Singapur

Singapur (Singapore) Singapur Respublikası (inglisshe - Republic of Singapore, malaysha - Repablic Singapura) — Qubla Shıǵıs Aziyadaǵı mámleket. Singapur atawı hám oǵan tutas mayda atawlar hám de Perishteka yarım atawınıń qubla shetinde jaylasqan. Maydanı - 640 km². Xalqı - 5.637 million adam (2022). Paytaxtı — Singapur qalası.

Singapur

Mámleketlik basqarıw principi

Singapur Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Doslıq quramına kiretuǵın respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1963-jıl qabıl etilgen (keyinirek dúzetiwler kirgizilgen). Mámleket baslıǵı — prezident (2017-jıl 14-sentyabrden baslap, Halima Yoqub), ol ulıwma tuwrı dawıs beriw jolı menen xalıq tárepinen 6 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı parlament, atqarıwshı hákimiyattı bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Singapur atawı Joxor buǵazı arqalı Malakka yarım atawdan, Malakka hám Singapur buǵazları arqalı Indoneziya atawlarınan ajıralıp turadı. Jaǵaları oypatlıq, bir az batpaqlasqan, qubla-batıs jaǵasında marjan rifları bar. Relyefi tegislik (uzınlıǵı 176 m ge shekem). Íqlımı ekvatorial, mussonlı. Ortasha temperatura yanvarda 26°, iyulda 27°. Jıllıq jawın 2500 mm. Úlken dáryası — Singapur. Ishimlik suw jetispeydi, ol Malayziyadan keltiriledi. Kóplegen mayda atawlarda adam jasamaydı, olarda tropikalıq ósimlikler saqlanıp qalǵan. Ayırım jaǵaları mango atızları menen bánt. Xalqınıń kóbisi qıtaylar (76%). Malayyalar (14%), Hindstan, Bangladesh, Pakistan, Shri-Lankadan kelgenler (7%), evropalıqlar hám basqalar jasaydı. Rásmiy tilleri — qıtay, inglis, malayya, tamil tilleri. Dinge sıyınıwshıları buddaviylik, konfuciylik, islam, hinduiylik, xristian dinlerine sıyınadı.

