Latviya

Latviya (latishcha: Latvija) yamasa Latviya Respublikası (latishcha: Latvijas Republika) - Evropanıń arqa-batısında, Baltik teńizi boyında jaylasqan mámleket. Maydanı 64,589 mıń km². Xalqı 4 mln. adam (2023). Paytaxtı - Riga qalası. Basqarıw tárepten 26 rayon (rajons) ǵa bólinedi, 7 qala bar. Mámleket basshısı Edgars Rinkēvičs.

Mámleketlik basqarıw principi

Latviya - ǵárezsiz demokratiyalıq respublika. 1993-jıl 6-iyuldan 1922-jılda qabıl etilgen "Satversme" Konstituciyasınıń ámel etiwi tolıq kólemde tiklendi hám oǵan 1996, 1997, 1998-jıllarda ózgerisler kirgizildi. Mámleket baslıǵı - prezident (1999-jıldan Vayra Vike-Freyberga), ol jasırın dawıs beriw jolı menen seym tárepinen 4 jıl múddetke saylandı. Bir shaxs izbe-iz eki múddetten artıq prezident lawazımına saylanıwı múmkin emes. Nızam shıǵarıwshı organı - seym (bir palatalı parlament). Atqarıwshı hákimiyattı Ministrler Mákemesi ámelge asıradı.

Tábiyatı

Latviya aymaǵınıń Baltik teńizi jaǵaları az bóleklengen. Teńiz jaǵası boylap eni 2-3 km, ayırım jerlerde 50 km ge shekem bolǵan oypatlıq hám qum tóbeler sozılǵan. Latviyanıń batıs bóleginde Kurzeme qırları (biyikligi 184 m ge shekem), orta bóliminde Vidzeme qırları (biyikligi 311 m ge shekem ), shıǵısında Latgal qırları (biyikligi 289 m ge shekem) jaylasqan. Latviyanıń orayında Orta Latviya tegisligi, Arqa-shıǵısında Arqa Latviya oypatlıǵı bar. Paydalı qazılmaları: kómir, neft, gips, kvars qumı, dolomit, hár túrli saz, háktas; torf kánleri, mineral bulaqlar bar. Baltik teńizi hám Riga qoltıǵı jaǵasında kahrabo ushıraydı. Íqlımı teńiz ıqlımı menen kontinental ıqlım arasında. Iyul ayınıń ortasha temperaturası 16—18°, yanvarda Baltik teńizi jaǵasında —2°, —7°, shıǵısında —7°. Jıllıq jawın 550-800 mm.

Latviyada 777 dárya bolıp, ulıwma uzınlıǵı 38 mıń km. Hámme dáryaları Baltik teńizi háwizine tiyisli. Irileri: Daugava, Liyelupe, Venta, Gauya. Latviyada 3 mıńnan kóbirek kól bar. Latviya maydanınıń 1,5% ti quraydı. Irileri: Lubanas, Reznas hám basqalar. Eń tereń kóli - Dridza (65,1 m). Kóllerinde balıq xojalıǵı jolǵa qoyılǵan. Paydalanılatuǵın jerleriniń 52% podzol topıraqları (kóbi chimli podzol), 4% chimli karbonatlı hám egin ekip kelingen topıraqlar (Orta Latviya tegisliginde), 23% batpaq (chimli-geyli) topıraqlar hám 19% torfzar. Latviya aralas orman zonasında jaylasqan. Aymaǵınıń 40% ke jaqını orman (tiykarǵı terek túrleri - qaraǵay, shırsha, qayın), 4,7% batpaq, 4% jaylaw. Latviyada sút emiziwshilerden qońır tıshqan, tıyın, yelik, los, buǵı, túlki, porsıq, suvsar hám basqalar jasaydı. Salaka, kilka, losos, taymen hám basqa balıq túrleri awlanadı. Riga qoltıǵı hám dáryalardıń quyılıw jerinde minoga ushıraydı. Balıq, qundız hám basqa ań jániwarların qorǵaw maqsetinde qorıqxanalar dúzilgen. Áyyemgi dárya oypatlıqlarınıń ayırım bólimleri, ayırım ormanzarlar mámleket qáwipsizligine alınıp, qorıqlanadı. Gauya milliy baǵı júzege kelgen.

