Qıtay

Qıtay ― (qıt. 中华人民共和国) (is juzinde Qıtay Xalıq Respublikası yamasa, qısqartılması QXR -Shıǵıs Aziyada jaylasqan jer aymaǵı, ekonomikası, xalıq sanı boyınsha jetekshi orında turıwshı mamleketlerdiń birim. Jer aymaǵınıń úlkenligi boyınsha dúnyada úshinshi: orında (9 598 962 km.kv- 2020) .Xalıq sanı boyınsha birinshi orında (1,415 milliard)

Qıtay bayraǵı

Qıtayın' Aziyadag'ı jaylasqan ornı

Paytaxtı: Pekin qalası. Iri qalaları: Shanghai, Guangjow, Shuncin, Chendu, Tyanczin, Xarbin, Nankin, Lxasa. Tiykarǵı xalqı qıtaylardan ibarat.

Qıtay Xalıq Respublikası, mámleket konstitutsiyasına tiykar,- sociallıq mámleket esaplanadı.Qıtay hukimiran mámleketler qatarında bolıp, potenciallıq hám ekonomikalıq hukimranlıqqa iye.BMSH nıń Qáwipsizlik Keńesi aǵzası.

Onnan bólek Qıtay kosmoslıq húkimranlıqqa da iye. Qıtay yaderli qural iyesi hám júda úlken armiyası bar bolǵan mámleket

Qıtay ekonomikası nominal IASH boyınsha ekinshi orında turadı, hám IASH(QQP) boyınsha birinshi orında.QXR islep shıǵarıw tarawında jetekshi orınlardı iyeleydi.

Qıtay Xalıq Respublikası BMSH, Aziya-Tınısh okeanı Ekonomikalıq Shólkemi(ATES),G20,XSSH,SHBSH,BRICS kibi shólkemler aǵzası.

1949-jılı ǵárezsizlik alǵanlı beri Qıtay Kommunistlik Partiyası(QKP) basqarıp keledi. Mámleket basshısı Si Szinpin(2013-jıldan beri).

Gerbi

Etimologiyası

Qaraqalpaq tilinde "Qıtay" sózi ayyemgi túrkiy tillerden kirip kelgen Bul sóz qıtay tilindegi "qytan" sózinen kelip shıǵıp kóshpeli mongollar ruwınan bolǵan Kidanlardı ataǵan.

Tariyxı

Tiykarǵı maqala:Qıtay táriyxı

Qısqa xronologiyalıq keste

Jıllar	Mámleket
2353 besh- 2255 besh	Apsanawiy basqariwshi Yao
2255 besh- 2205	Apsanawiy basqariwshi Shun
2205 besh-1766 besh	Sya Apsanawiy Dinastiyasi
1766 besh-1122 besh	Shan-In Dinastiyasi
1122 besh-249 besh	Cin Dinastiyasi
206besh-eramizdin 220 jili-	Xan Dinastiyasi
220-264	Vey Dinastiyasi
265-420	Czin Dinastiyasi
420-479	Qubla Sun Dinastiyasi
479-501	Ci Dinastiyası
502-556	Lyan Dinastiyası
557-588	Chen Dinastiyası
581-618	Suy Dinastiyasi
618-917	Tan Dinastiyasi(Qıtay mádeniyatınıń altın ásiri)
907-959	Bes Dinastiya ham on patshalıq epoxası
960-1279	Sun Dinastiyasi
1280-1368	Yuan Dinastiyası(monǵollar)
1368-1644	Min Dinastiyasi
1644-1911	Cin Dinastiyasi(Manchjurlar)
1912-1949	Qıtay Respublikası
1.X.1949- hazirge deyin	Qıtay Xalıq Respublikası

