Avstraliya

Avstraliya Awqamı (Commonwealth of Australia) Avstraliya materigin qaplawshı mámleket. Maydanı — 7 million 692 mıń 024 km2. Xalqı — 25,8 million adam (2021). Paytaxtı — Kanberra qalası. Avstraliyanı batısta Hind okeanı, shıǵıs, qubla hám arqadan bolsa Tınısh okeanı suwları juwıp turadı. Aymaǵı boyınsha Avstraliya dúnyada 6-orında turadı. Mámleketti Ullı Britaniya koroliniń atınan general-gubernator basqaradı. Ámeldegi general-gubernator — David Hurley. Bas ministr: Anthony Albanese. Paytaxtı: Kanberra. Aymaq: 7 692 000 km2. Pul birligi: Avstraliya dolları. Qızıǵıwshı orınlar: Sidney, Melburn, Brisben, Pert, Adelaida, Gold Coast, Cairns, Byron Bay hám Kanberra qalası esaplanadı.

Mámleketlik dúzimi

Avstraliya — Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Doslıq Awqamınıń quramına kiretuģın federal mámleket. Avstraliyanıń ámeldegi Konstituciyası 1901-jılı qabıl etilgen. Mámleket dúzilisi jaģınan — federaciya. Mámleket basshısı — Ullı Britaniya koroli (xanzadası), general-gubernator onıń wákili esaplanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyat eki palatalı (wákiller palatası hám senat) federal parlament. Wákiller palatası (tómengi palata) 3 jıl múddetke, senat (joqarǵı palata) deputatları hárbir shtattan 6 jıl múddetke saylanadı. Senat quramınıń yarımı hár 3 jılda jańalanadı. General-gubernator hám bas ministr basshılıq etetuģın húkimet atqarıwshı hákimiyattı ámelge asıradı. Avstraliyanıń hárbir shtatı óz konstituciyası, parlamenti hám húkimetine iye; shtatlardıń huqıqları sheklengen.

Xalqı

Avstraliya házirgi xalqınıń tiykarǵı bólimi — Britaniya atawlarınan kóship kelgenlerdiń áwladları — inglisler, irlandlar, shotlandlar bolip, olar avstraliyalılar milletin quraydı (q. avstraliyalıqlar). Jergilikli xalıq hám gibridler Avstraliya xalqının 1,5% in quraydı; ukrainler, italyanlar, nemisler, grekler, gollandlar hám basqalar da jasaydı. Bir neshe júz ózbek bar. Rásmiy tili — inglis tili. Xalıqtıń ortasha tıǵızlıǵı — 1 km2 ģa derlik 2 adam. Xalıqtıń 80% ke jaqını materiktiń shıǵıs hám qubla-shıǵıs jaģasında jasaydı; xalıqtıń 2/3 bólimi iri qalalarda jasaydı. Eń iri qalaları: Sidney, Melburn, Brisben, Adelaida, Pert.

Tariyxı

18-ásirge shekem Avstraliya aborigenleri ádettegi jámáát dúzimi shárayatında jasaǵan. Evropalıqlardan birinshi bolıp materikke gollandiyalı teńiz sayaxatshıları V. Yans-zon (1606) hám A. Ya. Tasman (1642) kelgen. Jańa materikti úyreniw ushın Angliya birneshe ekspediciyalar, sonıń ishinde, J. Kuk basshılıǵındaģı ekspediciyanı jiberdi (1770). 1788-jılı Avstraliya Angliya aymaǵı dep járiyalandı. 19-ásirdiń 20-jıllarınan baslap Avstraliyada qoyshılıq rawajlandı, 30-jıllarda dáslepki sanaat kárxanaları payda boldı. XIX ásirdiń ekinshi yarımındaǵı "altın talvasası" (1851-1861) múnásibeti menen kóship keliwshiler biraz kóbeydi. Angliya húkimeti Avstraliyadaģı koloniyalarda baslanǵan keń xalıq háreketi (altın izlewshilerdiń 1854-jılǵı Evrika kóterilisi hám basqa kóterilisler) basımı astında 1855-jılı olardıń kópshiligine ózin-ózi basqarıw huqıqın beriwge májbúr boldı. 1901-jılı Avstraliyadaǵı koloniyalar 6 shtattan ibarat federaciyaǵa — Avstraliya Awqamına birlestirildi hám ol dominion statusın aldı. 1906-jılı oǵan Britaniyanıń Papua koloniyası (Jańa Gvineya atawınıń qubla-shıǵıs bólimi), al Birinshi jer júzilik urıstan keyin bolsa (bul urısta Avstraliya áskerleri Britaniya armiyası quramında urısqan) Germaniyanıń burınǵı Jańa Gvineya koloniyası (Jańa Gvineya atawınıń arqa-shıǵıs bólimi) hám Nauru atawı (Milletler Awqamı mandatı astındaǵı aymaq sıpatında) berildi. Ekinshi jáhán urısı waqtında Avstraliya gitlershilerge qarsı koaliciya tárepinde háreket etti. 1945-jıldan Avstraliya — BMSh aǵzası. Urıstan keyin Avstraliya Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Doslıq Awqamı quramında qalıp, ģárezsiz mámleketke aylandı. Urıstan keyin derlik mudamı hákimiyat basında burjuaziya partiyaları — liberal hám agrar (milliy agrar) partiyalarınıń koaliciyası boldı. Tek 1949-jılǵa shekem, 1972-jıllarda hám 1983-jılı húkimetti leyboristler dúzdi. Bul partiya sırtqı hám ishki siyasatta óz betinshe joldan júriw ushın bir qansha ilajlardı ámelge asırdı. Avstraliya húkimeti Nauru (1968) hám Papua Jańa Gvineya (1975) ǵa ǵárezsizlik beriwge májbúr boldı. 1991-jılı Avstraliya menen Ózbekstan Respublikası ortasında diplomatiyalıq qatnasıqlar ornatılǵan. Milliy bayramı — Avstraliya kúni (26-yanvar).