Xalqı

Xalqınıń kóbisi latishler (62%); ruslar, beloruslar, polyaklar, ukrainlar, litvalar hám basqalar jasaydı. Rásmiy tili - latish tili. Qala xalqı 69,5%. Dinge sıyınıwshıları: protestant, pravoslav hám katolikler. Iri qalaları: Riga, Daugavpils, Liyepaya, Yelgava, Yurmala hám basqalar.

Tariyxı

Latviyadan tabılǵan arxeologiyalıq estelikleri bul jerde adam mezolit dáwirinen (eramızǵa shekemgi 9-4 mıń jıllıq) jasaǵanlıǵın kórsetedi. Adamlar bul dáwirde temirshilik, balıqshılıq hám ańshılıq penen shuǵıllanǵan, tas hám súyeklerden túrli qurallar hám ılaydan ıdıslar jasaǵan. Eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıqta dıyqanshılıq hám shárwashılıq payda bolǵan. XX ásirden xalıq arasında xristian dini tarqala basladı. XIII ásirdiń aqırında Livon ordeni Latviyanı basıp alǵannan keyin nemis zıyalılarınıń ekonomikalıq hám siyasiy húkimranlıǵı ornatıldı. Latviyada Germaniyaǵa tán xojalıq hám siyasiy shólkemler engizilip basladı. XIV-XVI ásirlerde Livoniya (Latviya hám Estoniyanıń nemisler tárepinen jawlap alınǵan aymaqları solay atalatuǵın edi) 3-mayda mámleketten ibarat bolǵan. XVII ásirge kelipǵana latish xalqı dúzildi. XVI ásirde Riga qalası sawda hám ónermentshilik orayına aylandı. 1558-83-jıllardaǵı Livon urısları dáwirinde mayda livon mámleketleri tamamlandı (1560 -62). Latviyanıń Daugava dáryasınan arqasındaǵı tap (Zadvin gersogligi) Rech Pospolitaǵa baǵınıqlı bolıp qaldı. Dáryanıń qublasındaǵı aymaqlar Polsha koroline qaraslı Kurlyandiya Gercogligine aylandı. 1600-29-jıllardaǵı Polsha -Shveciya urısları nátiyjesinde Latviya wayran boldı. Urısta jeńimpaz shıqqan Shveciya Altmark pitimine kóre, Zadvin Gercogliginiń batıs bólimin ózine qosıp aldı. Latviyanıń shıǵıs bólegi (Latgaliya) Rech Pospolita qolında qaldı.

Latviyanıń keyingi táǵdirin Arqa urıs sheshti. 1710-jıl rus áskerleri Rigani qamal etti. 1721-jıl Nishtadt pitimi shártine kóre, Shveciya Vidzemanı Rossiyaǵa berdi. Rossiya imperiyası quramında bóleklengen Latviya jerlerin birlestiriw dáwiri baslandı. 1721 hám 1795-jıllarda Kurlyandiya Gercogligi, Liflyandiya hám Vitebsk gubernyalarınıń bir bólegi Rossiyaǵa ótti. XVIII ásirdiń 1-yarımı Arqa urısta wayran bolǵan xojalıqtı qayta tiklew dáwiri boldı. Usı urıstan keyin 200 jıl dawamında Latviya tınısh turmıs keshirdi. 1804-jıl dıyqanlar tuwrısında arnawlı nızam qabıl etilip, oǵan kóre krepostnoylıq sheklendi. Lekin bunıń menen dıyqanlardıń jaǵdayı jaqsılanbadı. 1812-jılǵı urıs tásirinde dıyqanlar háreketi háwij aldı. Dvoryanlar hákimiyattı saqlap qalıw maqsetinde Rossiya húkimeti 1817-19-jıllarda qatar reformalar ótkerdi, atap aytqanda, dıyqanlarǵa jeke erkinlik berildi. Olar jerdi ijaraǵa alıp taslaytuǵın boldı. XIX ásir 50-jıllardıń aqırı hám 60-jıllardıń basınan kárxanalarda mashinalar hám puw dvigatelleri isley basladı. Rossiyadaǵı ǵalabalıq dıyqanlar háreketi hám 1863-64-jıllarda Polsha hám Litvada bolıp ótken kóterilis tásirinde Rossiya húkimeti biraz jan beriwge májbúr boldı. Atap aytqanda, krepostnoylıq huqıqı biykar etildi, dıyqanlarǵa jer satıp alıw hám de erkin kóship júriwge ruxsat berildi (1863), barshchina biykar etildi (1868). Latviya sanaatı hám sırtqı sawdası óse basladı.