V-XV asirler

Sun dinastiyasınıń (960 — 1279-jıllar) hákimiyatqa keliwi menen Qıtayda uzaq dawam etken siyasiy pıtırańqılıq hám óz ara urıslarǵa shek qoydı. Nátiyjede, mámleket xojalıǵınıń rawajlanıwına jaǵday jaratıldı. X ásirden baslap suwdı biyik jerlerge shıǵarıwshı úskenelerden keń paydalanıla basladı. Shıǵırdan paydalanıw egin maydanların kóbeytiw imkanın beredi. Suw digirmanları járdeminde salını tazalaw, may alıw, un shıǵarıw júdá keń qollanıla baslanǵan. Rawajlanǵan orta ásirlerde Qıtayda imperator, áskeriy aqsúyekler, hámeldarlarǵa qaraslı mámleket jerleri azayıp, jer iyeleriniń jeke menshik jerleri júdá kóbeyip baradı. Menshik jerler, sonday-aq, jańa ózlestirilip atırǵan qorıq hám taw aldı aymaqları esabınan da keńeyip barǵan. Úlken múlikdarlar jerleriniń kóbeyiwine kámbaǵallardıń qarızları ornına jerleriniń tartıp alınıwı da sebep bolǵan. Sol tárizde XI ásirdiń baslarında egin maydanlarınıń yarımı iri feodallar qolına ótedi.Bul jerlerde, tiykarınan, ijarashı diyqanlar islegen. Qıtayda erkin diyqanlardıń kópshilik bóleginde 30—40 mu jer bolıp, mámleket bul qatlamdı qollap-quwatlawǵa háreket etken. Qıtay diyqanları ózleri jetistirgen ónimlerden mámleketke hár jılı eki márte salıq tólegen. Jer salıǵı salı yaki biyday menen tólense, al pille baqqan shańaraqlar salıqtı gezleme menen de tólegen. Qalalar hám ónermentshilik. Kayfin, Chendu hám Uchan qalaları Qıtaydıń úlken ónermentshilik hám sawda orayları edi. Qıtay sawdasında suw jolları ayrıqsha áhmiyetke iye bolǵan. Kópshilik qalalar teńiz yamasa dárya boylarında, suw hám qurǵaqlıqtaǵı sawda jolları kesilisken jerlerde júzege kelgen. Qalalardıń ósiwi ónermentshiliktiń tez pát penen rawajlanıwın támiyinlegen. Qıtayda, ásirese ónermentshiliktiń dás-túriy túrleri: gúlalshılıq, farfor buyımlardı islep shıǵarıw rawajlanǵan. Qıtay qalalarında kóplegen dúkan hám usta-xanalar jaylasqan edi. Qıtaydıń qublasında ónerment-toqıwshılar shayı gezlemelerdiń onlap túrlerin tayarlaǵan. XII ásirde jipekten shayı sózana — panno toqıw oylap tabılıp, keń tarqalǵan. Qıtayda paxtashılıq ta barǵan sayın keń jayılıp, XIV ásirden baslap onnan gezleme tayarlaw da rawajlanıp barǵan. Aziya paxtasınıń watanı Hindstan. Onnan soń paxta Orta Aziyaǵa kirip kelgen. Qıtayǵa paxta tuqımın dáslep elimiz sawdagerleri alıp barǵan. Cex aǵzası bolıw Qıtay ónermentleri ushın májbúriy edi. Evropadaǵı sıyaqlı ondaǵı cexlarda da qálpe, shákirtler sanın, olardıń jumıs sharayatın, tayar ónermentshilik buyımların satıwdı, óner sırların saqlawdı qatań qadaǵalaǵan. Monǵollar basqınshılıǵı. Dáslep Qıtaydıń arqa tárepinde dúzilgen monǵollar mámleketi Xubilay xanlıǵı dáwirinde óz tásirin mámlekettiń oraylıq hám qubla aymaqlarına da ótkeredi. Qıtay 1279-jılı tolıq baǵındırılıp, jańa monǵollar dinastiyası Yuan (1279—1368) atın aladı. Monǵollar Qıtaydaǵı jerlerdi, ol jerde jasap atırǵan diyqanları menen birge bólip aladı. Biraq diyqanshılıqta xojalıq júrgiziw usılları hám salıqlar burınǵısınsha qaladı. Monǵollar dáwirinde tólemlerdiń artıp barıwı tek diy-qanlar hám ónermentlerdi emes, hátte sawdagerlerdi de búlginshilikke alıp keledi. Húkimet tınımsız ósip baratırǵan qárejetlerdi qaplaw ushın qosımsha qaǵaz pul shıǵara baslaydı. Bul  bolsa puldıń qádirsizleniwine, ónim hám ónermentshilik buyımlarınıń qımbatlawına sebep boladı. Xubilay mámleketti basqarıwdıń qıtaysha usılın qollansa da, jergilikli hámeldarlardıń xızmetinen bas tartadı. Mámleket hámeldarları arasında hár túrli xalıq wákillerin ushıratıw múmkin edi. Atap aytqanda, veneciyalı sayaxatshı hám sawdager Marko Polo Xubilayxan sarayında joqarı lawazımdı iyelegen. Min dinastiyasınıń basqarıwı. Monǵollar imperiyasınıń krizisi baslanıwı menen XIV ásir ortalarında Qıtayda da xalıq azatlıq háreketi kúsheyedi. Xenan hám Shandun wálayatlarında 1351-jılı baslanǵan diyqanlar kóterilisi tez arada pútkil mámleketti qamtıp aladı. Kóteriliske monax Chju Yuan- Chjan basshılıq etedi. 1368-jılı monǵollardan azat bolǵan Qıtayda Yuan Chjan tıykar salǵan Min imperiyasınıń basqarıwı baslanadı. 1368-jılı Qıtayda Yuan Chjan tıykar salǵan Min imperiyası dúziledi. Min áskerleri monǵollarǵa qısım etip, olardıń paytaxtı Qaraqurımdı iyelep, jandırıp jıberedi. Sol tárizde kóshpelilerdiń Qıtayǵa hújimlerine shek qoyıladı. Bunda qıtaylılarǵa oq-dári (porox) hám toplardan keń túrde qollanılıwı qol keledi. Mámleket xojalıǵın tiklew ushın ónerment hám sawdagerlerden alınatuǵın tólemler azaytılıp, qullardı azat etiw haqqında nızam qabıl etiledi. Jasalma suwǵarıw qurılmaları, kanallar, bógetler hám suw saqlaǵıshları tiklenedi. Egin maydanları keńeyip, mámleket xalqınıń sanı da artıp baradı. XV ásirde Qıtay. Mámlekette úlken feodallar hákimiyatı bekkemleniwi menen monǵollar basqınshılıǵı belgilerin tamamlaw ushın diyqanlar, ónermentler hám sawdagerlerge berilgen jeńillikler biykar etiledi. Diyqanlarǵa bólip berilgen mámleket jerleri tartıp alınıp, ónermentler hám sawdagerlerden alınatuǵın salıqlar kóbeyttiriledi.XV ásirdiń baslarınan Min áwladınıń Amır Temur saltanatı menen qatnasları buzıladı. Tek Amir Temurdıń tosattan qaytıs bolıwı Qıtayǵa qarsı atlanıstıń ámelge aspawına sebep boladı, bul bolsa Qıtaydǵa 1406-jılı Vetnamdı, keyin ala Monǵoliyanı basıp alıwına jol ashadı. Mámlekettiń ekonomikalıq jaqtan rawajlanıwı Chjan Xe basshılıǵında áskeriy teńiz flotınıń xızmetinde kórinedi. Quramında 62 keme, 30 mıń jawıngeri bolǵan áskeriy ekspediciya 1405—1433-jılları Zond arxipelagi, Shri-Lanka hám Hindstanǵa 7 márte atlanisin sholkemlestiredi.Onin kemeleri Ormuz (Parsı) qoltıǵı hám Shıǵıs Afrikanıń jaǵalarına shekem júzip barǵan. Musılman bolǵan Chjan Xe Mekkeni zıyarat etedi. Bul ekspediciyalar Qıtaydıń abırayın arttırıp, sırtqı sawdanı keńeytiw imkanın beredi. Qıtay imperatorları 1415—1420-jılları Samarqandqa Uluǵbek sarayına da elshiler jiberedi. Biraq, Temuriyler mámleketi abroyı joqarı bolǵanlıǵınan oǵan Qıtaydıń qısımları tásir ete almaǵan. XV ásirdiń ortalarında ekonomikalıq krizistiń baslanıwı Qıtaydıń ishki rawajlańıwına hám sırtqı siyasatına unamsız tásir kórsetedi.

