Tashkent

Tashkent — Ózbekstannıń paytaxtı, Oraylıq Aziyanıń eń úlken tariyxıy qalalarınan biri. Orta Aziyanıń iri sanaat-transport hám mádeniyat oraylarınan biri. Mámleketdıń Arqa-shıǵıs bo'leginde, Tyanshan tawları eteklerınde, 440–480 m biyiklikde, Chırshıq dáryası alabında jaylasqan. Xalqı 2,340,900 adam (2013). Qala Qazaqstannıń shegarasına jaqın jaylasqan. Aymaǵı 327,9 km². 2009-jıllda Tashkentdıń 2200 jıllıǵı belgilendı. Bul múnásibet penen qala infra-hám transport dizimi jańalandı.

Etimologiyası

Tashkent kóbinshe e.a. V-III ásirlerde payda bolǵanı gúman etiledı. Tariyxıy maǵlıwmatlarda Shash, Shas, Shashkend atları menen atalǵan. Shash tashkenttiń eń qádimgı atı . arablar onı Shash kórinisinde jazǵan. Shashkend atı keyınlew tashkentke ózgertilgen . tarixıy maǵlıwmatlarda, qalanıń atın Qıtay jazıwshıları Sho-shi, Sho-si, yáki Shi kórinisinde transkripciya etken, bul da qıtaysha tas degendı ańlatadı. Firdovsi óz "Shaxnama"sında Shahari Shash dep ataǵan. XVI ásirden baslap qala házirgi atı menen aytıla baslaǵan.

Tariyxı

Tashkent 1917

Tashkentte 1917-jıl Revolyuciya bolıp ótken hám 1966-jılı jer qozǵalısınan soń qalada bar bolǵan shıraysız arxitekturalıq ótmishten qalǵan estelikleri joq bolıp ketken. Qalada sovet dáwrindegi qurılǵan mádeniyat muzeylerı qayta qurılǵan.

Táriyxıy qalanıń geybir qádimgi esteliklerı qalanıń batıs bóleginde jaylasqan. Táriyxıy esteliklerdiń biri, XVI ásirde qurılǵan Kukeldash Medresesi bolıp tabıladı. Bul estelik Kaffali shash movzoleyi atı menen da tanılǵan hám onnan muzey esabında paydalınaladı. Buxarada jaylasqan Qast-İmam esteliginde Qayri-musulmanlardıń kiriwı qadaǵan etilgen, ziyaratshılar ol jerge kiriw, ushın ruxsat alıwları kerek.

Geografiyası

Tashkent qalası Tyan Shannın' batıs bawırlarınnan baslanıp Sırda'rya eteklerine tu'setug'ın ken' tawaldı tekislıgının' bir bo'legınde jaylasqan. Shıg'ısda u'sh — Ugam, Piskom ha'm Chatqal taw dizbekleri menen oralg'an bolıp, bul dizmbeklerdı sol atlar menen atalıwshı da'ryalar ag'ıp o‘tıwshı daralar ajratıp turadı. Bul da'ryalar qosılıp Chırshıq da'ryası payda boladı. Chırshıq daryası Charvaq ha'wızının' tar darasınan o‘tıp, G‘azalkentden to'menrekke tu'skende kengligi geybir jerlerde 20 kmden asatug'ın ta'riyxıy tekislik boylap ag'adı. Batısda Chırshıq alabına Qızılqumnın' qızıp turg'an hawası urıladı. Bul qayırdın' bir bo'legın Chırshıq da'ryasının' ha'zırgı o‘zenı iyellegen. Qubla bo'legınde bolsa alapqa kirip barıwshı Axangaran da'ryası jaylasqan. Usı tekislik arqasında jaylasqan Aris da'ryasının' alabı benen birge bul tabiyiy suw tarmaqları worta Aziya diyqanshılıq oazıslerının' shekke kontinentınde jaylasqan.

Klimatı

Klimatı kontinental, jaziyrama, ıssı jaz ku'nlerı ha'mde suwıq qıs klimatı menen qala basqa ja'han qalalarınan ajralıp turadı. Jıllıq ortasha temperatura 13,5 °C. Jazda bolsa 35 °C jetıw menen birge, qıs aylarında bunın' teskerısın gu'zetıw mu'mkin. Hawa temperaturası - 25,-30 C° shekem boladı. Tiykarınan jawınlar noyabr ha'mde mart aylarında gu'zetıledı. en' pa's t-ra —29°. Iyuldın' ortasha trası 27,5°, en' joqarı t-ra 42°. Jılına 360– 390 mm jawın jawadı. Chırshıq da'ryasınan shıg'arılg'an ha'm ulıwma qala boylap o'tetug'ın Bozsuw, Salor, Anxar, Qarasuw, Aqqorg'an, Bo'rijar, Aqtepa, Qaraqamıs ha'm basqa kanallar onın' mikro klimatına unamlı ta'sir ko'rsetedı.

