Vyetnam

Vyetnam Soсialistlik Respublikası (Cond Hoa Xa Hoi Chu Nghia Viet Nam), BCP — Qubla-Shıǵıs Aziyada, Vyetnam yarım atawındaǵı mámleket. Maydanı 330 mıń 991 km². Xalqı 90 549 390 adam (2011). Basqarıw jaǵınan 63 wálayat (tin) hám orayǵa boysınıwshı 4 qala — Xanoy, Xoshimin (burınǵı Saygon) Xayfon hám Xyueǵa bólinedi. Paytaxtı — Xanoy qalası.

Vyetnam Socialistlik Respublikası Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (vyetnamsha)
Bayraq Gerb
Uranı: Độc lập – Tự do – Hạnh phúc («"Ǵárezsizlik – Azatlıq – Baxıt"»)
Gimni: Tiến Quân Ca "Army March"
Úlgi:Map caption
Paytaxtı	Xanoy 21°2′N 105°51′E
Rásmiy tili	Vietnamese
Etnikalıq quramı (2019)	85.32% Kinh Vietnamese 14.68% other
Diniy quramı (2019)	73.7% no religion / folk 14.9% Buddhism 8.5% Christianity 1.5% Hoahaoism 1.2% Caodaism 0.2% other
Maydanı
• Ulıwma	331,210 or 331,699 km2 (66-orın)
• Suw (%)	6.38
Xalıq sanı
• 2023-jıl (shama)	100,000,000 (15-orın)
• 2019-jıl (sanaq)	96,208,984
• Xalıq tıǵızlıǵı	295.0 adam/km2 (29-orın)
JIÓ (SAUP)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▲ $1.434 trillion (26-orın)
• Jan basına	▲ $14,285 (106-orın)
JIÓ (nominal)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▲ $433.356 billion (35-orın)
• Jan basına	▲ $4,316 (119-orın)
Djini (2018)	▼ 35.7 ortasha
IRI (2021)	▼ 0.703 joqarı · 115-orın
Pul birligi	dong (₫) (VND)
Waqıt zonası	UTC+07:00
Avtomobil háreketi	oń
Telefon prefiksi	+84
ISO kodı	VNM
XOK kodı	VIE
Internet domeni	.vn

Mámleketlik basqarıw principi

Vyetnam Socialistlik Respublikası. Ámeldegi Konstituciyası 1980-jıl 19-dekabrde qabıl etilgen (keyinirek ózgeris hám ońlawlar kirgizilgen). Mámleket baslıǵı Millet jıynalısı tárepinen 5 jıl múddetke saylanatuǵın prezident (1997-jıldan Chan Dik Liong). Mámleket hákimiyatınıń joqarı organı hám nızam shıǵarıwshı húkimet — Millet jıynalısı. Atqarıwshı hákimiyattı bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Mámleket aymaǵınıń 80% ten aslamı tawlar hám tegis tawlardan ibarat. Arqada tereń dárya oypatlıqlarına bólingen. Yunnan tawlıǵı, oraylıq hám qubla bólimlerinde Annam tawları sistemasınıń ayırım dizbekleri (Kontum, Darlak, Mnong hám basqalar) jaylasqan. Vyetnamnıń eń biyik noqatı da usı jerde — 3280 m. Teńiz jaǵası oypatlıqlardan ibarat, olardıń eń úlkenleri arqada Xongxa hám qublada Mekong dáryaları eteklerinde.

Íqlımı

Qısta qurǵaq, jazda kóp jawınlı musson subekvatorial. Ortasha temperaturası arqada iyulda 27-29°, yanvarda 14-17° tan qublada 24-26° qa shekem. Jıllıq jawın muǵdarı 1500-3000 mm. Iyun hám avgust aylarında tayfunlar bolıp turadı.