XV-XIX asirler

Chin (Cin) imperiyasınıń hálsirewi. XVIII ásir aqırlarına kelip, imperiyanıń basıp alıwshılıq qúdireti hálsiredi. Ekonomikalıq tubalawshılıq hám mámleket xalqınıń tiykarǵı bólimin qurawshı diyqanlardıń jarlılanıwı olardı kóterilis shıǵarıwǵa májbúr etti. Solay etip, Qıtay ishki qarama-qarsılıqlar qısqısında qaldı. Húkimdar dinastiya ómiri tawsılıp atırǵan dúzimdi barlıq sharalar menen saqlap qalıwǵa urındı. Olar barlıq qarsılıqlardı ayawsızlıq penen bastırdı. Bul dáwirde Qıtayǵa Ullı Britaniya hám Franciya sawdagerleriniń kirip keliwi kúsheydi. Olardıń belsendi hareketleri Qıtay húki-metin qáweterge salıp qoydı. Shet elliklerdiń mámleketke kóplep kirip keliwiniń aldın alıw maqsetinde imperator 1757-jılı Qıtay bándirgi orın-ların sırtqı sawda ushın jabıq dep daǵazaladı. «Jabıq esikler» dep at al-ǵan bul siyasat Qıtaydı sırtqı dúnyadan ajıratıp qoyıwǵa qaratıldı. Sırtqı sawda imperator hámeldarları baqlawı astında tek Guanjou portı arqalı ǵana alıp barılatuǵın boldı. Qıtaydıń ózin-ózi jekkeletip qoyıw siyasatı feodallıq tártiplerdiń saqlanıwına járdem berdi. Onıń ekonomikalıq, jámiyetlik hám mádeniy rawajlanıwına úlken zıyankeltirdi. Imperator hákimshiligi ilim hám texnika tarawında basqa xalıqlardıń jetiskenliklerin biykar etti. Mámleket artta qalıwshılıq batpaǵına batıp qaldı. Usınday bir sharayatta Ullı Britaniya húkimeti Qıtaydı óz sawdagerleri ushın ashıwǵa bar imkaniyatı menen urındı. Chin imperatorınıń qaysarlıǵın sındırıw ushın oǵan bir báháne kerek edi.