XX ásir baslarına kelip, Latviya Rossiya imperiyasınıń rawajlanıw tárepinen eń rawajlanǵan úlkesine aylandı. 1918-jıl 18-noyabrde Latviya Respublikası daǵaza etildi. 1920-jıl 11-avgustta Latviyanı Shoro Rossiyası tán aldı hám Latviyaǵa bolǵan dawalarınan "máńgilik" waz keshkenin bildirdi. 1921-jılda Antanta mámleketleri de Latviya Respublikasın tán aldı. 20 jıl dawamında turmıs dárejesi, basıp shıǵarılǵan kitaplar hám 1000 adamǵa tuwrı keletuǵın studentler sanı tárepinen Latviya Evropa mámleketleri arasında aldınǵı orında boldı. 1934-jılda mámleket awdarıspaǵı ótkerildi, avtoritar basqarıw principi ornatıldı. 1940-jıl iyulında Latviya aymaǵına shoro áskerleri kirgizildi. Sol jılı 21-iyulda Latviya shoro socialistlik respublikası dúzilip, 5-avgustta SSSR quramına qosıp alındı. Ekinshi jáhán urısı jıllarında Latviya kúshli sawashlar maydanına aylandı. 1941-jılda nemis-fashist áskerleri tárepinen basıp alındı. 1945-jılda azat etildi. 1990-jıl mayda respublika Joqarı Keńesi Latviya ǵárezsizligin qayta tiklew haqqında Deklaraciya qabılladı hám respublika atın házirgi atqa ózgertti. Latviya - 1991-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetin 1992-jıl 22-oktyabrde tán aldı hám sol jılı noyabrde diplomatiyalıq qatnasları ornatıldı. Milliy bayramı - 18-noyabr - Latviya Respublikası daǵaza etilgen kún (1918).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları hám basqa jámiyetlik shólkemleri

Latviya dıyqanlar awqamı partiyası, 1917-jılda tiykar salınǵan hám 1990-jılda qayta tiklengen; Latviya demokratiyalıq partiyası, 1995-jıl "Saym-niyeks" demokratiyalıq partiyası retinde dúzilgen; "Latviyas seliy" ("Latviya jolı") partiyası, 1993-jıl dúzilgen; Latviya social-demokratlar birlespesi, 1998-jılda dúzilgen; Xalıq partiyası, 1998-jılda dúzilgen; Jańa xristian partiyası, 1998-jıl Jańa partiya atı menen dúzilgen, 2001-jıldan házirgi atamada; Xalıq awızbirshiligi partiyası, 1993-jılda dúzilgen; "Watan hám azatlıq" birlespesi (Latviya milliy ǵárezsizligi jolındaǵı háreket), 1997-jılda dúzilgen. Latviya erkin kásiplik awqamları awqamı, 1990-jılda dúzilgen.