Tariyxı

XIV ásirge tiyisli Qıtay hám Yava jılnamalarında bul ataw Tumasik (yavasha "masek" — teńiz) dep atalǵan. 1275-jıl Singapurǵa Yava koroli Kertanagar áskerleri, 1349-jıl Siyom áskeriy kemeleri hújim etken. 1377-jıldan ataw Yavaǵa qaraslı bolǵan, XV ásir baslarında bolsa Tan mámleketiniń koroli Sukotan ózin Singapur, Malakka hám Malayya húkimdarı dep júrgizgen, keyin Joxor sultanlıǵı qolına ótken. 1819-jıl ataw inglislerdiń Ost-Indiya kompaniyasına ǵárezli bolıp qalǵan. 1826-1946-jıllarda Singapur — Streyts-Setlments quramındaǵı inglis koloniyası. Ekinshi Jáhán urısı waqtında Singapurdı yapon áskerleri iyelep turǵan (1942-45). 1959-jıldan Doslıq quramındaǵı "ózin ózi basqarıwshı mámleket". 1963-65-jıllarda Malayziya Federaciyası quramına kirdi. 1965-jıl 9-avgustta onnan ajıralıp shıǵıp, bólek ǵárezsiz respublikaǵa aylandı. 1965-jıl sentyabrden BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetti 1992-jıl 2-yanvarda tán alǵan, 1997-jıl 8-aprelde diplomatiyalıq múnásibetlerin ornatqan. Milliy bayramı — 9-avgust — Milliy kún (1965). 100 jıldan artıq waqıt dawamında Singapur aymaǵı Britaniya koloniyası bolǵan (“Buǵazdaǵı turar-jaylar”, “Buǵazlardaǵı turar-jaylar”). Áhmiyetli sawda jolı Singapur buǵazı arqalı ótken bolsa da, bul xalıq punktleri rawajlanbay sol kóriniste qalǵan, jergilikli xalıqtıń tiykarǵı shınıǵıwları balıqshılıq hám tábiyiy kauchuk islep shıǵarıw bolǵan (XX ásirdiń 1-yarımında Singapur hám Malayziya úlesine XX ásirdiń yarımına shekem tuwrı kelgen. Jáhán kauchuk islep shıǵarıw). 1963-jılda Singapur Britaniya imperiyasınan ajıralıp, Malayziya menen federaciya dúzdi. Biraq, Singapur xalqınıń tórtten úsh bólimi qıtaylar edi, Malayziya hám Indoneziya menen múnásibetlerdiń keskinlesiwi 1965-jılda Singapurdıń Malaya federaciyasınan shıǵarılıwına alıp keldi. Sol jol menen ǵárezsizlikke erisken mámleket aldınan bir qansha ekonomikalıq máseleler payda boldı: azıq-awqat hám dushshı suw jetispewshiligi, mineral resurslarınıń tolıq joq ekenligi, sanaattıń rawajlanbaǵanlıǵı, 1968-jılda Britaniya áskeriy bazasınıń alıp shıǵılıwı jumıssızlıq mashqalasın jáne de kúsheytti. Iri shet el kompaniyalardıń mámleketke keliwin ańsatlastırıw ushın Singapur húkimeti siyasiy hám ekonomikalıq turaqlılıq ortalıǵın jarattı (arzan jumısshı kúshine iye bolǵan basqa mámleketlerden ayrıqsha esaplaǵanda). Li Kuan Yu partiyası tiykarınan hákimiyattı monopoliyaǵa aldı, birden-bir qadaǵalaw astında kásiplik awqamları húkimeti, basqa kásiplik awqamları (hám onnan da kóbirek kommunistlik sistemadaǵı shólkemler) ólim jazasına shekem jazalandı; korrupciya hám náshebent elementler sawdası birdey dárejede qattı juwapkershilikke tartıldı. Bul strategiya júdá nátiyjeli boldı, dáslepki 7 jıl ishinde jalpı ishki ónimniń ósiwi 10% ten astı, 1972-jılǵa kelip islep shıǵarıw kárxanalarınıń sherek bólimi shet el yamasa Yaponiya hám AQSh sherikleri menen qospa kárxanalar edi, 1975-jılǵa kelip sanaattıń Jalpı ishki ónimdegi úlesi. 22% ke jetti (1965-jıldaǵı 14% ten). Ásirese, informaciya texnologiyaları, neft-ximiya hám elektronika tarawlarında kadrlardı kásiplik tayarlawǵa saldamlı itibar qaratıldı. Eger 1960-jıllarda tiykarǵı sanaat ónimleri shırpı, balıq ilgegi hám shıbınlı torlar bolsa, 1970-jıllarda toqımashılıq, kiyim-kenshek hám ápiwayı elektronika eksport etilgen bolsa, 1980-jıllardıń baslarına kelip Singapur qattı diskler islep shıǵarıw boyınsha jáhán jetekshisine aylandı, 1990 -jıllarda. 1990-jıllarda kompozit materiallar, logistika, biotexnologiya, farmacevtika hám mikroelektronika sıyaqlı tarawlar rawajlandı. Singapur payda bolǵannan dáslepki 20 jılında Jalpı ishki ónimniń ósiwi 10% ke jaqın bolǵan bolsa, 1985-jılda 1984-jılǵa salıstırǵanda páseydi. Jalpı ishki ónimniń tómenlewiniń tikkeley sebebi Singapurdıń eń iri sanaat toparlarınan biri Pan-Electric Industries[en] bankrotlıǵı edi. Ulıwma alǵanda, bul mámlekette jumısshı kúshiniń básekige shıdamlılıǵınıń tómenlewi (singapurlıqlardıń dáramat dárejesi qashannan berli rawajlanǵan mámleketler menen salıstırılǵan), Qıtay hám basqa mámleketlerge barǵan sayın kóbirek islep shıǵarıw obiektleri kóshiriliwi menen baylanıslı. Húkimet ekonomikanı rawajlandırıwdıń jańa usılların izlewi kerek edi. 1973-jılǵa shekem Singapurda óz fond birjası joq edi, kárxanalardıń kópshiligi mámleket múlki edi. 1985-jıldan baslap mámleket kompaniyaların basqıshpa-basqısh menshiklestiriw baslandı, eń úlken úlestiń usınısı 1993-jılda Singapur Telekommunikaciya kompaniyasınıń menshiklestiriliwi bolıp, bul Singapur birjasınıń bazar kapitallasıwın derlik úsh ese asırdı (48,8 milliard AQSh dollarınan 132,7 milliard AQSh dollarına). 1999-jıl aqırında Singapur birjasında ulıwma bazar kapitallasıwı 434 mlrd. AQSh dolları bolǵan 370 kompaniya dizimge alındı, olardıń 27% i Temasek Holdings suverenli fondı tárepinen qadaǵalawǵa alındı. Singapurda sanaat penen parallel túrde finans sektorı rawajlandı, biraq áste-aqırın pátte. 1968-jılda Aziya dolları bazarı jaratıldı hám Bank dúzildi.

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqam shólkemleri

Singapur demokratiyalıq partiyası, 1980-jıl dúzilgen; Singapur xalıq partiyası, 1994-jıl dúzilgen; Xalıq, háreketi partiyası, 1954-jıl tiykar salınǵan; Jumısshı partiyası, 1957-jıl dúzilgen; Birlesken xalıq frontı. 1974-jıl 5 partiyanıń qosılıwı nátiyjesinde dúzilen. Kásiplik awqamları milliy kongressi, 1961-jılı tiykar salınǵan.