Birinshi opium urısı. Ullı Britaniya sawdagerleri Hindstannan nızamsız túrde Qıtayǵa opium (qara dári) kirgize basladı. Jergilikli Qıtay hákimshiligi opium tiyelgen kárwanlardı konfiskaciyalaǵanına juwap retinde Britaniya húkimeti opiumdi hám inglis tovarların alıp kiriwdi nızamlastırıw ushın 1840-jılı Qıtayǵa qarsı urıs basladı. Urıs tariyxqa «Birinshi opium urısı» atı menen kirgen. Bul urıs 1842-jılǵa shekem dawam etti. Urısta Qıtaydıń ekonomikalıq hám áskeriy texnika jaǵınan artta qalıwı sebepli jeńiliske ushıradı. Urıs aqırında Ullı Britaniya Gonkong atawın basıp aldı hám Qıtaydı sırt el sawdagerleri ushın birneshe portlardı ashıp qoyıw haqqındaǵı shárt-namaǵa qol qoyıwǵa májbúr etti. Biraq, Qıtay opium alıp kiriliwiniń nızamlı ekenligin tán almadı.

Ekinshi opium urısı. 1856 — 1860-jılları ekinshi opium urısı júz berdi. Bul saparı Qıtay Ullı Britaniya hám Franciyanıń birlesken armiyasınıń kúshli soqqısına ushıradı. Olar Pekin bosaǵalarında júdá bay ǵáziynelerge iye bolǵan imperatordıń jazǵı sarayın taladı hám wayran etti. Kolonizatorlar Qıtaydı jańa, teń bolmaǵan shártnamalar dúziwge májbúrledi. Shet elliklerge jáne basqa portlar arqalı da sawda etiwge ruqsat etildi hám jańa jeńillikler berildi. Sol waqıtta inglis hám francuz puqaraları Qıtay aymaǵında Qıtay nızamlarına hám sudına boysınıwdan azat etildi. Eger olar jınayat islegen jaǵdayda, olardı mámlekettiń tiyisli elshisi sol mámlekettiń nızamlarına tiykarlanıp sudlaytuǵın edi. Òeńiz sawdasında ústemlikke erisken Ullı Britaniya Qıtayda hámmeden kóbirek jeńilliklerge iye boldı. Teńiz jaǵasındaǵı úlken qalalarda payda bolǵan arnawlı kvartallarda tek shet elliler jasaytuǵın edi, ol jerge Qıtay hákimshiligi xızmetkerleri kire almaytuǵın edi. Diyqanlar kóterilisi hám Taypinler mámleketi (1850–1864). Húkimettiń baǵınıwshılıq siyasatı aqıbetinde Qitaydıń Evropa mámleketleri yarım koloniyasına aylanıp barıwı hám de feodallıq zulımınıń kúsheyiwi xalıq massasınıń keskin narazılıǵına sebep boldı. Aqıbetinde, diyqanlar kóterilis shıǵarıwǵa májbúr boldı. Bul kóterilis 1850-jılı mámleket qublasında baslandı. Chin dinastiyası hám feodallarǵa qarsı gúres kolonizatorlarǵa qarsı gúres penen qosılıp ketti. Kóterilisshilerge diyqannıń balası, mektep muǵallimi Xun Syucyuan basshılıq etti. Kóterisshiler Yanczi wálayatında «Kóktegi molshılıq mámleketi» («Taypin tyango») qurdı. Oniń orayı Nankin qalası boldı. Xun Syucyuan pikirinshe, bunday mámleketlerde diyqanlar jámiyet bolıp jasawı, jámiyette «heshbir zatqa teńsizlik bolmaw ushın, hámmeniń toq hám kiyimi pútin bolıwı ushın jerine iye bolıp oǵan birgelikte islew beriw, awqattı birgelikte jew, kiyim-kenshekti teńdey bólistiriw, puldı birgelikte jumsawı lazım» edi. Xalıqtıń turmısı áskeriy tártip tiykarında qurıldı. Hárbir shańaraqtıń bir áskerden armiyaǵa jetkerip beriwi belgilenip qoyıldı. Áskeriy bólim baslıǵı sol waqıtta bólim jaylasqan aymaqta mámleket hákimiyatın ámelge asırdı. Barlıq er adamlar bir miynet lagerine, hayal-qızlar hám balalar basqa jerge jaylastırıldı. 1757-jılı Qıtay imperatorı bándirgilerin sırtqı sawda ushın jabıq dep daǵazaladı.

Taypinlerdiń jeńilisi. Kóterilis basshılarınıń arzıw-úmitleri push qıyal edi. Olardıń jerdi shańaraq aǵzalarınıń sanına qarap teń bólip beriw haqqındaǵı rejeleri kóteriliste qatnasıp atırǵan múlk iyeleriniń qatlamların kóterilisten uzaqlastırdı. Bul jaǵday taypinler basshıları arasında kelispewshilik kelip shıǵıwına sebep boldı. Jer ala almaǵan diyqanlar bolsa úmitsizlikke túse basladı. Bul bolsa mámleket hákimshiligine taypinlerdi qıyratıwda járdem berdi. Húkimet kúsh toplap, hújimge ótti. Oǵan Ullı Britaniya, Franciya hám Amerika Qurama Shtatları járdem berdi. Ullı mámleketler Qıtayda kriziske júz tutqan cin dinastiyası húkimdarlıǵın saqlanıp qalıwınan mápdar edi. 1864-jılı húkimet armiyası kóterilis basshıları jaylasqan Nankin qalasın basıp aldı. Xun Syucyuan óz janına qas etti. Òaypinler kóterilisi bastırılǵannan keyin shet el kolonizatorları cin dinastiyasın qollapquwatlawdı dawam etti hám onıń jańa jan beriwlerine eristi. XIX ásirdiń baslarında ele ullı mámleket sanalǵan Qıtay ásir ortalarına kelip, Batıs mámleketleri, keyin bolsa AQSH, Rossiya hám Yaponiyanıń da koloniallıq mápleri kesisken eń áhmiyetli aymaqqa aylandı. Qıtaydıń ekonomikalıq hám áskeriy qalaqlıǵı onıń óz-ózinen saqlanıp atırǵan ullı mámleket dárejesine qaramastan, onı Batıs mámleketleriniń yarım koloniyasına aylandırdı.