Ekonomikası

Latviya - industrial-agrar mámleket. Jalpı ishki ónim quramında sanaattıń úlesi 38,5%, awıl xojalıǵınıń úlesi 24,8%. Sanaatında metallsazlıq, energetika mashinasazlıǵı, baylanıs quralların islep shıǵarıw, transport hám awıl xojalıǵı mashinasazlıǵı, elektrotexnika, radioelektronika, priborsazlıq, ximiya hám neft ximiyası, jeńil hám azıq-awqat, farmacevtika, parfyumeriya, sellyuloza-qaǵaz sanaatı jetekshi tarmaqlar bolıp tabıladı. Elektr energiya Plyavinyas, Kegums hám Riga GES larında payda etiledi (jılına ortasha 5,6 mlrd. kVt/saat). Liyepaya metallurgiya zavodı, túrli qalalarda elektr mashinasazlıǵı, gidrometeorologiya hám yarım ótkizgish priborları, dizelsazlıq, elektropoezdler, texnologiya úskeneleri, elektr lampa, awıl xojalıǵı mashinasazlıǵı, samallatqısh, radio, elektr ásbapları, vagonsazlıq, keme remontlaw hám basqa da zavodlar bar. Qurılıs materialları sanaatında kóplegen temir-beton konstrukciyaları, silikat gerbish, drenaj trubaları, shıyshe talshıq zavodları, úysazlıq kombinatları júzege kelgen. Jeńil sanaatta toqımashılıq, tigiwshilik, kánshilik hám ayaq kiyim tigiw tarmaqları rawajlanǵan. Rigada sabaq gezleme kombinatları, Yelgavada toqımashılıq birlespesi, shayı toqıw kombinatı jaylasqan. Ogreda iri trikotaj kombinatı, Liyepayada galantereya buyımları kombinatı bar.

Azıq-awqat sanaatınıń tiykarǵı tarmaqları: balıq hám gósh-sút. Riga, Yelgava, Yekabpils hám Valmiyeradaǵı gósh kombinatları, Preylida sır zavodı hám Kraslavada qurǵaq sút zavodı qurılǵan, mıywe-konserva hám un-jarma kombinatları bar, aralas jem sanaatı rawajlanǵan. Rigada "Dzintars" parfyumeriya-kosmetika zavodı bar. Keyingi jıllarda mámleket ekonomikasın bazar qatnasları jolına maslaw, jáhán xojalıǵına qosıw siyasatı ótkerilip basladı. Awıl xojalıǵı gósh hám sút shárwashılıǵına qánigelesken. Latviyada jaramlı jerler 2,5 mln. ga, sonnan 56,4% awdarılatuǵın jerler, 32,4% jaylaw, 9% pishenzar. Ǵálle eginlerinen salı, biyday, arpa, sulı egiledi. Tiykarǵı texnika eginleri: zıǵır (tiykarınan, shıǵısında) hám qant láblebi (qublasında). Kartoshka, palız eginleri de jetilistiriledi. Baǵ hám mayda baǵlar bar. Respublikanıń batıs bóleginde palshılıq rawajlanǵan. Balıq awlanadı, norka, gúmis reń túlki, aq túlki baǵıp kóbeyttiriledi. 1998-jıl maǵlıwmatlarına qaraǵanda, menshikli sektor jalpı ishki ónimdiń 63% in berdi, jumıs jaylarınıń 68% sol sektor qolında. Qurılıs, awıl xojalıǵı hám sanaat sıyaqlı tiykarǵı tarmaqlar ónimi mámleket jalpı ishki óniminiń shama menen 95% in quraydı.