Dárya hám ormanları

Dáryaları suwlı. Olardıń eń úlkenleri — Mekong hám Xongxa. Qır hám tawlarda qızǵısh-sarı laterit, dáryalardıń eteklerinde — allyuvial topıraqlar. Vyetnam aymaǵınıń 40% i orman menen qorshalǵan; tawlardıń tómen janbawırlarındaǵı turaqlı jasıl tropikalıq ormanlar biyikliktegi subtropikalıq ormanlarǵa tutasıp ketedi. Tegis tawlıqlar hám platolarda siyrek savanna ormanları hám putalar ósedi. Oypatlıqlarda bambuklar, teńiz jaǵalarınıń ayırım jerlerinde mangra ormanları ushıraydı. Batma-Xayvan milliy baǵı hám kóplegen qorıqxanalar bar. Ormanlarda gibbon, makaka, ayıw hám jolbarıs, úlken buwma jılan, iri eshkemarlar, aq hám jasıl totı, savannalarda hind pili, nosorog, jeyran, jabayı buǵa, dikobraz, tawıs, búrkit, delta hám batpaqlıqlarda qızıl ǵaz, láylek, qarqara, úyrek, jabayı ǵaz, dáryalarında balıqlar jasaydı.

Xalqı

Xalqınıń 86% i vyetnamlar. Tailar, kxmerlar, meo yamasa myaolar, man yamasa yaolar, xmonglar, qıtaylar hám basqa da milletler jasaydı. Rásmiy tili — Vyetnam tili. Xalıqtıń 34% i qalalarda jasaydı. Dinge sıyınıwshılardıń — 55% i buddaviyler, 7% i katolikler. Islam dinine sıyınıwshılar da bar. Iri qalaları: Xanoy, Xoshimin, Danang, Xayfon, Namdin.

Tariyxı

Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqtıń ortalarında házirgi Arqa Vyetnam aymaǵında Vyetnamlardıń áwladları jasaǵan. Eramızǵa shekemgi III ásirde Qızıl dárya deltasında olardıń dáslepki qullıq mámleketi — Aulak shólkemlestirilgen. Sol dáwir áyyemgi Vyetnam xalqı — lakvetlar mádeniyatınıń payda bolıwı dáwiri esaplanadı. Eramızǵa shekemgi 207-jılda Aulak vetlar mámleketi — Namvet menen qosılıp ketti. Eramızǵa shekemgi II-I ásirlerde Namvetke Qıtaydıń Xan áwladı húkimran edi. Bul mámleket VII ásirge shekem Zyaoti, keyin Annam dep aytılıp keldi. Lakvetlar qıtay feodallarınıń qıtaylastırıw siyasatı hám zulımına qarsı uzaq waqıt gúresti hám, aqır-aqıbette, 939-jılda ǵárezsizlikke eristi. 968-jılda mámleket Daykovet (Ullı Áyyemgi Vet) atın aldı. Keyinirek bul mámleket Qubla-Shıǵıs Aziyadaǵı iri feodal mámleketke aylandı. Li áwladı dáwiri (1069-1225) nde mámleket Dayvet dep atala basladı. Paytaxt Tang-Long (házirgi Xanoy) ǵa kóshirildi. XVI ásirden baslap Vyetnamǵa Evropa sawdagerleri kele basladı. Áste-aqırın Portugaliya (1535), Gollandiya (1631), Franciya (1672) sawda-kommerciyalıq keńseleri payda boldı. Olar sawdagerler menen missionerlerge súyene otırıp, yarım atawdı koloniya etiwge kiristi. XVIII ásir ortalarında pútkil mámlekette ekonomikalıq krizis payda boldı. Oraylıq wálayatlarda diyqanlardıń qozǵalańları kúsheyip ketti. 1771-jılda dıyqanlardıń eń iri kóterilisi baslandı. Bul kóterilis tariyxta Teyshenlar kóterilisi atı menen tanıqlı. Mámleket qubla bóliminiń húkimdarı Nguyen An Teyshenlar kóterilisin bastırıp, Arqa Vyetnamdı da iyeledi. 1804-jılda mámleket Vyetnam atın aldı. Nguyen An ózin Zya Long atı menen xoang (imperator) dep járiyaladı (1806 ). Paytaxt Xyue qalasına kóshirildi. Taw kánshilik rawajlandi, tovar-pul baylanısları keńeydi. Biraq Vyetnam xalqınıń ǵárezsiz rawajlanıwına kolonizator mámleketler hújimi tosqınlıq etti. Franciya „missionerlerin qorǵaw“ sıltawı menen Vyetnamǵa qarsı urıs ashıp (1858), 1884-jılda óz koloniyasına aylandırdı. 1887-jılda Franciyanıń Koxinxin (Qubla Vyetnam) koloniyası, Annam (Oraylıq Vyetnam) hám de Tonkiy (Arqa Vyetnam) protektoratları Kamboja hám Laos penen birge Vyetnam Awqamına birlestirildi. Sırt el húkimranlıǵı ornatılıwı dáwirinde hám ornatılǵannan keyin kóterilgen xalıq kóterilisleri bara-bara milliy azatlıq háreketine aylanıp ketti hám XX ásir baslarında ol jańa basqıshqa kóterildi. Franciyada emigrantlıqta júrgen Nguyen Ai Kuok (Xo Shi Min) Franciyanıń basqa koloniyalarınan kelgen emigrantlar menen birge francuz koloniya xalıqları Ligasın dúzdi. Sol waqıtta mámlekette jumısshılar háreketi de rawajlanıp bardı. 1930-jılda Yenbay portındaǵı Vyetnamlardan ibarat oqshı polktiń francuzlarǵa qarsı kótergen kóterilisi milliy azatlıq gúresiniń kúsheyiwine túrtki boldı.

