Tashkent

Tashkent — Ózbekstannıń paytaxtı, Oraylıq Aziyanıń eń úlken tariyxıy qalalarınan biri. Orta Aziyanıń iri sanaat-transport hám mádeniyat oraylarınan biri. Mámlekettıń Arqa-shıǵıs bóleginde, Tyanshan tawları eteklerınde, 440–480 m biyiklikte, Chırshıq dáryası alabında jaylasqan. Xalqı 2,340,900 adam (2013). Qala Qazaqstannıń shegarasına jaqın jaylasqan. Aymaǵı 327,9 km². 2009-jıllda Tashkenttıń 2200 jıllıǵı belgilendı. Bul múnásibet penen qala infra-hám transport dizimi jańalandı.

Tashkent
Fayl:Toshkent skyline 2019.jpg
Gerb
41°18′0″N 69°16′0″E
Mámleket	Ózbekstan
Statusı	paytaxt
Ishki bóliniwi	11 rayon
Aldınǵı atları	Yuni, Choch, Shosh (Madina-ash-Shash), Binkat
Aglomeraciya	6.5 millionǵa jaqın
Rásmiy tili	Ózbek tili
Etnoxoronim	tashkentli, tashkentliler
Waqıt zonası	UTC+5
Telefon kodı	+998 71
Pochta indeksi	100 000
Pochta indeksleri	130100 — 130117
Avtomobil kodı	01—09, (10, 30 — eskisi)
Websayt	https://tashkentnews.uz/
Tashkent

Etimologiyası

Tashkent kóbinshe e.a. V-III ásirlerde payda bolǵanı gúman etiledı. Tariyxıy maǵlıwmatlarda Shash, Shas, Shashkend atları menen atalǵan. Shash tashkenttiń eń qádimgı atı . arablar onı Shash kórinisinde jazǵan. Shashkend atı keyınlew tashkentke ózgertilgen . tarixıy maǵlıwmatlarda, qalanıń atın Qıtay jazıwshıları Sho-shi, Sho-si, yaki Shi kórinisinde transkripciya etken, bul da qıtaysha tas degendı ańlatadı. Firdovsi óz "Shaxnama"sında Shahari Shash dep ataǵan. XVI ásirden baslap qala házirgi atı menen aytıla baslaǵan.

Tariyxı

Tashkent 1917

Tashkentte 1917-jıl Revolyuciya bolıp ótken hám 1966-jılı jer qozǵalısınan soń qalada bar bolǵan shıraysız arxitekturalıq ótmishten qalǵan estelikleri joq bolıp ketken. Qalada sovet dáwrindegi qurılǵan mádeniyat muzeylerı qayta qurılǵan.

Táriyxıy qalanıń geybir qádimgi esteliklerı qalanıń batıs bóleginde jaylasqan. Táriyxıy esteliklerdiń biri, XVI ásirde qurılǵan Kukeldash Medresesi bolıp tabıladı. Bul estelik Kaffali shash movzoleyi atı menen da tanılǵan hám onnan muzey esabında paydalınaladı. Buxarada jaylasqan Qast-İmam esteliginde Qayri-musulmanlardıń kiriwı qadaǵan etilgen, ziyaratshılar ol jerge kiriw, ushın ruqsat alıwları kerek.

Geografiyası

Tashkent qalası Tyan Shannıń batıs bawırlarınnan baslanıp Sırdárya eteklerine túsetuǵın keń tawaldı tekislıgınıń bir bólegınde jaylasqan. Shıǵısda úsh — Ugam, Piskom hám Chatqal taw dizbekleri menen oralǵan bolıp, bul dizmbeklerdı sol atlar menen atalıwshı dáryalar aǵıp o‘tıwshı daralar ajratıp turadı. Bul dáryalar qosılıp Chırshıq dáryası payda boladı. Chırshıq daryası Charvaq háwızınıń tar darasınan o‘tıp, G‘azalkentden tómenrekke túskende kengligi geybir jerlerde 20 kmden asatuǵın táriyxıy tekislik boylap aǵadı. Batısda Chırshıq alabına Qızılqumnıń qızıp turǵan hawası urıladı. Bul qayırdıń bir bólegın Chırshıq dáryasınıń házırgı o‘zenı iyellegen. Qubla bólegınde bolsa alapqa kirip barıwshı Axangaran dáryası jaylasqan. Usı tekislik arqasında jaylasqan Aris dáryasınıń alabı benen birge bul tabiyiy suw tarmaqları worta Aziya diyqanshılıq oazıslerınıń shekke kontinentınde jaylasqan.