Transportı

Temir jol uzınlıǵı - 2484 km, avtomobil jolları - 24,2 mıń km, sonday-aq qattı qatlamlı jollar 12 mıń km. Teńiz sawda flotınıń tonnası 1437 mıń tonna dedveyt. Tiykarǵı portları: Riga, Ventspils, Liyepaya. Liyelupe hám Daugavanıń ayırım bólimlerinde keme qatnaydı. Rigada xalıqaralıq aeroport bar. Sırtqı sawda salasında Latviya Evropa mámleketleri hám ǴMDA mámleketleri menen sheriklik etedi. Latviya shetke mashinasazlıq, jeńil, azıq-awqat sanaat ónimlerin shıǵaradı, shetten mashina hám elektr úskeneleri, ximiyalıq ónimler, transport quralları, toqımashılıq buyımların aladı. Pul birligi - lat.

Medicinalıq xızmeti

Mámleket emlewxanalarınan tısqarı menshikli emlewxanalar da bar. Shıpakerler menshikli tárizde de nawqaslardı qabıl etip, emleydi. Shıpakerler Riga medicina institutında hám shet ellerde tayarlanadı. Yurmala, Segulda, Liyepaya, Kemeri, Baldone kurortları ataqlı.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Latviyada dáslepki mektep 1211-jılda ashılǵan. XVI ásirdiń 2-yarımında latish xalqı ushın bilimlendiriw sisteması jaratılǵan. Házirgi waqıtta Latviyada ulıwma májbúriy tolıqsız tálim ámelge asırılǵan, ulıwma orta bilim beriw engizilgen. Ǵárezsizlik jıllarında pútkil bilimlendiriw tarawın reformalawǵa kirisildi. Nátiyjede joqarı oqıw orınlarındaǵı studentler sanı 1990/91 oqıw jılındaǵı 46 mıń adamnan 1997/98 oqıw jılında 65 mıń adamǵa jetti, 1998/99 oqıw jılında taǵı 5% kóbeydi. Iri joqarı oqıw orınları: Latviya universiteti, Riga texnika universiteti, Latviya akademiyası, Medicina akademiyası, Riga aviaciya universiteti hám basqalar. Orman xojalıǵı mashqalaları ilimiy izertlew institutı, Puqara avıaciyasın basqarıw avtomat sistemaları ilimiy izertlew orayı, Teńiz geologiyası hám geofizikası institutı, Jeńil sanaat ilimiy izertlew institutı hám basqa ilimiy mákemeler bar. Latviya Pánler akademiyası iskerlik kórsetedi. Latviyada kitapxanalar, teatrlar, cirk, filarmoniya, mádeniyat úyleri bar. Latviya tariyxı muzeyi, Latviya kórkem muzeyi, Qala tariyxı hám teńiz turizmi muzeyi, Ádebiyat hám kórkem óner tariyxı muzeyi, Medicina tariyxı muzeyi, Tábiyat muzeyi, Etnika muzeyi hám basqalar bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Latviyada basıp shıǵarılatuǵın tiykarǵı gazetalar: "Panorama Latvii", ("Latviya tábiyat kórinisi", rus tilindegi kúndelik gazeta, 1991-jıldan), "Diyena" ("Kún", latish tilindegi kúndelik gazeta, 1990-jıldan), "Latviyas zeme" ("Latviya jeri", latish tilindegi háptelik gazeta, 1989-jıldan), "Latviya yaunatne" ("Latviya jasları", latish tilindegi kúndelik gazeta, 1990-jıldan), "Rigas balss" ("Riga hawazı" latish hám rus tillerindegi keshki kúndelik gazeta, 1957-jıldan), "Tevzemes avize" ("Watan gazetası", latish tilindegi háptelik gazeta, 1990-jıldan). Latviya telegraf agentligi (LETA) ǵárezsiz informaciya agentligi bolıp, 1989-jılda Latinform informaciya agentligi negizinde dúzilgen. Latviya radio hám televideniesi, teleradioesittiriw mámleket komiteti, 1992-jılda dúzilgen; Latviya ǵárezsiz televideniesi, 1996-jılda dúzilgen; Latviya Mámleket radiosı, 1925-jıl tiykar salınǵan; Latviya mámleket televideniesi, 1954-jıl dúzilgen.