Vyetnamnıń ǵárezsizikke erisiwi

Ekinshi jáhán urısı dáwirinde yapon militaristleri Vyetnamdı basıp alǵannan keyin (1940) patriot kúshler yapon hám francuz kolonizatorlarına qarsı gúresti. 1941-jıl may ayında Vyetnam ǵárezsizligi ushın gúres Ligası (Vet-Min) shólkemlestirildi. 1944-jıl dekabrde qurallanǵan otryadlar, partizan gruppaları hám xalıq láshkerleri birlesip, Vyetnam azatlıq armiyası dúzildi. 1945-jıldıń mayında azatlıq ushın gúresip atırǵan hámme kúshler Vyetnamdı azat etiw armiyası (keyinirek Vyetnam xalıq armiyası) na birlestirildi. Iyunda Arqa Vyetnamnıń altı wálayatı yaponlardan azat etildi. Oraylıq hám Qubla Vyetnamda partizanlar gúresi hám de azatlıq Ulıwma Vyetnam Milliy kongressi qurallı kóterilisti baslaw tuwrısında qarar qabılladı hám Xo Shi Min basshılıǵında Milliy azatlıq komiteti (Waqıtsha húkimet) dúzildi. Mámlekettiń kóp bólimi kolonizatorlardan azat etilip, 1945-jıl 2-sentyabrde ǵárezsiz Vyetnam Demokratiyalıq Respublikası (VDR) dúzildi. Ekinshi jáhán urısında yapon militaristleri jeńilgennen keyin 1945-jıl dekabrden baslap Vyetnamǵa francuz kolonizatorları bastırıp kirdi. Olar aldın Vyetnam qublasında áskeriy háreketlerdi háwij aldırdı, keyin pútkil mámleket boylap qaraqshılıq urısın alıp bardı. Francuz áskerleriniń qatar jeńilisleri (ásirese 1954-jıl Denbenfu átirapında) hám de jáhándegi tınıshlıqtı súyiwshi kúshlerdiń talabı nátiyjesinde Franciya húkimeti urıstı toqtatıwǵa hám 1954-jıl Jeneva pitimin dúziwge májbúr boldı. Biraq Qubla Vyetnam administratorları 1955-jıl oktyabrde Qubla Vyetnamdı ǵárezsiz respublika dep járiyaladı hám mámlekette terrorshı rejim ornatıldı. Mámleket AQSh áskeriy bazasına aylandı. Qubla Vyetnam patriotlarınıń diktaturaǵa qarsı gúresi xalıq gúresi kórinisin aldı. 1964-65-jıllarda Qubla Vyetnam patriotlarına qarsı gúres alıp barıp atırǵan AQSh VDR ǵa da hújim etti. 1964-jıl avgust baslarında bir neshe áskeriy bekkemlew hám xalıq punktleri, 1965-jıl 7-fevraldan VDR niń qubla wálayatları, keyinirek pútkil mámleket bomba astına alındı. 1969-jılda Qubla Vyetnam Respublikası Revolyuciyalıq waqıtsha húkimeti tuzildi. 1973-jıl yanvarda Parijde urıstı toqtatıw hám Vyetnamda tınıshlıq ornatıw tuwrısında pitimge qol qoyıldı. 1976-jıl iyulda Arqa hám Qubla Vyetnamdı birlestiriw tamamlandı, Vyetnam Socialistlik Respublikası dúzildi. Vyetnam 1977-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq múnásibetlerin 1992-jıl 17-yanvarda ornatqan. Milliy bayramı 2-sentyabr — Ǵárezsizlik daǵaza etilgen kún (1945).