Klimatı

Klimatı kontinental, jaziyrama, ıssı jaz kúnlerı hámde suwıq qıs klimatı menen qala basqa jáhan qalalarınan ajralıp turadı. Jıllıq ortasha temperatura 13,5 °C. Jazda bolsa 35 °C jetıw menen birge, qıs aylarında bunıń teskerısın gúzetıw múmkin. Hawa temperaturası - 25,-30 C° shekem boladı. Tiykarınan jawınlar noyabr hámde mart aylarında gúzetıledı. eń pás t-ra —29°. Iyuldıń ortasha trası 27,5°, eń joqarı t-ra 42°. Jılına 360– 390 mm jawın jawadı. Chırshıq dáryasınan shıǵarılǵan hám ulıwma qala boylap ótetuǵın Bozsuw, Salor, Anxar, Qarasuw, Aqqorǵan, Bórijar, Aqtepa, Qaraqamıs hám basqa kanallar onıń mikro klimatına unamlı tásir kórsetedı.

Xalqı

2009-jılldıń basına kelıp Tashkentdıń xalqı sanı 2206,3 mıń adamǵa jetdı. Bunnan 50.8 % — háyeller, 49.2 % — erkekler. Xalqı sanı boyınsha Tashkent qalası MDX mámleketlerı arasında tórtinshı orında turadı (Moskva, Kiev hám Sankt Peterburg qalalarınan keyın.

1-yanvar 2009-jıllǵı maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda Tashkentde hámiyshe jasawshılar sanı 2 206,3 mıń adamdı quraǵan. .

2008-jılǵı maǵluwmatlarǵa ko‘re, 63,0 % — ózbekler, 20,0 % — orıslar, 4,5 % — tatarlar, 2,2 % — koreysler, 2,1 % — qazaqlar, 1,2 % — tájikler hám 7,0 % — basqa millet wákillerı quraydı.

Ekonomika

sanaat karxanaları — tıgıwshilik, temekı, ayaq kiyim fabrikaları, toqimashiliq kti, metallsazlıq, mashinasazlıq zavodları hám b. rawajlanǵan. Iri sanaat kárxanaları — Uzbekqishloqmash, ekskavator zavodı, qurılıs materialları islep shiǵarıladı.

Sovet dáwrındegı Tashkent

Tashkentde mákan haqqında anıǵıraq jazba maǵluwmatlar daqalardagı qazılıq dáfterlerınde, 19-a.dıń 2nshı yarmında bolsa orıssha basılımlarda qayt etilgen. Oǵan kóre, 1865 j. Tashkentde 140 ta mákan jıyını bolǵan, Xalqı 76 mın adam. Túrkistan úlkesı statistikası jılnamasında (1876) Tashkentde 149, mákan jıyını (Shayxantaxur daqasında 48, Sebzor daqasında 38, Kókshe daqasında 31 ta, Besaǵash daqasında 32 ta) bolǵanlıgı jazılǵan. N. G. Mallitskiy 1927 y. Baspa etken jurnalda bolsa Tashkentde 280 mákan jıyını hám qala qalqına tiyislı 171 mavze atı bar (q. plansxema). Mavzelar, ádetde, qalalıqlardıń qala sırtında jaylasqan egınzarları hám baǵlardan ibárat bolǵan; shoralar dáwrınde mavzeler mámleket tarepinen tartıp alınǵan.

Transport

Tashkent worta Aziyadaǵı eń iri transport orayı, aeroportı xalqara axmiyetke iye. Qalada temir jol vokzalı, 2 aeroport, avtovokzal, 5 avtostansiya isleydı. Tashkentden Aziya hám Evropanıń kóplegen qalalarına samolyot jolawshıların tasıwshı reyslar qatnaydı.

Qaladan bir necha kerekli avtomobil jolları baslanadı, olardıń eń Irısı — úlken Ózbekstan traktı. Tashkent Xalqa avtomobil joli bar. Qala jolawshılar ishkı qatnawı metropoliten, trolleybus, avtobus, tramvay, taksi arqalı ámelge asırıladı.

Tashkent metropolitenı jónelisler sxeması

Medreselerı

Ǵárezsizlik jıllarında Tashkentdegı islam madeniyatı esteliklerınıń kóbisi, máselen, Kókaldash, Abulqasim, ásirese, Hazıretı Imom mavzeynde jaylashgan Moyi Múbarek, Baraqxan medreselerı qayta qurılıp, aldıńǵıday shıqaydı payda yetdi. Olar bir waqıtlar mıńlap woqıwshılardı óz qushaǵına alǵan hám lıq tolı bolǵan jerler bolıp, orıs istilası dáwrında bir múddet kimsesiz, xarabaǵa hám aylantırılǵan.