Ádebiyatı

Latish milliy ádebiyatı XIX ásir ortalarınan rawajlana basladı. Latish ádebiyatı óziniń quralsız áyyemgi hám bay folklor dástúrleri (xalıq qosıqları, ańız hám ertekler) tásirinde gúllendi. Folklorshi Kr. Baron latish xalıq qosıqlarınıń 6 tomlıǵın (1894-1915) dúzdi. Yu. A. Alunan "Qosıqlar" (1856) kitabın jarattı. Xalıq romantizmi wákilleri - Auseklis (M. Krogzemis), A. Pumpur dóretiwshiliklerinde kóbirek milliy azatlıq ideyaları súwretlengen. 70-jıllarda dramaturgiya payda boldı. A. Alukar pyesaları ataqlı boldı. XIX ásir aqırǵı shereginde realistlik aǵım jayıldı (áǵa-ini Matis hám Reynis Kaudzitler, R. Blaumanis dóretpeleri). Ya. Raynis, E. Veydenbaum sıyaqlı shayırlardıń dóretpeleri keń tarqaldı. R. Blaumanistiń "Báhárgi ayaz", "Andrikson" sıyaqlı novellaları, "Atası náletlegen perzent", "Jalında" hám basqa dramalarında dıyqanlar turmısı jáne sociallıq máseleler óz kórinisin tapqan. 1905-07-jıllardaǵı revolyuciya latish ádebiyatına úlken tásir kórsetti. Bul dáwirde Ya. Raynis dóretpeleri óziniń tereń ideologiyalılıǵı hám aktuallıǵı menen dańq shıǵardı. Onıń "Jalın hám tún" pyesasında latish xalqınıń azatlıq ushın alıp barǵan mártlershe gúresi óz kórinsin tapqan. Shayırdıń "Indulis hám Ariya", "Losif jáne onıń áǵa-inileri" sıyaqlı qatar dóretpeleri óziniń jańa usıl, tereń filosofiyalıq tereńligi menen kıtapxanlardı ózine tarttı. A. Upittiń "Burjua", "Hayallar", "Altın" sıyaqlı qıssa hám romanları basıp shıǵarıldı. Ekinshi jáhán urısı jıllarında kóbirek poeziya rawajlandı (V. Luke, A. Grigulis, Yu. Vanag hám basqalar). A. Upittiń "Spartak" pyesası hám "Jasıl jerler" romanı dańq shıǵardı. Urıstan keyingi jıllarda V. Latsis, A. Sakse, M. Kempe, J. Griva, Ya. Grant, I. Ziyedonis, A. Veyan, Z. Skuin, E. Live hám basqalar nátiyjeli dóretiwshilik etti.

Arxitekturası

Latviya aymaǵında eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqta urıw jámáátleriniń bekkemlengen sozıq sheńber tárizli hám tuwrı múyeshli turar jayları bolǵan. XII ásirdiń aqırlarına shekem aǵashtan, keyin bolsa, kóbinese, tastan úyler qurılıp, qala tipindegi mákan-jaylar payda bolǵan. Qorǵanlar (XIII-XIV ásirlerden baslap), ibadatxanalar, Rigada ratusha qurılǵan. XVI ásirdiń 2-yarımında hám XVII ásirdiń 1-yarımında Latviya arxitektorlıǵında Niderlandiya arxitektorlıǵınıń tásiri kúshli boldı: gotika dástúrleri keyingi Oyanıw dáwiri arxitektorlıǵı menen uyǵınlasqanı kózge taslanadı. XVII ásirdiń 2-yarımında barokko usılı ústemlikti iyeledi (Rigadaǵı Peter shirkewi, 1689-94). Klassicizm húkimranlıǵı jıllarında (XVIII ásirdiń sońǵı sheregi hám XIX ásirdiń 1-yarımı) baǵ ortasına qurılǵan saray kompleksleri payda boldı (Yelgavadaǵı saray, 1738-40, arxitektor V. V. Rastrelli). XIX ásirden baslap Latviya arxitekturası rus klassicizmi ruwxında rawajlandı. Ekinshi jáhán urısınan keyin wayran etilgen qalalar tiklendi hám jańaları qurılıp basladı. 60-80-jıllarda Rigadaǵı Agenskaln qaraǵayzarı, Úlken Yugla turaq-jay komplekslerin, temirjol vokzalı, Dzintaridaǵı koncert zalı hám basqa ımaratlar ayrıqsha jergilikli joybarlar tiykarında qurıldı. Interyerlerdi bezewde aǵash, kafel, metall, vitrajdan paydalanıldı.