Siyasiy partiya hám kásiplik awqamları

Avstraliya milliy partiyası, 1916-jılı shólkemlestirilgen; Avstraliya liberal partiyası, 1944-jılı dúzilgen; Avstraliya Leyboristler partiyası, 1891-jılı dúzilgen; Avstraliya demokratlar partiyası, 1977-jılı dúzilgen. Avstraliya kásiplik awqamları keńesi 1927-jılı dúzilgen. Xalıqaralıq erkin kásiplik awqamları konfederaciyasına kiredi.

Xojalıǵı

Avstraliya joqarı dárejede rawajlanǵan industrial agrar mámleket. Ekonomikada iri monopoliyalar húkimran, sırt el investiciyası, tiykarınan AQSh hám Ullı Britaniya investiciyası úlken orınǵa iye. Avstraliya temir rudası, boksit, rutil, qorǵasın, jún, qant qamıs ónimi eksportı boyınsha jetekshi orında, kómir, cink, mıs, marganec, biyday, gósh eksportında aldınģı orınlardan birinde turadı.

Sanaatı

Avstraliya sanaatı jalpı milliy ónimniń 30% in beredi. Onıń tiykarǵı tarmaqları: kánshilik, metallurgiya, ximiya, mashina qurılısı, azıq-awqat, jeńil sanaat. Tiykarǵı energetika resursları — kómir hám tábiyiy gaz. Jıllılıq elektr stanciyaları elektr energiyasınıń 80% ke jaqınının payda etedi. 1994-1995-jıl 155 mlrd. kVt-saat elektr energiyası payda etilgen. Eń úlken temir ruda basseyni — Batıs Avstraliyadaǵı Pilbara káni, reńli metall rudaları, tiykarınan Broken-Xill (Jańa Qubla Uels) hám Mount-Ayza (Kvin-sland), boksitler Ueypa káni (Kvin-sland) hám Gov (Arqa aymaq) dan qazıp alınadı. 1994-1995-jıl Ill mln. tonna temir rudası, 202 mln. tonna tas kómir, 32,9 mln. tonna neft, 20,7 mlrd. kub-metr tábiyiy gaz, 256 tonna altın qazıp alınǵan. Sanaatta mashina qurılısı, metallurgiya, ximiya, neft ximiyası (altın-kúkirt kislotası, mineral tóginler) hám neftti qayta islew tarmaqları ústemlik etedi. 1994-1995-jılları 6,2 mln. tonna polat, 237 mıń tonna mıs, 211 mıń tonna qalayı, 1,2 mln. tonna alyuminiy hám 360 mıńǵa jaqın avtomobil islep shıǵarılǵan. Azıq-awqat sanaatı kóbirek eksportqa (gósh, un, qant-sheker, may-sır, pivo, vino) beyimlesken. Toqımashılıq, tigiwshilik, ayaq kiyim kárxanaları bar. Tiykarǵı sanaat orayları: Sidney, Melburn, Brisben, Adelaida, Pert. Vullogong — Port-Kembla, Nyukasl, Jilong, Kuinana port-sanaat kompleksleri qáliplesken.