Xojalıǵı

Singapur — Qubla-shıǵıs Aziyada ekonomikalıq tárepten eń rawajlanǵan mámleket. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 28%, transport hám baylanıstıń úlesi 13,1%, awıl xojalıǵı úlesi 0,2%. Sanaatınıń jetekshi tarmaqları — anıq mashinasazlıq, elektronika, elektrotexnika, optika, keń tutınıw buyımları hám quramalı apparatlar (sonday-aq, kosmikalıq izertlewler ushın eksportqa mólsherlengen apparatlar) óndiriske qánigelesken. Shetten keltiriletuǵın shiyki zat tiykarında neftti qayta islew sanaatı rawajlanǵan. Singapur zavodları jılına 50 mln. tonna neftti qayta islew múmkinshiligine iye. Kemasazlıq, keme remontlaw, samolyotsazlıq, metallurgiya, ximiya, túrli ásbap-úskene islep shıǵarıw, aǵashsazlıq, qurılıs materialları, toqımashılıq, rezina, ayaq kiyim, azıq-awqat kárxanaları bar. Ónermentshilik rawajlanǵan. Jılına 20,8 mlrd. kVt-saat elektr energiya payda etiledi. Tiykarǵı sanaat orayları — Singapur, Jurong.

Awıl xojalıǵı

Singapurda awıl xojalıǵı derlik rawajlanbaǵan. Awıl xojalıǵı ónimleri mámleket aymaǵınıń 709 km² den 1% ke jaqınında, tiykarınan kishi atawlardaǵı jeke fermer xojalıqlarında jetistiriledi. Aymaqtıń derlik 3,3 % i ormanlar, sonday-aq qarawsız baǵlar iyeleydi. Ónimler: miyweler, palız eginleri; qus góshi, máyek. 1. Singapurda balıq tutıw. Shıǵıs jaǵada jaylasqan 3000 m² maydanǵa iye Singapur teńiz kompleksi hár biri 10 tankti óz ishine aladı. 10 tonnaǵa shekem balıq sıyıwı múmkin. Tanekelar jabıq sistemada isleydi, ol suwdı qayta isleydi hám joq shıǵındılardı okeanǵa shıǵaradı. Uglerod shıǵındıların kemeytiw maqsetinde fermer xojalıǵı iskerliginiń keminde 50% i quyash energiyasınan paydalanadı. Házirde tanklerdiń yarımı tolǵan hám balıqlar internet arqalı satılmaqta. Úyge jetkiziw platforması, intellektuallıq ferma sisteması, balıq jetistiriwdi kóbirek etiwge járdem beredi, boljanatuǵın hám anıq. Sistema avtomatikalıq anıqlaw ushın kameralardan paydalanadı akvariumlarda individual uzınlıǵı hám keyin balıq ortasha uzınlıǵın esaplap shıǵadı hám akvarium xalqınıń ortasha salmaǵı. Sistema, sonıń menen birge, ruqsat beriw, azıqlandırıw waqtında balıq ózin qanday gúzetip baradı optimal azıq stavkaların anıqlaw ushın xızmetkerler. 2. Orman xojalıǵı. Orman tereklerdiń bar ekenligi menen belgilenedi hám basqa jerden paydalanıwdıń jetiwpewshiligi. Terekler minimal dárejege jetiwi kerek jerdegi uzınlıǵı 5 metr. Terekler ele bolmaǵan ormanlardı qayta tiklew ushın aymaqlar zárúr bolǵan 5 metr biyiklikke hám orman astındaǵı maydan kólemine qısqa waqıt ishinde eristi. 10% ke jetkenler de kórsetkishke kirgizilgen, sebebi bul aymaqlar waqtınshalıq insan aralasıwı yamasa tábiyiy sebepler nátiyjesinde orman menen qorshalmaǵan. Bunday taypaǵa bambuk hám palma terekleri ósetuǵın aymaqlar kiredi, eger sonday bolsa orman astındaǵı biyiklik hám maydan kriteriyalarǵa sáykes keliwi; orman jolları, tazalaw hám basqa kishi ashıq jerler; milliy baǵlardaǵı ormanlar, qorıqxanalar hám basqa qorǵalatuǵın aymaqlar ilimiy, tariyxıy, mádeniy yamasa ruwxıy qızıǵıwshılıq; samal tosıqları, orman qamarları hám terekler koridorları; 0,5 gektardan artıq maydan hám 20 m den artıq keńligi menen; tiykarınan plantaciyalar isletiledi.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Singapurda bir qansha gazeta hám jurnal basıp shıǵarıladı. Jergiliklileri: "Berita harian" ("Kúndelik jańalıqlar", malayya tilindegi kúndelik gazeta, 1957-jıldan), "Biznes time" ("Isbilermenler waqtı", inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1976-jıldan), "Lyanxe van bao" ("Birlesken keshki gazeta", qıtay tilindegi keshki kúndelik gazeta, 1983-jıldan), "Lyanxe szao bao" ("Birlesken tańǵı gazeta", qıtay tilindegi kúndelik gazeta, 1983-jıldan), "Singapur biznes" ("Singapur biznesi", inglis tilindegi aylıq jurnal, 1977-jıldan). Milliy xabar agentligi joq. "Singapur international media", Singapur radiosı (1936), Singapur televideniesi (1963) sıyaqlı radio hám telekórsetiw húkimet xızmeti bar.

Derekler

Wikimedia Commonsta

Singapore boyınsha fayllar bar.