XIX-XX asirler

XIX ásirdiń aqırında Qıtay tómen, yarım feodal mámleket edi. Jerdiń tiykarǵı bólimi feodal baylardıń qolında edi. Kóp-shilik diyqanlar jer iyelerinen jerdi ijaraǵa alatuǵın, ijara haqını pul menen yaki zúráát esabınan tóleytuǵın edi. Jeri bar diyqanlar júdá az edi. Diyqanlar qalaǵa jumıs izlep keletuǵın edi. Biraq, hárdayım da jumıs tabılmaytuǵın edi. Sebebi, Qıtay sanaatı júdá ásten rawajlanıp atırǵan edi.

XIX ásirdiń sońǵı shereginen baslap elde kapitalistlik qatnasıqlar da rawajlana basladı. Dáslepki temir jollar qurıldı. Ekonomikalıq baylanıslar keńeydi. Iri qalalar payda boldı.

Jumısshılar sanı kóbeydi. Sanaattıń júzege keliwi menen milliy burjuaziya qáliplese basladı. Milliy burjuaziyanıń kópshiligi kompradorlardan ibarat edi. Olar ámelde sırt el firmalarınıń jallanǵan wákilleri edi. Olar sırttan keltirilgen tovarlardı satıw hám arzan shiyki zat satıp alıw esabınan bayıytuǵın edi.

Pulǵa mútáj bolǵan Chin dinastiyası sırt mámleketleri menen awır shártler tiykarında shártnamalar dúzip hám milliy mápke qılaplıq túrde olarǵa kelisim berdi. 70-jılları-aq sırt ellikler Qıtaydıń 26 portına erkin kirip, xojayınlarday is júrgizdi.

Temir jollar qurılısı shet ellikler qaramaǵında edi. Kómir shaxtaları, kánlerdiń úlken bólimi de olardıń ıqtıyarında bolıp, Qıtay shet mámleketleriniń shiyki zat bazasına aylanıp qaldı. Sırt ellikler úlken qalalarda óz mákanların dúzip, Qıtay administratorların mensinbesten, ózinshe is júrgizetuǵın edi.

Qıtaydıń Yaponiya menen 1894 — 1895-jıllardaǵı urısta jeńiliwi sırt el monopolistleriniń Qıtaydı kóbirek talawı, eziwlerine sebep boldı. 1897—1898-jılları Germaniya Szyaochjouvan (Chin-dao) portın basıp aldı hám Shandun wálayatın óz qol astına aldı. Franciya Guamchjuvan qoltıǵın iyeledi hám Yunan wálayatında ústemlik tásirin ótkerdi. Rossiya Port-Arturdı (Lyushun), Ullı Britaniya Veyxayvey portın ijaraǵa aldı. Eń bay aymaq — Yanczi dáryası basseyni Ullı Britaniyanıń qolastına ótti. Fucziyan wálayatında yapon basqınshıları ústemlik etip aldı. Qıtaydaǵı hárqanday ózgerisler ullı mámleketler tárepinen qadaǵalanıp barıldı. Solay etip, Qıtay yarım koloniyaǵa aylandı.

XIX ásirdiń aqırında Qıtayda dáslepki sanaat kárxanaları payda boldı. 1881-jılı Arqa Qıtayda 1-temir jol iske tústi. 1897-jılı bul jerde 600 ge jaqın shet el firmaları boldı. Biraq, sanaat kárxanalarınıń ósiwi hám kóbeyiwi ástelik penen júrdi.

Import eksporttan ádewir kóp edi. Qıtay menen Ullı Britaniya arasında dúzilgen konvenciya Qıtaydı jáne de qıyın awhalǵa saldı. Konvenciya Ullı Britaniyaǵa Qıtaydıń 10 nan aslam portına erkin kiriw, ayırım wálayatlarda jeńillikli sawda etiw huqıqın berdi.1884- jılı Franciyanıń Vyetnamdı basıp alıwı sebepli Franciya — Qıtay qatnasıqları buzıldı. Usı jılı Qıtay Oraylıq Vyetnam ústinen rásmiy ústemliginen bas tarttı hám ol jerde Franciya protektoratın tán aldı. Qıtay húkimeti Franciya menen asıǵıs pitim dúzip, Franciyaǵa bir qatar máselelerde kelisim berdi.

