarlar — Franciya prezidenti menen Seo-de-Ur-xel episkopine anıq wákillikli "konstituciyalıq mámleket basshıları" dárejesi, sonıń ishinde, olarǵa ishki qáwipsizlik hám qorǵanıw, aymaqlıq hám shegara huqıqları, yuridikalıq tarawlarda birge islesiwge baylanıslı xalıqaralıq shártnamalardı tayarlawda qatnasıw huqıqı berildi. Nızam shıǵarıwshı joqarǵı organ — Bas keńes — 28 deputattan ibarat bir palatalı parlament. Atqarıw hákimiyatı joqarǵı organı — Atqarıwshı keńes (húkimet). Shıǵıs pereneyde, Franciya hám Ispaniya ortasında jaylasqan Evropanıń bul kishkentay mámleketiniń teńizge shıǵıw jolı sıyaqlı qurallı kúshleri de joq. Biraq basımǵa ushıraǵanda, Franciya hám Ispaniyadan tısqarı NATO kúshlerine de iseniw múmkin.

Geografiyası

Andorra Pireneylerdiń qubla janbawırında, Valira dáryası (Ebro basseyni) hám onıń tarmaqları oypatlıǵında jaylasqan. Muzlıqlardan payda bolǵan kóller bar. Klimatı subtropikalıq, jılına 1000-2000 mm jawın jawadı. Tawları emen, buk hám arsha-pixta toǵayları menen qaplanǵan, bálent alp hám alp otlaqları bar.

Xojalıǵı

Andorra xojalıǵınıń tiykarǵı tarmaqları — qoyshılıq hám diyqanshılıq bunnan tısqarı arpa, javdar, kartoshka, ovosh, júzim, temeki jetistiriledi. Azıq-awqat sanaatınıń kishi kárxanaları, GES ler, ónermentshilik ustaxanaları bar. Mámlekette kiriw turizmi úlken dáramat keltiredi. Andorradan sırtqa jún, piste kómir alıp shıǵıladı, sırttan bolsa azıq-awqat hám sanaat tovarları alıp kelinedi. Xalıqtıń jan basına jalpı ishki ónim 15 mıń AQSh dollarına tuwra keledi.

Sociallıq taraw

Mektep bilimlendiriwi — francuz yamasa ispan tilinde. "Diari d'Andorra" — katalon tilindegi kúndelikli gazeta, 1991-jılı tiykar salınǵan. "Poble Andorra" ("Andorra xalqı") — katalon tilindegi háptelik, 1974-jılı tiykar salınǵan. "Andorra radiosı" 1984-jıldan berli isleydi. "Antenna-7" dep atalıwshı jeke menshik telekompaniya da bar. Muzey, kitapxana, áyyemgi hújjetler arxivi, arab (8-10-ásirler) hám roman (12-16-ásirler) arxitekturası estelikleri bar. Pul birligi — francuz franki hám ispan peseti.

Ekonomika

JIÓ niń 80% i turizm tarawına tuwra keledi. Andorraǵa jılına 9 mln turist keledi. Ekonomikanı basqarıwda mámlekettiń roli júdá tómen dárejede hám kishi biznes hám jeke isbilermenlik qollap-quwatlanadı. Ekonomikada bank sektorı úlken rol oynaydı. Andorrada awıl xojalıǵı júdá tómen rawajlanǵan, sebebi, jerdiń tek ǵana 2 procenti qayta islewge jaramlı. Awıl xojalıǵı tarawında xalıqtıń 1 procenti bánt. Andorrada kartoshka hám temeki jetistiriledi. Temir rudaları káni, svinets, gidroenergetika resursları jáne mineral suw hám toǵay resurslarına iye.

Kúshli tárepleri: ekonomikanıń tiykarı — turizm. Bank sistemalarınıń joqarǵı tárepten sırlı esaplanadı. Eksportqa awıl xojalıǵı ónimlerinen: dán, kartoshka hám temeki shıǵaradı.
Hálsiz tárepleri: Franciya hám Ispaniya mámlekettiń ekonomikalıq siyasatın belgileydi. Óndiris ónimleri hám shiyki zat importına baylanısıp qalǵan.
Eksport: $148.7 million (2005). Eksport sherikleri: Ispaniya 59.5%, Franciya 17.0 % (2006).
Import: $1.879 mlrd (2005). Import — sheriklesleri: Ispaniya 53.2 %, Franciya 21.1 % (2006).