Siyasiy partiyası, kásiplik awqamı hám basqa jámiyetlik shólkemleri

Vyetnam Kommunistlik partiyası, 1930-jılda dúzilgen; Vyetnam watan frontı, VSR siyasiy partiya hám jámiyetlik shólkemlerin birlestiriwshi birden-bir front, 1977-jılda dúzilgen; Vyetnam miynet ulıwma konfederaciyası, 1929-jılda dúzilgen. Jáhán kásiplik awqamları federaciyasına kiredi.

Xojalıǵı

Vyetnam sanaatı rawajlanǵan agrar mámleket esaplanadı. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵı hám orman xojalıǵınıń úlesi 36,6%, sanaattıń úlesi — 20,9% ti quraydı.

Sanaatı

Sanaatı quramında jeńil hám azıq-awqat tarmaqları joqarı rawajlanǵan. Júdá kóp kishi salı aqlaw, qant-qumsheker, pivo hám konserva zavodları, shay hám temeki fabrikaları bar. Xanoy, Namdin, Xayfon, Xoshimin hám basqa qalalarda toqımashılıq kombinatları, trikotaj fabrikaları islep turıptı. Elektr energiya tiykarınan ıssıqlıq elektr stanciyalarında payda etiledi (jılına ortasha 10,8 mlrd. kVt-saat). Taw kánshilik sanaatında taskómir, qalayı (Kaolang wálayatında), xromit (Kodin), apatit, volfram qazıp alınadı. Kaobangda kapay, Langshonda alyuminiy, Txaynguyen, Benxoada polat eritiw kárxanaları bar. Mashinasazlıq ónimleri arasında stanoklar, awıl xojalıǵı mashinaları, taw kánshilik mashina-úskeneleri, nasoslar, radiopriyomnikler, televizorlar, transport quralları islep shıǵarıw tiykarǵı orın aladı. Mashinasazlıq kárxanaları tiykarınan Xanoy, Xoshimin, Benxoa, Kamfa, Xayziong hám Xadong qalalarında jaylasqan. Qara hám reńli metallurgiya, metaldı qayta islew sanaatı bar. Xayfon hám Xoshiminda kemasazlıq kárxanaları, Xanoy, Vetchi, Lamtxao qalalarında hám mámleket qublasında ximiya sanaatı kárxanaları islep turıptı. Qurılıs materialları sanaatı kárxanaları, aǵashsazlıq hám sellyuloza-qaǵaz, kauchukti qayta islew kárxanaları bar.

Awıl xojalıǵı

Awıl xojalıǵı tarawında miynetke uqıplı xalıqtıń derlik 75% i bánt. 5 mln. ǵa jerde awıl xojalıǵı jumısları alıp barıladı. Ayırım aymaqlarda 2-3 ret ónim alınadı. Vyetnamda tiykarǵı awıl xojalıq egini - salı. Batat, maniok, mákke, palız eginleri, texnika eginlerinen qumsheker qamıs, shay, temeki, sonıń menen birge ananas, banan, kofe, kauchuk, efir maylı eginler de jetistiriledi. Shárwashılıqtıń tiykarǵı tarmaǵı — shoshqashılıq. Bunnan tısqarı qaramal, qus baǵıladı. Balıq awlanadı.

Transportı

Temirjoldıń uzınlıǵı — 2,6 mıń km, avtomobil jollarınıń uzınlıǵı — 300 mıń km, ishki suw jollarıniń uzınlıǵı — 40 mıń km ge jaqın. Tiykarǵı teńiz portları: Xoshimin, Xayfon, Danang, Xonggay, Kamfa. Xoshimin hám Xanoyda xalıq aralıq aeroportlar bar. Vyetnam shetke neft, kómir, salı, kauchuk, qalay, kofe, balıq hám de teńiz hám awıl xojalıǵı ónimlerin shıǵaradı. Shetten neft ónimleri, tógin, polat, prokat, cement, paxta, mashina ásbap-úskenelerin aladı. Sırtqı sawdadaǵı tiykarǵı qarıydarları: Yaponiya, Singapur, Gonkong, Qubla Koreya, Franciya, Avstraliya, Germaniya. Pul birligi — dong.