Qıtay endi ǵana sanaatlasıw jolına ótken-de shet mámleketler tárepinen talan-taraj etiliwi xalıqtıń awhalına awır tásir etti. Qıtaydı tuwrı rawajlanıw jolına alıp shıǵıw haqqında túrli pikirler qáliplesti. Bul reformalawshı háreket delindi. Bul dáwir jámiyetlik háreketinde Sun Yat Cenniń ornı ayrıqsha áhmiyetke iye boldı. Ol Qıtaydı revolyuciya jolına baslaǵan jolbaslawshı edi. Sun Yat Cenniń «Qıtay oyanıw jámiyeti» shólkemi manjurlardıń Cin dinastiyasın awdarıp taslaw, Qıtayda demokratiyalıq milliy mámleket dúziw ushın gúresti.

Qıtaydaǵı jámiyetlik hárekette «Ixetuan» — «Tınıshlıq hám ádillik ushın kóterilgen mush» jasırın shólkem de úlken rol oynadı. «Ixetuan»lar «Manjur cinlerin aydap shıǵaramız, shet elliklerdi saplastıramız» uranı astında is tutatuǵın edi.

1899-jılı «Ixetuan» háreketi qozǵalań túsin aldı. Ixetuanlar Yaponiyaǵa salıq tólewdi toqtatıw, Tayvandı Qıtayǵa birlestiriw talapların qoydı. Chin húkimeti qozǵalańnan qorqıp qaldı. Se-bebi, Ixetuanlar paytaxt hám wálayatlardıń derlik yarımın iye-lep alǵan edi. 1900-jılı húkimet qozǵalańshılarǵa qarsı jibergen áskerler jeńildi. Qozǵalańshılardıń jaqsı shólkemlesken otryadları Pekinge júris basladı hám bul jerde óz hákimiyatın ornattı.

Bul waqıya Pekinge shet ellikler inter-venciyası baslanıwına báne boldı. Interven-siyada segiz mámleket —Germaniya, Yaponiya, Italiya, Ullı Britaniya, AQSH, Franciya, Rossiya hám Avstriya-Vengriya qatnastı. Olardıń hárbiri Qıtayda úlkenirek úleske iye bolıw maqsetin gózleytuǵın edi.

1899-jılı sentyabrde AQSH mámleket xatkeri Xeydiń «Ashıq esikler hám teń imkaniyatlar» siyasatı járiyalandı hám «Xey» doktrinası dep ataldı.

1900-jılı iyul ayında shet el interventleri jalpı hújimge ótti hám Pekindi iyeledi. Shet ellikler qalanı hám imperator sarayın qıyrattı. Segiz mámleket Qıtaydı qulshılıqqa túsiretuǵın shártnamaǵa qol qoyıwǵa májbúr etti. Shártnamada qozǵalańda qatnasqan belgili adamlardı óltiriw yamasa súrginge jiberiw talap etildi. Sonday-aq, Pekin menen teńiz boyı ortasındaǵı jollardı qorǵaw ushın shet mámleketlerge Qıtayda óz áskerlerin saqlawǵa ruqsat berildi. Bunnan tısqarı, Qıtay shet el interventlerine 33 mln. dollar salıq tólewge májbúr etildi. Qıtayǵa qural-jaraq kirgiziw qadaǵan etildi. Shet elliklerdiń Qıtaydaǵı jeńillikleri kóbeydi. Nátiyjede, Qıtay jáne de qorǵanıwsız qaldı. Sol payıtta, Ixetuan qozǵalańı kolonizatorlardı abaylılıq penen háreket etiwge májbúr etti.

Qitaydin social-ekonomikaliq jagdayi

XX ásirdiń baslarında Qıtayda social-lıq qarama-qarsılıqlar kúsheyip ketti. Manjurlardıń Chin dinastiyasınıń ústemligi kriziske ushıradı. Reforma ilajları jámiyettiń awhalın jaq-sılamadı. Qıtayda sanaattıń rawajlanıwı menen oǵan tosıq bolǵan feodal jer iyelewshiligine tán artta qalǵan óndiris qatnasıqları arasında qarama-qarsılıq tereńlesti. Xalıq arasında manjurlar basqarıwına qarsı háreket kúsheydi. Qıtay sanaatınıń rawajlanıwı ádewir artta qaldı. Degen menen, hár jılı 50 den kóbirek kárxana iske qosıldı. Nátiyjede, eksport kólemi 2 ese ósti. Shet mámleketler ishinde Ullı Britaniya tovar almaslawda 1-orında turatuǵın edi. Qıtaydıń shet mámleketlerden qarızı barǵan sayın artıp bardı.