Xalqı

2009-jılldın' basına kelıp Tashkentdın' xalqı sanı 2206,3 mın' adamg'a jetdı. Bunnan 50.8 % — ha'yeller, 49.2 % — erkekler. Xalqı sanı boyınsha Tashkent qalası MDX ma'mleketlerı arasında to'rtinshı orında turadı (Moskva, Kiev ha'm Sankt Peterburg qalalarınan keyın.

1-yanvar 2009-jıllg'ı mag'lıwmatlarg'a qarag'anda Tashkentde ha'miyshe jasawshılar sanı 2 206,3 mın' adamdı qurag'an. .

2008-jılg'ı mag'luwmatlarg'a ko‘re, 63,0 % — o'zbekler, 20,0 % — orıslar, 4,5 % — tatarlar, 2,2 % — koreysler, 2,1 % — qazaqlar, 1,2 % — ta'jikler ha'm 7,0 % — basqa millet wa'killerı quraydı.

Ekonomika

sanaat karxanaları — tıgıwshilik, temekı, ayaq kiyim fabrikaları, toqimashiliq kti, metallsazlıq, mashinasazlıq zavodları ha'm b. rawajlang'an. Iri sanaat ka'rxanaları — Uzbekqishloqmash, ekskavator zavodı, qurılıs materialları islep shig'arıladı.

Sovet da'wrındegı Tashkent

Tashkentde ma'kan haqqında anıg'ıraq jazba mag'luwmatlar daqalardagı qazılıq da'fterlerınde, 19-a.dın' 2nshı yarmında bolsa orıssha basılımlarda qayt etilgen. Og'an ko're, 1865 j. Tashkentde 140 ta ma'kan jıyını bolg'an, Xalqı 76 mın adam. Tu'rkistan u'lkesı statistikası jılnamasında (1876) Tashkentde 149, ma'kan jıyını (Shayxantaxur daqasında 48, Sebzor daqasında 38, Ko'kshe daqasında 31 ta, Besag'ash daqasında 32 ta) bolg'anlıgı jazılg'an. N. G. Mallitskiy 1927 y. Baspa etken jurnalda bolsa Tashkentde 280 ma'kan jıyını ha'm qala qalqına tiyislı 171 mavze atı bar (q. plansxema). Mavzelar, a'detde, qalalıqlardın' qala sırtında jaylasqan egınzarları ha'm bag'lardan iba'rat bolg'an; shoralar da'wrınde mavzeler ma'mleket tarepinen tartıp alıng'an.

Transport

Tashkent worta Aziyadag'ı en' iri transport orayı, aeroportı xalqara axmiyetke iye. Qalada temir jol vokzalı, 2 aeroport, avtovokzal, 5 avtostansiya isleydı. Tashkentden Aziya ha'm Evropanın' ko'plegen qalalarına samolyot jolawshıların tasıwshı reyslar qatnaydı.

Qaladan bir necha kerekli avtomobil jolları baslanadı, olardın' en' Irısı — u'lken O'zbekistan traktı. Tashkent Xalqa avtomobil joli bar. Qala jolawshılar ishkı qatnawı metropoliten, trolleybus, avtobus, tramvay, taksi arqalı a'melge asırıladı.

Tashkent metropolitenı jo'nelisler sxeması

Medreselerı

G'a'rezsizlik jıllarında Tashkentdegı islam madeniyatı esteliklerının' ko'bisi, ma'selen, Ko'kaldash, Abulqasim, a'sirese, Hazıretı Imom mavzeynde jaylashgan Moyi Mu'barek, Baraqxan medreselerı qayta qurılıp, aldın'g'ıday shıqaydı payda yetdi. Olar bir waqıtlar mın'lap woqıwshılardı o'z qushag'ına alg'an ha'm lıq tolı bolg'an jerler bolıp, orıs istilası da'wrında bir mu'ddet kimsesiz, xarabag'a ha'm aylantırılg'an.

XIX asırde Tashkentde ta'lim-tarbiya tarawı Tashkent-Buxara, Tashkent-Qoqand ma'deniy-ma'newiy baylanıs dizimınde rawajlanıp barg'an. Bul ha'diysede Tashkent medreselerı ha'm mudarrislerının' ornı u'lken bolgani tabiyıy.