Medicinalıq xızmeti

Mámlekette biypul medicinalıq xızmet engizilgen. Shıǵıs medicinası xızmetkerleri awqamı janında keń tarmaqlı emlew-farmacevtika kooperativleri bar. Olardıń kóisiniń janında emlewxanalar, bunnan tısqarı 400 ge jaqın uyezd poliklinikaları hám kóplegen dispanserler bar.

Xalıq bilimlendiriwi

Ilimiy hám mádeniy bilimlendiriw mákemeleri. Vyetnamnıń tálim sisteması bir neshe basqıshtan ibarat: birinshi basqısh — mektepke shekem tálim (balalar baqshaları); ekinshi basqısh — mektep tálimi. 5 jıllıq baslanǵısh tálim 6 jastan ótken balalar ushın májburiy. Mámlekette 13 092 baslanǵısh mektep bolıp, olarda 9 mln. 725 mıńnan aslam oqıwshı tálim aladı. Orta mekteplerde oqıw 7 jıl bolıp, olarda 3 mln. 815 mıń oqıwshı tálim aladı; úshinshi basqısh óner tálimi (óner-texnika bilim orınları); tórtinshi basqısh — joqarı tálim. Mámlekette 104 joqarı oqıw jurtı, atap aytqanda 6 institut bar. Olarda 120 mıńǵa jaqın student oqıydı. Iri joqarı oqıw orınları: Xanoy universiteti (1918-jıl dúzilgen), Xoshimin universiteti (1917-jıl dúzilgen), politexnika, ádebiyat, medicina -farmacevtika institutları. Vyetnam oqımıslı adamlarınıń talay bólimi joqarı tálimdi Ózbekstanda alǵan. Tashkenttegi derlik barlıq joqarı oqıw orınlarında Vyetnam studentleri hám aspirantları tálim alǵan. Vyetnamda 60 tan artıq ilimiy izertlew shólkemi bar. 1977-jıl dúzilgen „Ngiado“ institutı orayında matematika, fizika, ximiya, biologiya hám Jer haqqındaǵı pán tarawında izertlewler ótkeriledi. 1977-jılda Pánler akademiyası dúzilgen. Vyetnamdaǵı iri kitapxanalar: Xanoy, Xoshimindaǵı oraylıq hám ilimiy kitapxanalar, universitetlerdiń kitapxanaları. Xanoyda tariyx, Vyetnam xalıq armiyası, Revolyuciya, Xoshiminda milliy muzey, „Amerikalı agressorlardıń jinayatları“ muzeyi bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Vyetnamda 30 oraylıq hám 19 jergilikli basılım bar. Mámlekette 100 den artıq gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Eń iri gazetalar: „Nyan zan“ („Xalıq“, kúndelik gazeta, 1951-jıldan), „Saygon zyay fong“ („Azatlıq“, kúndelik gazeta, 1975-jıldan), „Xanoy moy“ („Jańa Xanoy“, kúndelik gazeta, 1957-jıldan), „Fu ni Vetnam“ („Vyetnam áyelleri“, háptelik gazeta, 1953-jıldan), „Lao dong“ („Miynet“, háptelik gazeta, 1943-jıldan); iri jurnallar: „Vyetnam“ (Vyetnam, orıs, inglis, francuz, ispan tillerinde shıǵatuǵın aylıq jurnal, 1954-jıldan), „Vetnamiz tredyunionz“ („Vyetnam kásiplik awqamları“, inglis, francuz hám ispan tilinde shıǵatuǵın jurnal). 1945-jıldan Vyetnam xabar agentligi iskerlik kórsetedi. Vyetnam radioesittiriw hám telekórsetiwin mádeniyat hám informaciya ministrligi qadaǵalaydı. Telekórsetiwge 1966-jıl Qubla Vyetnamda, 1970-jıl Arqa Vyetnamda tiykar salınǵan.