Revolyucioner demokrat Sun Yat Cen (1866—1925) Qıtaydaǵı milliy-azatlıq háreketiniń iskeri edi. Ol Guanchjou (Kanton) janında diyqan shańaraǵında tuwıldı. Ol 90-jıllardıń basında Gonkongta inglis medicina institutın tamamladı. Keyingi ómirin ol siyasiy taraw menen baylanıstırdı. 1905-jılı «Qıtay shólkemleri awqamı» (Tunminxay) degen siyasiy shólkem dúzdi. Iri qalalarda bul awqamnıń jasırın bólim‚leri ashıldı. Bul awqam 1905-jılı noyabrde «Minbao» (Xalıq gazetası)nı shıǵara basladı. «Awqam» Sun Yat Cen basshılıǵında baǵdarlama qabılladı. Onda Chin monarxiyasın awdarıp taslaw, Respublika shólkemlestiriw hám jerge iyelik huqıqın teńlestiriw, ǵárezsizlikti tiklew kózde tutılǵan edi.

Sun Yat Cen social-ekonomikalıq jaqtan tómen rawajlanǵan Qıtayda jerge iyelik huqıqın teńlestiriw jolı menen sociallıq ádil dúzim jaratıw múmkin, degen pikirde edi.

Sun Yat Cen shólkemi respublika dú-zimin ornatıw maqsetin qoydı. Bul manjurlarǵa qarsı háreketti jáne de kúsheytti. Bul háreket 1911-jılı shet elliklerden temir jol qurılısı ushın qarız alıw haqqında pitim dúzilgennen keyin, qurallı qarsılıq tús aldı. Hátteki, armiyada da narazılıq baslandı.

Uxan qalasında áskerler jataqxanasın tintiwge kirgen manjur tárepdarların áskerler óltirdi. Qural-jaraq qoymasın basıp aldı. Basqa ásker bólimleri de olarǵa qosıldı. Revolyucionerler 11-oktyabrde Uxandı qolǵa aldı. Olar Respublika húkimetin dúzdi hám barlıq Qıtay wálayatların Respublika átirapında birlesiwge shaqırdı. Manjur dinastiyası ústemligi qulatılǵanlıǵı járiyalandı. Bul revolyuciya «Cinxay revolyuciyası» dep atalıp, ol qurallı qozǵalań jolı menen Qıtayda XVII ásirden baslap húkim súrgen manjurlar hákimiyatın awdarıp tasladı.

1911-jılı kóp jıllıq emigraciyadan soń Sun Yat Cen Qıtayǵa qaytıp keldi. 29-dekabrde Nankinde revolyuciyalıq wálayatlar wákillerinen ibarat Millet Májilisi jıynaldı. Millet Májilisi Qıtaydı Respublika dep járiyaladı hám emigraciyadan qaytıp kelgen Sun Yat Cendi Qıtay Respublikasınıń waqıtsha prezidenti etip sayladı. Millet Májilisi qabıl etken konstituciyada barlıq puqaralardıń teńligi hám túrli demokratiyalıq erkinlikler járiya-lansa da, diyqanlardıń arzıw-ármanları bolǵan «jerge iyelik etiwde teń huqıqlı bolıw» shaqırıǵı óz kórinisin tappadı. Bunıń sebebi — jerge iyelik etiwde teń huqıqqa iye bolıwǵa qarsı kúshlerdiń úlken abırayǵa iye bolǵanlıǵı edi.

Revolyuciya nátiyjesinde Qıtayda eki hákimiyat júzege keldi. Biri — Qıtay Respublikası hákimiyatı, ekinshisi — Arqada saqlanıp qalǵan imperator hákimiyatı edi. Pekindegi imperator húkimetiniń baslıǵı Yuan Shikay edi.

Ullı mámleketlerdi Qıtaydaǵı poziciyasınıń qanday bolıwı táshwishke saldı. Sonlıqtan, olar túrli báneler menen Qıtaydıń ishki jumıslarına aralasa basladı. Olar Qıtaydaǵı revolyuciyanı qural kúshi menen bastırıw maqsetinde óz kúshlerin birlestirdi.

Ullı mámleketlerdiń Pekin húkimetin qollap-quwatlawdaǵı maqseti Qıtaydıń ishki islerine aralasıw edi. Biraq, bul Qıtayda ulıwma narazılıq keltirip shıǵardı. Xalıq shet el tovarların boykot ete basladı. Usınday sharayatta respublikaǵa qarsı kúshler Bas wázir Yuan Shikay átirapına birlesti.

Pekin saray xalqı oǵan monarxiyanıń qáwenderi dep qa-raytuǵın edi. Biraq, Yuan Shikay revolyuciyalıq hárekettiń qısımı menen 1912-jıl 12-fevral kúni Chin dinastiyasın taxttan waz keshiwine májbúr etti. Ústem qatlamlar pútkil háki-miyattı oǵan tapsırıwǵa urındı. Bul waqıtta, ullı mámleketler de Sun Yat Cenniń húkimiyattan ketiwin ashıq talap etti hám Qıtayǵa intervenciya uyımlastırıwǵa ashıq túrde tayarlıq kóre basladı. Qıtayǵa qarsı intervenciya qáwpi astında Sun Yat Cen prezidentlik lawazımın Yuan Shikayǵa tapsırıwǵa májbúr boldı.