Awıl xojalıǵı

Avstraliya — iri jer iyeligi mámleketi. Paydalanılatuǵın jerlerdiń 80% ten aslamı iri jer iyeleri qolında. Fermalar tovarlılıǵı, mexanizaciyalasıwı hám qánigelesiwi menen ajıralıp turadı. Avstraliya (mámleket) ónimi bahasınıń 60% ten kóbiregin shárwashılıq beredi. Qoylar 174 mln. bas, qaramal 24,1 mln. bastı quraydı. Qoyshılıqtıń tiykarǵı rayonları — qubla-shıǵıs hám qubla-batıs jaǵa; sút jetistiriwshi rayon qubla-shıǵıs jaǵa, gósh jetistiriwshi rayon mámlekettiń shıǵısı hám arqası. Derlik 15 mln. gektarǵa egin egiledi, sonnan 1,5 mln. gektarı suwǵarıladı. Tiykarǵı eginler — biyday (jılına ortasha ónimi 14,3 mln. tonna) hám qant qamısı, sonday-aq, arpa, sulı, sipse, júweri, salı, mákke, kartoshka, paxta, temeki, júzim, miyweli terekler. Bir jılda ortasha 3,7 mln. tonna qumsheker shiyki zatı, 3,7 mln. tonna gósh, 720 mıń tonna jún jetistiredi.

Transportı

1996-jılı avtomobil jolları 900 mıń km, sonıń ishinde qattı qaplamalı jollar — 420 mıń km, temir jol — 40,6 mıń km di quradı. Tiykarǵı teńiz portları — Sidney, Melburn, qánigelestirilgen portlar — Port-Xedlend, Dampir (temir rudasın jiberiw). Xalıqaralıq aeroportları: Sidney, Melburn, Pert, Darvin.

Sırtqı sawda

Eksportta awıl xojalıǵı óniminiń úlesi 30%, mineral shiyki zat 27,8% hám tayar sanaat ónimleri 20% ti quraydı. Tayar tutınıw tovarları, ásbap-úskeneler, neft shet elden alıp kelinedi. Tiykarınan Yaponiya, AQSh, Ullı Britaniya menen sawda isleydi. Pul birligi — Avstraliya dolları.

Medicina xızmeti

Mámleketlik emlewxanalardan tısqarı medicinalıq xızmet tiykarınan jeke menshik shıpakerler tárepinen kórsetiledi. Shıpakerlerdiń sanı 18 mıń (721 adamǵa 1 shıpaker). Shıpakerlerdi universitetlerdiń 8 medicina fakulteti tayarlaydı.

Bilimlendiriw, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Avstraliyada balalarǵa 6 jastan 15 yamasa 16 jasqa shekem (hár bir shtatta hár qıylı) májbúriy bilim beriledi. Jergilikli xalıqtıń 40% sawatsız. Mámleketke hám jeke shaxslarǵa qaraslı mektepler bar. Joqarı bilimlendiriw tólemli. Avstraliyada 26 universitet, 35 kolledj bar. Eń iri joqarı oqıw orınları: Sidney, Adelaida, Melburn universitetleri, Adelaida, Melburn texnika institutları. Bir qansha akademiyalar, sonıń ishinde Avstraliya Ilimler Akademiyası, institut institutları hám ilimiy jámiyetler bar. Eń iri kitapxanalar: Kanberradaǵı Milliy kitapxana, Sidney universiteti kitapxanası hám basqalar. Muzeyleri: Avstraliya muzeyi (Sidney), Viktoriya shtatı Milliy galereyası (Melburn) hám basqalar.

Baspasózi, radioesittiriwi, telekórsetiwleri

Avstraliyada 70 den aslam kúnlik gazeta (10 tiykarǵı gazetanıń tirajı — 5 mln. nusqadan artıq) hám 592 basqa da dáwirlik baspalar shıǵadı. Kúndelikli "Gerald-san nyus piktorial" ("Xabarnama — Quyash," 1990-jıldan), "Sidney morning gerald" ("Sidney tań xabarnaması," 1831-jıldan) eń salmaqlı gazetalar esaplanadı. Tiykarǵı málimleme agentligi — Avstralian assoshieyted press (1935-jılı tiykar salınǵan). 100 radiostanciya hám 85 teleoray isleydi. "Ey-bisi" hám "Ey-bi-es" ulıwma milliy teleradioesittiriw kompaniyası bar. Radioesittiriwler 1923-jılı, telekórsetiwler 1956-jıldan jolǵa qoyılǵan.