Súwretlew kórkem óneri

Latviya aymaǵınan tabılǵan eń áyyemgi kórkem óner estelikleri eramızǵa shekemgi 5 mıń jıllıqqa tiyisli (súyekten islengen dástesine haywanlar súwreti islengen qanjar). XIII-XIX ásirlerde Latviya súwretlew kórkem óneri Batıs Evropa kórkem óneri menen jaqın sheriklikte rawajlandı. Ásirese, aǵashtan háykeller islew keń tarqaldı. Latish milliy súwretlew kórkem óneri mektebi payda boldı. XX ásirdiń dáslepki jıllarınan grafika rawajlanıp basladı. T. Zalkaln, G. Shkilter sıyaqlı músinshiler turmıs tábiyat kórinislerin shın súwretlewge umtıldı. 1920-30-jıllarda plakatlar zárúrli orın iyeledi. 1920-jılda Kórkem akademiya ashıldı. XX ásir 2-yarımında kórkem ónerde zamanlaslardıń obrazları isenimli tásirli sáwlelendirildi. Súwretshilerden B. Berzin, R. Valnere, I. Zarin, E. Iltner, R. Bem, músinshilerden Ya. Zarin, V. Alberg, L. Lange hám basqalar ataqlı. Xalıq ámeliy kórkem ónerinde naǵıs oyıwshılıq, aǵashtı kúydirip súwret islew, gúlalshılıq, kórkem toqımashılıq rawajlanǵan. Aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, sherimge qálip járdeminde basıp súwret islew, kahrabodan buyımlar soǵıw, metallǵa soqqı berip súwretler túsiriw boyınsha latish artistleri hám ónermentleri kórgizbelerde jeńis penen qatnasadı.

Muzıkası

Muzıkası ráń-báreń hám ayrıqsha bolıp, tiykarınan, miynet namaları, shańaraqqa tiyisli dástúr, qor hám oyın qosıqları toparınan ibarat. XVI ásir aqırlarında shirkew qosıqları tekstleri basıp shıǵarıldı. XVII hám XVIII ásir baslarında Yelgavada orkestr payda boldı; XVIII ásirden Rigada organ shertiw kórkem óneri gúllendi. 1760-jıl Riga muzıka jámiyetine tiykar salındı. 1782-jıl nemis opera-drama teatrı ashıldı. XIX ásir ortalarında "jas latishler" háreketi tásirinde professional muzıkalı qor rawajlandı hám qosıqshılar jámiyeti payda boldı. Latish klassikalıq muzıkasınıń tiykarshıları A. Yuryan, Ya. Vitol milliy kompozitorlar mektebin jarattı. 1912-jıl shólkemlestirilgen Latish opera teatrı 1919-jıl mámleket opera teatrına aylandırılıp, dáslepki milliy operalar ("Jalın hám tún", "Banyuta") payda boldı. 1919-jıl Latviya konservatoriyasına tiykar salındı. 1926-jıl Latviya radiosınıń simfonikalıq orkestri dúzildi. 1940-41-jılları muzıkalı teatrlar, opera hám balet teatrı qayta dúzildi. 1941-jıl Latviya mámleket filarmoniyası ashıldı. Nemis fashistleri okkupaciyası dáwirinde latish muzıka kórkem ónerine qattı ziyan jetkerildi. Ekinshi jáhán urısınan keyin muzıka kórkem óneri jáne rawajlana basladı. Simfoniya (O. Barskov, E. Goldshteyn, O. Gravitis, P. Dambis hám basqalar), kamer nama muzıkası (Ye. Graubinya, R. Yermak, Ya. Kepitis, V. Utkin hám basqalar), estrada (R. Paul, G. Raman, R. Pauls hám basqalar) gúllendi. Muzıka mádeniyatın keń propaganda etiw maqsetinde arnawlı jurnallar, jıynaqlar úzliksiz basıp shıǵarıldı. 1905-07-jıllarda Riga grammofon firmaları Toychi Hafız, Levicha Hafız, Hamroqul quran oqıwshı hám basqa qosıqshılar orınlanıwında ózbek muzıka miyrasları úlgilerin plastinkalarǵa jazıp alǵan. Ózbekstanda latish, Latviyada ózbek muzıka kúnleri ótkerip kelinedi.