Ádebiyatı

Vyetnamda áyyemginen xalıq awızsha dóretiwshilikoti rawajlanǵan. Dáslepki jazba estelikler X-XIV ásirlerde payda boldı. Orta ásirler ádebiyatı buddizm, keyin Konfuciy isenimleri tásirinde qáliplesti. Nguyen Chaydiń „Ana tilindegi qosıqlar toplamı“ (XV ásir) bizge shekem jetip kelgen Vyetnam sóylesiw tilindegi eń áyyemgi kórkem ádebiyatqa baylanıslı estelik bolıp tabıladı. XVIII ásir hám XIX ásir baslarındaǵı ádebiyatta Oyanıw dáwiri dástúrlerine jaqın principler, insan shaxsına kúshli itibar ruwxı kórinedi. Nguyen Zudiń „Sınǵan kewil nalıwı“ dástanı, shayıra Xo Suan Xiong qálemine tiyisli qosıqlar Vyetnam eski ádebiyatınıń eń jaqsı dóretpeleri bolıp tabıladı. XIX ásir 2-yarımı poeziyasında patriotlıq sezimleri joqarı turdı (Nguyen Din Teu, Nguyen Txong), satiralıq jolları kúsheydi (Nguyen Kxyuyen, Tu Siong). XX ásir basları poeziyası hám publicistikası bilimlendiriw hám patriotlıq ideyaların sáwlelendirdi. Zamanagóy prozalıq janrlar: gúrriń, drama, roman payda boldı. 30-jıllarda payda bolǵan „Jańa poeziya“ háreketi qosıq dúzilisi sistemasın qayta qurıwǵa kómeklesti. Revolyuciyalıq ádebiyat júzege kele basladı — Tap Xiu qosıqları, Xo Shi Minniń „Bambuk aydarha“ komediyası, „Zindán kúndeligi“ poeziya toplamı, gúrriń hám publicistikası solar qatarına kiredi. XX ásir 2-yarımında Vo Xyui Tam, Nguyen Din Txi, Dao By, Nguyen Xong, Nguyen Kxay, Nguyen Min Teudiń romanlarında hám basqa jazıwshılardıń qıssa hám de gúrrińlerinde watan qorǵawshısınıń qaharmanlıqları súwretlendi. Vyetnamnıń házirgi belgili shayır hám jazıwshıları: To Xiu, Ngo Tat To, Ngo Tuan, To Xoay, Nguyen Din Txi, Nguyen Kong Xoan, Nguyen Van Bong.

Arxitektura

Mishon hám Dongziong qalalarında buddizm hám brahmanizmniń VII-XIII ásirlerge tiyisli minara tárizli tas ibadatxanaları (Mishondaǵı Bo-KxatRe-Soa ibadatxanası, VII-X ásirler; házirgi Kuinyon qasındaǵı „Altın minara“, „Gúmis minara“, „Mıs minara“ ibadatxanaları, XI-XII ásirler), Binsonva Guedaǵı kóp teksheli minaralar, Xanoydaǵı Konfuciyge arnalǵan „Ádebiyat mákanı“ dep atalıwshı ibadatxana komplekslerin (XI ásir) saqlanıp qalǵan. Keyingi dáwirlerdiń arxitekturalıq estelikleri arasında Xanoy qasındaǵı But-Tan (XIV ásirge shekem), Txaybin wálayatındaǵı Keo (XVII ásir) ibadatxana komplekslerin, Xanoy qasındaǵı Dinbang awılında qurılǵan kóp ústinli imaratlardı (XVIII ásir) kórsetiw múmkin. XVIII ásir aqırı — XIX ásir baslarına tiyisli saraylar naǵıs oyıwshılıq hám lok penen bezetilgen (Xyue qalasındaǵı „Jetilisken uyǵınlıq sarayı“). Francuz kolonizatorları húkimranlıǵı dáwirinde (XIX ásir ortalarınan) qalalarda modern hám funkcionalizm usıllarındaǵı imaratlar qurıldı. XX ásirdiń 60-90-jıllarında sanaat (Xanoy, Kaobang hám basqa qalalardaǵı zavodlar) hám jámáát imaratları (Politexnika institutı, Xo Shi Min mavzoleyi), turar jay massivleri tiklendi hám jańaları qurıldı. Nguyen Van Nin, Nguyen Kao Luyen, Xoang Ti Tep, Chan Xi Tem hám basqalar Vyetnamnıń jetekshi arxitektorları esaplanadı.