Pútkil hákimiyattı iyelegen Yuan Shikay demokratiyalıq er-kinliklerdi joqqa shıǵara basladı. Ol jumısın revolyuciya ásker-lerin pútkilley quralsızlandırıwdan basladı. Húkimetke qarsı dúzilgen topar aǵzalarınıń táǵdiri ólim menen juwmaqlanatuǵın edi. Hárbir awılda jazalaw toparı jumıs isledi. Soǵan qaramay, demokratiyalıq kúshler 1912-jılı Gomindan (Milliy partiyanı)dı dúzdi. Partiya basqarıwı lawazımına Sun Yat Cen saylandı.

Óz jeńisinen ruwxlanǵan Yuan Shikay Millet Májilisin ózin bes jıl múddetke prezident etip saylawǵa májbúr etti. Ullı mámleketler menen jańa gedeylikke túsiretuǵın qarız haqqında shártnamaǵa qol qoydı. Sonnan keyin, ullı mámleketler Qıtay Respublikasın tán alǵanlıǵın bildirdi. Qıtaydıń ekonomikalıq awhalı awırlastı. Xalıqtıń turmıs dárejesi tómenledi. Usınday bir jaǵdayda Gomindan xalıqtı qozǵalań baslawǵa shaqırdı. 1913-jılı Qıtaydıń qublasında húkimettiń siyasatına qarsı «Ekinshi revolyuciya» dep atalǵan qozǵalań baslanıp ketti.

Biraq, kúshler teń bolmaǵanlıǵı sebepli shet mámleketler-den áskeriy járdem alǵan húkimet áskerleri tárepinen «Ekinshi revolyuciya» háreketi qıyratıldı.

1914-jılı Yuan Shikay Konstituciyalıq Keńes shaqırdı. Onda «Jańa Qıtay Konstituciyası» qabıl etildi. Yuan Shikay prezident sıpatında sheklenbegen hákimiyatqa iye boldı. Mámlekette áskeriy diktatura ornatıldı. Respublika basqarıw organları saplastırıldı.

Siyasıy basqarılıw forması

Is júzinde, Qıtay- unitarlıq respublika,xalıqtıń demokratiyalıq diktaturasına tiykarlanǵan sociallıq mámleket. Mámlekettiń tiykarǵı nızamı-Konstitutsiya,1982 jılı qabıllanǵan. Joqarǵı basqarıw organı- Ulıwmaqıtay Xalıq Wákilleri Jıynalısı(UXWJ).Ol jámi 2979 xalıq wákillerinen(deputatlardan turadı. Deputatlar hár 5 jılda bir márte saylanadı.UXWJl sessiyası jılına bir márte shaqırıladı. Sessiyalar arasında wákillikti óz moynına Ulıwmaqıtay Xalıq Wákilleri Jıynalısı Udayılıq Komiteti aladı. Saylawlarda tek Qıtay kommunistlik partiyalarınan hám Qıtay Xalıq siyasıy konsultativlik Keńesi(QXSKK)niń 8 "demokratiyalıq" partiyalarınan deputatlar saylaw huqıqına iye boladı. Gonkong hám Makao arnawlı-aymaqlıq rayonları jeke basqarıw organlarına iye. UXWJnıń barlıq deputatları kommunistlik hám demokratlıq blok wákiller esaplanadı.

Mámleket basshısı- Qıtay Xalıq Respublikası Xatkeri(Si Szinpin) hám basqarıw organı basshısı- Qıtay Mamleketlik Kenesi Premyeri(Li Ketsyan).

Orınlaw apparatınıń eń joqarǵı organı- Mámleketlik Keńes.Onıń quramına premyer,onıń orınbasarları,Keńes aǵzaları,ministrler,Komitet wákilleri,Bas Revizor hám juwapker xatker.

Joqarǵı Sud organı- Joqarǵı Xalıq Sudı.Prokurorlıq tekseriwdi Joqarǵı Xalıq Prokuraturası ámelge asıradı.

Jergilikli basqarıw organları- Xalıq Wákilleri jıynalısı, al hamme waqıt is júrgiziwshi jergilikli organ Udayılıq Komitet bolıp tawıladı.

Geografiyalıq jaylasıwı

Qıtay geografiyalıq jaqtan Shıg'ıs Aziya da jaylasqa. Shıǵısında Tınısh okeanı menen, Arqa-Batısında- Rossiya menen, Arqa-Shıǵısında- Rossiya hám Koreya Xalıq Demokratiyalıq Reapublikası(KXDR)KXDR menen, Arqasında- Mongoliyamenen Batısında- Qazaqstan,Qırǵızstan,Tájikstan,Awǵanstan menen, Qubla-Batısında -Pakistanqarawında bolǵanDjammu-Kashmir,Hindistan,Nepal,Butanmenen, Qublasında- Myanma,Laos,Vyetnam mámleketleri menen shegaralasadı. Mámlekette tek ǵana bir saat poyası bar - UTC+8