Teatrı

Latish xalıq dóretiwshiliginiń áyyemgi dástúrleri miynet procesi, úrp-ádet dástúrleri menen bekkem baylanıslı. Atap aytqanda, toy dástúrlerinde nıqaplı oyınlar ádet kórinisine kirip qalǵan. XVI-XVII ásirlerde Rigada latın tilinde drama mektepleri, XVIII ásirdiń 60-jıllarında nemis truppası hám XIX ásirdiń 50-jıllarında rus teatrı dúzildi. XIX ásir baslarında latish tilinde birinshi spektakller qoyıldı. 1868-jılda dáslepki háweskerler truppası dúzildi, onıń negizinde birinshi professional Riga latish teatrı (1870-1918) payda boldı. Oǵan milliy dramaturgiyanıń tiykarshısı A. Alunan basshılıq etti. 1902-jılda jańa Riga teatrına tiykar salındı, onıń saxnasında Ya. Raynis pyesaları oynaldı (bul teatr 1905-jılda jawıldı). XX ásirdiń 20-30-jıllarında E. Similgis, Ya. Zarin sıyaqlı teatr ǵayratkerleri aldıńǵı demokratiyalıq saxna dástúrlerin dawam ettirdi. Keyingi jıllarda A. Amtman-Briyedit, V. Balyunay, Ya. Yaunushan, A. Linin sıyaqlı rejissyorlar latish hám jáhán dramaturgiyasınıń eń jaqsı dóretpelerin saxnaǵa qoydı. Ataqlı aktyorları: Ya. Osis, A. Klints, L. Eriki, J. Katlapa, L. Berzin, E. Radzin, E. Pavuls hám basqalar. Latviyada 7 teatr bar.

Kinosı

Latviyada kino islep shıǵarıw 1910-11-jıllardan baslanǵan. Dáslep waqıyalı hújjetli filmler islep shıǵarılǵan. 1913-jıl "Haqıyqat qay jerde?" kórkem filmi jaratıldı, 20-jıllarda menshikli filmler súwretke alındı, 1939-jıl islengen "Balıqshı balası" filmi latish kinematografiyasınıń birinshi jetiskenligi esaplanadı. Ekinshi jáhán urısınan keyin latish milliy kino kórkem óneri gúllendi. "Jeńis penen qaytıw", "Raynis" sıyaqlı kórkem hám tariyxıy ómirbayanlıq filmler jaratıldı. 50-60-jıllarda "Báhárgi ayaz", "Jańa jaǵaga", "Dúbeley", "Semser hám qızǵılt" sıyaqlı kórkem filmler ekranlastırıldı. Sońǵı jıllarda Riga kinostudiyasında túrli-túrli tema hám janrlarda ráń-báreń kartinalar jaratıldı ("Edgar hám Kristina", "Ólim sayasında", "Suwdaǵı shola", "Ese ber, epkin!" hám basqalar).

Ózbekstan - Latviya qatnasları

Tiykarǵı maqala: Ózbekstan - Latviya qatnasları