• Ko'kаldash medresesı(XIV аsir)

Ko'kaldash medresesı

• Kаffоl-Shоshı mаqbаrаsı(XV аsir)

Kаffоl-Shоshı mаqbаrаsı

Oqıw orınları

2003/04 oqıw jılında Tashkentde 362 ulıwma bilim beriw mektebi bolıp, 378,9 mın' oqıwshı, 11 gimnaziyada 17,1 mın' oqıwshı, 23 akademik litseyde 9,3 mın' oqıwshı, 30 mu'zika ha'm 25 sport mektebınde 19,2 mın' oqıwshı ta'lim aladı. Tashkentde 30 joqarı oqıw jurtı (O'zbekistan milliy unti, I ha'm II Tashkent Tibbiyat Inistutları, Pedagogika universitetı, Ekonomik u'niversitetı, Islam unti, Texnika unti ha'm b.) bolıp, olarda 107,8 mın' student bilim aladı (2004). Tashkentde 1998 — 2003 jıllarda 47 kasip-o'ner kolledji ha'm akademik litseylerı ima'ratları iske tu'sirildı. Olar zamanago'y a'sbap ha' texnika menen ta'minlengen. Qalada 31 kasip o'nar kolledjinde 29,1 mın' oqıwshı oqıydı.

Ma'deniy orınları

Tashkentde 16 muzey (O'zbekistan ma'mleketlik, A'debiyat, O'zbekistan kino o'nerı, o'zgeshe ha'm zergerlik buyımları ha'm b. mu'zeyler) bolıp, olarda 800 mın'g'a jaqın eksponat qoyılg'an, 166 jama'at kitapxanası (13,8 mln.), 9 ma'deniyat sarayı, 65 ma'deniyat u'yı bar.

Tashkentde 13 teatr (O'zbek milliy teatri, Alisher Nawayı atındag'ı O'zbek ma'mleketlik akademik opera ha'm balet u'lken teatri, Mu'qimiy atındag'ı O'zbek ma'mleketlik mu'zikalı teatrı, Abror Hidoyatov atındag'ı jaslar teatrı, Joldas Aqunbabayev atındag'ı O'zbek ma'mleketlik respublika jas tamashago'yler teatrı, Tashkent ma'mleketlik orıs akademik drama teatrı, quwırshaq teatrı, Orıs ma'mleketlik respublika jas tamashago'yler teatrı, operetta teatrı ha'm b.) bar.

Meditsina

Tashkentde 18,6 min' orınlı (10 mın' adamg'a 86,8 orın) 99 emlewxana, 16,5 mın' vrash, 25,2 mın' worta mag'lıwmatlı tibbiy shıpakerler isleydı. Qalada 115 poliklinika, 594 da'rixana xizmet ko'rsetedi. Respublika da'rejesındegı tez tibbiy ja'rdem, urologiya, ko'z mikroxirurgiyası, kardiologiya, xirurgiya, onkologiya orayları Tashkentde jaylashqan.

Tashkentde 5 sanatoriya, 19 sanatoriyprofilaktoriy, dem aliw u'yi bar, solardan, Chinabad sanatoriyası, Tibbiy tiklenıw ha'm fizioterapiya ilmiy tekseriw inistitutı qasındagı emlew klinikasi ha'm balalar statsionarları ha'm b. Xizmet ko'rsetedı. Tashkent jaqınında Tashkent mineral suwı balneologik kurortı jaylasqan.

Sportı

1994 jılda Tashkentde Yunusabad tennis sarayı qurılıp, onda UzR Prezidenta sıylıg'ı ushın tennis boyınsha u'lken xalqara tu'rnirler o'tkizilmekte. Qalada Olimpiada orinbasarlari bilim jurtı, „Paxtakor“ sport birlespesı, „Qibray“ oqıw shınıg'ıw orayı, jen'il atletika boyınsha Yangiabad oqıw shınıg'ıwlar bazası jaylasqan. Jaslıq sport arenası, Paxtakor oraylıq stadionı ha'm b. xalqaro sport talaplarına juwap beretug'ın sport sarayları bar. Sol sebeplı Tashkentde u'lken xalqara sport tu'rnirlerı o'tkizip turıladı. 1995 j. sentyabrde Oraylıq Aziya oyınları, 1998 j. noyabrde suw pariylerı sinxron suziw boyinsha xalqara turnir, 1999 j. 7 iyunda Dinamo tennis kortında Tashkent open xatinqizlar turniri bolib o'tdi. O'zbekistannın' Paxtakor futbol klubı o'z stadionında ja'han ha'm Aziyanın' abıroylı klubları menen oyınlar o'tkizip kelmekte.

Siltewler

Wikimedia Commonsta

Tashkent atlı maqala bar.