XIX asırde Tashkentde tálim-tarbiya tarawı Tashkent-Buxara, Tashkent-Qoqand mádeniy-mánewiy baylanıs dizimınde rawajlanıp barǵan. Bul hádiysede Tashkent medreselerı hám mudarrislerınıń ornı úlken bolgani tabiyıy.

• Kókаldash medresesı(XIV аsir)

Kókaldash medresesı

• Kаffоl-Shоshı mаqbаrаsı(XV аsir)

Kаffоl-Shоshı mаqbаrаsı

Oqıw orınları

2003/04 oqıw jılında Tashkentde 362 ulıwma bilim beriw mektebi bolıp, 378,9 mıń oqıwshı, 11 gimnaziyada 17,1 mıń oqıwshı, 23 akademik litseyde 9,3 mıń oqıwshı, 30 múzika hám 25 sport mektebınde 19,2 mıń oqıwshı tálim aladı. Tashkentde 30 joqarı oqıw jurtı (Ózbekstan milliy unti, I hám II Tashkent Tibbiyat Inistutları, Pedagogika universitetı, Ekonomik úniversitetı, Islam unti, Texnika unti hám b.) bolıp, olarda 107,8 mıń student bilim aladı (2004). Tashkentde 1998 — 2003 jıllarda 47 kasip-óner kolledji hám akademik litseylerı imáratları iske túsirildı. Olar zamanagóy ásbap há texnika menen táminlengen. Qalada 31 kasip ónar kolledjinde 29,1 mıń oqıwshı oqıydı.

Mádeniy orınları

Tashkentde 16 muzey (Ózbekstan mámleketlik, Ádebiyat, Ózbekstan kino ónerı, ózgeshe hám zergerlik buyımları hám b. múzeyler) bolıp, olarda 800 mıńǵa jaqın eksponat qoyılǵan, 166 jamáat kitapxanası (13,8 mln.), 9 mádeniyat sarayı, 65 mádeniyat úyı bar.

Tashkentde 13 teatr (Ózbek milliy teatri, Alisher Nawayı atındaǵı Ózbek mámleketlik akademik opera hám balet úlken teatri, Múqimiy atındaǵı Ózbek mámleketlik múzikalı teatrı, Abror Hidoyatov atındaǵı jaslar teatrı, Joldas Aqunbabayev atındaǵı Ózbek mámleketlik respublika jas tamashagóyler teatrı, Tashkent mámleketlik orıs akademik drama teatrı, quwırshaq teatrı, Orıs mámleketlik respublika jas tamashagóyler teatrı, operetta teatrı hám b.) bar.

Meditsina

Tashkentde 18,6 miń orınlı (10 mıń adamǵa 86,8 orın) 99 emlewxana, 16,5 mıń vrash, 25,2 mıń worta maǵlıwmatlı tibbiy shıpakerler isleydı. Qalada 115 poliklinika, 594 dárixana xizmet kórsetedi. Respublika dárejesındegı tez tibbiy járdem, urologiya, kóz mikroxirurgiyası, kardiologiya, xirurgiya, onkologiya orayları Tashkentde jaylashqan.

Tashkentde 5 sanatoriya, 19 sanatoriyprofilaktoriy, dem aliw úyi bar, solardan, Chinabad sanatoriyası, Tibbiy tiklenıw hám fizioterapiya ilmiy tekseriw inistitutı qasındagı emlew klinikasi hám balalar statsionarları hám b. Xizmet kórsetedı. Tashkent jaqınında Tashkent mineral suwı balneologik kurortı jaylasqan.

Sportı

1994 jılda Tashkentde Yunusabad tennis sarayı qurılıp, onda UzR Prezidenta sıylıǵı ushın tennis boyınsha úlken xalqara túrnirler ótkizilmekte. Qalada Olimpiada orinbasarlari bilim jurtı, «Paxtakor» sport birlespesı, «Qibray» oqıw shınıǵıw orayı, jeńil atletika boyınsha Yangiabad oqıw shınıǵıwlar bazası jaylasqan. Jaslıq sport arenası, Paxtakor oraylıq stadionı hám b. xalqaro sport talaplarına juwap beretuǵın sport sarayları bar. Sol sebeplı Tashkentde úlken xalqara sport túrnirlerı ótkizip turıladı. 1995 j. sentyabrde Oraylıq Aziya oyınları, 1998 j. noyabrde suw pariylerı sinxron suziw boyinsha xalqara turnir, 1999 j. 7 iyunda Dinamo tennis kortında Tashkent open xatinqizlar turniri bolib ótdi. Ózbekstannıń Paxtakor futbol klubı óz stadionında jáhan hám Aziyanıń abıroylı klubları menen oyınlar ótkizip kelmekte.