Súwretlew kórkem óneri

Vyetnam xalıqlarınıń tákirarlanbas hám ayrıqsha kórkem dóretiwshiligi eramızǵa shekemgi I ásirden baslanǵan. IX-XII ásirlerdegi monumental músinshilik oǵada elegantliligi menen ajıralıp turadı (chakeli ayaq oyınshı hayal-qız hám sázendeniń bórttirilgen súwreti). XI-XV ásirler músinshiliginde haywanlardıń gózzal hám proporcional kórinisin jaratıw kózge taslanadı. XV-XVIII ásirlerde portret reńli-súwreti rawajlandı. Vyetnamda áyyemnen ámeliy bezew kórkem óneri — metallǵa gúl salıw, gúlálshılıq, kesteshilik, pil súyegine naǵıs oyıw, lok menen bezew hám taǵı basqa hár túrli túrleri keń tarqalǵan. Házirgi súwretlew kórkem ónerinde súwretshilik hám grafika (Liong Suan Ni, Fan Ke An, Nguyen Van Ti, Nguyen Dik-Nung, To Ngok Van hám basqalar), músinshilik (Chan Van Lam) rawajlanǵan.

Muzıka

Vyetnam professional muzıkasında qıtay, sonday-aq tiykarınan tyam hám budda diniy muzıka mádeniyatınıń tásiri seziledi. Milliy operada qosıq penen birge rechitativ, sóylew mádeniyatı, oyın, ishara-belgi de ushıraydı. Saz ásbapları: úflep shertiletuǵın — bambuk kxen, nay sıyaqlı shao bau, tiyeu, pidoy hám basqa , goboy qatlamındaǵı piramlang; tarlı (1 tardan 42 tarǵa shekem) — áyyemgi bir tarlı bau, chang qatlamındaǵı txapluk; udarlı — túrli barabanlar, gonglar, buben hám basqa, 1945-jıldan keyin mámleket arqasında milliy muzıka mádeniyatı rawajlandı, ǵalabalıq patriotlıq sezimdegi qosıqları keń jayıldı, úlken formadaǵı muzıka túrleri (oratoriya, kantata, simfoniya) rawajlandı. Opera keń jayıldı (kompozitorlar Do Nyuan, Nyat Lay, Nguyen Suan Xoat, Nguyen Neo Tui). 1960-jıldan balet júzege keldi (kompozitorlar Chan Kuy, Xoan Van, Nguyen Din Tan hám basqalar). Xanoyda konservatoriya, muzıka mektepleri, opera teatrı, simfoniya hám xalıq saz ásbapları orkestrları, mámleket xorı, qosıq hám ayaq oyın ansambli bar.

Teatr

Xalıq dástúrleri Vyetnam teatrınıń dáregi bolıp tabıladı. Teo xalıq teatrı, tuong hám kayliong teatrları áne sol dástúrlerden jetisip shıqqan. Ápiwayı ayaq oyınlar, muzıka hám qosıqlar olardıń jetkeriw quralı boldı. XX ásir baslarında Xanoyda kitnoy dep atalǵan zamanagóy sóylesiw usılındaǵı drama teatrı payda boldı. Teatr saxnasında milliy dramaturglardıń shıǵarmaları („Hújdan azabı“, „Fuong atlı qızdıń qábiri“) hám jáhán eski dramaturgiyası úlgileri (Shekspir, Moler pesaları) qoyıldı. 1946-54-jıllardaǵı urıs dáwirinde kitnoy aktyorları áskeriy bólimlerde „Watanǵa sadıqlıq antı“, „Watan ushın jan bermek“ sıyaqlı patriotlıq ruwxındaǵı tamashalardı kórsetti. XX ásirdiń aqırǵı on jıllıqlarında teo, tuong, kayliong hám ásirese kitnoy teatrlarınıń iskerligi kúsheydi. 1961-jılda joqarı drama mektebi ashılǵan. Vyetnamda professional hám háweskerlik truppaları, dástúriy xalıq quwırshaq teatrı bar. Birinshi professional quwırshaq teatrı 1957-jıl Xananda shólkemlestirilgen.

Kino

Vyetnam hújjetli kinosınıń tiykarshıları arasında operatorlar Xuang Me, May Lok, Kuang Tuy, Fen Ngiyemler bar. 1953-jılda kino islep shıǵarıwǵa basshılıq etiwshi milliy awqam dúzildi. 1956-jılda Xanoyda kinostudiya, 1959-jılda Milliy kino mektebi qurıldı. Filmler arasında „Ti Xao atlı qız“ (rejissyorı Fam Ki Nam), „17-parallel“, „Xanoylıq qız“ (ekewiniń de rejissyorı Xay Nin), „Avgust juldızı“ (rejissyor Chan Dak) n kórsetiw múmkin.