Ádebiyatı

Avstraliya ádebiyatı inglis tilinde (aborigenlerdiń óz jazıwı joq). XIX ásirdiń 1-yarımında metropoliya ádebiyatı-etotası tásirinde rawajlandı. Milliy realistikalıq ádebiyat 90-jıllardaǵı jámiyetlik-siyasiy rawajlanıw ortalıǵında júzege keldi. Oǵan T. Kollinz, X. Louson hám basqalar tiykar saldı. Birinshi jáhán urısı waqıyaları Avstraliya ádebiyatınıń jáne de rawajlanıwına járdem berdi. Bul dáwirdiń shıǵarmalarında zulımlıq ashıp taslandı, aborigenlerdiń tragediyası sáwlelendirilgen (K. S. Prichard, X. X. Richardson, E. V. Palmer, K. Tennant, B. Penton hám basqalar). A.Marshall, J. Morrison prozasında, B. Adamson, M. Gilmor poeziyasında jámiyettiń kemshilikleri sınǵa alındı, milliy ǵárezsizlik ideyaları jırlandı. Rasalıq kemsitiw — jazıwshılardıń áhmiyetli teması. Bularǵa F. B. Vikerstiń "Sarob" (1955), D. Kyuzektiń "Quwǵındaǵı quyash" (1955) hám "Qara shaqmaq" (1964), G. Keysidiń "Snoubol" (1958), D. Styuarttıń "Yen-di" (1959), M. Dyurektiń "Onı saqla, ana jurtım" (1955) shıǵarmaları hám basqa shıǵarmalar mısal boladı. Dramaturgiyada házirgi zaman mashqalalarına múrájat etilgen: A.Terner, S. Lokk-Elliot, K. Dankan, D. Kyuzek, O. Grey, R. Louler, M. Brend pyesaları.

Arxitekturası

Avstraliyada arxitektura 18-ásir aqırlarında inglis klassicizmi hám jańa gotika ruwxında rawajlana basladı. XIX ásirdiń 2-yarımınan Sidney, Melburn, Brisben, Adelaida qalalarında tuwrı múyeshli kóp qabatlı jaylar qurıldı. XX ásirdiń 20-jıllarınan Avstraliya arxitekturasında jańa aǵımlar, tiykarınan konstruktivizm keńeyip basladı (paytaxt Kanberra, 1913-1927, arxitektor U. Griffin). Zamanagóy imaratlar arasında Sidneydegi opera teatrı (arxitektor G. Zaydler), Melburndaǵı olimpiada stadionı (1956) hám basqalar itibarǵa ılayıq.

Súwretlew óneri

Avstraliya kórkem mádeniyatı eki dáslepki tiykarǵa iye. Olardan biri aborigenler óneri (oymakerlik, bumeranglarǵa naǵıs salıw, úngirlerdegi taslarda insan kórinisin súwretlew), ekinshisi — evropalıq mádeniyat. XVIII ásirdiń aqırı — XIX ásirdiń baslarında Avstraliya tábiyatınıń anıq súwreti (K. Martene, A. L. Byuvelot), satiralıq grafika (S.T. Xill) payda boldı. XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında turmıslıq súwretlew milliy mektebi rawajlandı (súwretshiler J. U. Lambert, F. Mak-Kabin, N. Kuni-xon, músinshi P. Dadsuel). XX ásirdiń 40-jıllarında aborigenlerdiń jańa kórkem óneri payda boldı (Namatjir hám Pa-rerulya shańaraqları).

Muzıka

Avstraliyanıń jergilikli xalqınıń muzıkalıq xalıq dóretiwshiligi ápiwayı usıllar menen ayaq oyın oynap, qosıq aytıwdan ibarat: saz ásbapları qayraq, dawıl, dijeridu hám shahrik. XVIII ásir aqırlarınan evropasha muzıka moda bola basladı. 1847-jılı Sidneyde A. Natanniń "Avstriya Don Joni" degen birinshi Avstraliya operası saxnalastırıldı. Adelaida, Melburn, Sidney, Brisben, Kanberra, Xobartta konservatoriyalar bar. Avstraliya muzıkalıq ǵayratkerler — kompozitorlardan A. Xill, J. Antil, A. Benjamin, dirijyor B. Xeynse, skripkashı B. Kimber, qosıqshılar N. Melba, X. Bleyr hám basqalar.

Teatr

Avstraliyada dáslepki spektakller XVIII ásirdiń 80-jıllarında kóship kelgen evropalıqlar tárepinen qoyılǵan. XIX ásirdiń 30-40-jıllarında Sidney hám basqa qalalarda turaqlı isleytuǵın teatrlar qurıldı. Milliy teatrdıń qáliplesiwinde XX ásirdiń 10-30-jıllarında ádebiy-teatr birlespeleri járdem berdi, olar tiykarınan mámlekette jaratılǵan pyesalardı saxnalastırdı (K. S. Prichard, L. Esson, U. Mur, K. Uotson). Avstraliyanıń "Odd tout," "Independent tietr" jetekshi milliy teatrları kommerciyalıq teatrlarǵa ("Tivali" hám basqalar) qarama-qarsı turadı. Jańa teatrlar dep atalǵan yarım professional teatrlar da islep turıptı.

Kino

Mámlekette kino islep shıǵarıw 1900-jılı baslandı. 70-jılları Avstraliya kinonı rawajlandırıw federaciyasın dúzdi. Hújjetli kino en jayǵan. Melburndaǵı Mámleketlik ilimiy hám sanaat izertlewleri shólkemi ilimiy filmler shıǵaradı.