Senegal

Bul terminniń basqa da mánileri bar. Qarańız: Senegal (mánileri)

Senegal, Senegal Respublikası (République du Sénégal) — Batıs Afrikada jaylasqan mámleket. Maydanı 196,2 mıń km². Xalqı 15,6 mln. adam (2016). Paytaxtı — Dakar qalası. Basqarıw jaǵınan 10 wálayat (region) qa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Senegal — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 2001-jıl 7-yanvarda maqullanǵan. Mámleket baslıǵı — prezident (2000-jıldan Abdulay Vad), ol ulıwma tuwrı jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı hám taǵı bir ret qayta saylanıwı múmkin. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Millet jıynalısı (parlament) hám atqarıwshı hákimiyattı bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Senegal aymaǵınıń kópshilik bólimi Atlantika okeanı jaǵasına qaray tómenlep baratuǵın pás-bálent tegislikten ibarat. Arqadaǵı jaǵa sızıǵı tegis, qublasında dáryalardıń estuariyları menen biraz bóleklengen. Senegal aymaǵında temir ruda, fosforit, alyumofosfat, qalay, mıs, hák tas, volfram, tantal, as duzı, boksit, neft, niobiy, mramor kánleri tabılǵan. Íqlımı subekvatorial, arqasında qurǵaq hám qublasında ızǵar ıqlım. Ortasha aylıq temperatura jıl dawamında derlik ózgermeydi (yanvarda 23°, iyulda 28°). Jıllıq jawın arqada 250-300 mm den qublada 1500 mm ge shekem. Iri dáryaları — Senegal, Gambiya hám Kazamans. Qızılqońır topıraqlar kóbirek ushıraydı. Arqasında shala shól ósimlikleri ósedi, qalǵan orınlarda savannalar hám siyrek ormanlar bar. Haywanat dúnyası: savannalarda kiyik, milliy baǵlarda shaǵal, sırtlan, qaplanlar jasaydı. Kemiriwshiler, qus, jer bawırlawshılar hám shıbın-shirkey kóp. Jaǵa boyındaǵı suwı balıqqa bay. Tábiyattı saqlaw maqsetinde Juj, Niokolo-Koba, Delta-Saluma hám basqa milliy baǵlar dúzilgen.

Xalqı

Xalqınıń kópshilik bólimin (87%) batıs atlantika tilleri shańaraǵına kiretuǵın volof, fulbe, serer, diola hám basqa xalıqlar quraydı; arablar, evropalıqlar (tiykarınan, francuzlar) da jasaydı. Rásmiy tili — francuz tili. Qala xalqı 42,3%. Xalıqtıń kópshiligi musulmanlar. Katolikler de bar. Iri qalaları: Dakar, Kaolak, Tiyes.

Tariyxı

Senegal aymaǵında paleolit dáwirinde mákan-jaylar payda bolǵan. Orta ásirlerde bul jerler tolıq yamasa bir bólimi Gana, Mali, Songay mámleketleri quramına kirgen. IX-XVIII ásirlerde Senegal aymaǵında bir neshe mámleket payda bolǵan. XV ásirde bul jerge portugallar bastırıp kirip, pil súyegi, arab jelimi, altın qumdı tasıp kete baslaǵan, XVI ásirden qul sawdasın háwij aldırǵan. XVII ásirden francuzlardıń kirip keliwi baslanǵan. 1895-jıl Senegal aymaǵı Francuz Batıs Afrikası quramına kirgizildi. Birinshi jáhán urısınan keyin Senegalda dáslepki siyasiy shólkemler payda boldı. 1939-45-jıllardaǵı Ekinshi jáhán urısı waqtında Senegal aymaǵı "Azat Franciya" nıń tayanısh bazalarınan biri, awqamshılardıń zárúrli áskeriy teńiz bazası boldı. Urıstan keyin Senegalda milliy azatlıq háreketi kúsheydi. 1958-jıl referendum nátiyjelerine kóre, Senegal Franciya jámiyetshiligi quramındaǵı ózin ózi basqarıwshı respublikaǵa aylandı. 1959-jıl yanvarda Senegal hám Franciya Sudanic Mali Federaciyasına birlesti. 1960-jıl 4-apreldegi shártnamaǵa muwapıq, Federaciyaǵa ǵárezsizlik berildi. 20-avgustta Senegal Federaciyadan shıqtı hám ǵárezsiz respublika dep daǵaza etildi. Senegal 1960-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 4-aprel — Ǵárezsizlik kúni (1960).

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Socializm hám birlik háreketi partiyası, 1981-jıl tiykar salınǵan; Demokratiyalıq awqam — Miynet partiyasın dúziw háreketi partiyası, 1974-jıl dúzilgen; Milliy demokratiyalıq birlespe partiyası, 1976-jıl dúzilgen; Ǵárezsizlik hám miynet partiyası, 1957-jıl tiykar salınǵan burınǵı Senegal ǵárezsizligi afrikalıqlar partiyası jolınıń dawamshısı, shólkemlestiriw qurıltayı 1981-jıl ótkerilgen; Senegal demokratiyalıq partiyası, 1974-jıl dúzilgen; Senegal socialistlik partiyası, 1948-jıl tiykar salınǵan; Demokratiyalıq jańalanıw partiyası, 1997-jıl dúzilgen. Senegal miynetkeshleri milliy konfederaciyası, 1969-jıl dúzilgen.

Ekonomika

Senegal — ekonomikalıq kúshsiz agrar mámleket. Jalpı ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi 19%, sanaattıń úlesi 17%, xizmet kórsetiw tarawınıń úlesi 64%. Senegal eksportı bahasınıń yarımına jaqını awıl xojalıǵına tuwrı keledi, miynetke jaramlı xalıqtıń 3/4 bólimi sol tarawda bánt. Jer ǵoza jetistiriw jáne onı qayta islew zárúrli áhmiyetke iye (dúnyada jetekshi orınlardan biri). Tarı, maniok, salı, batat, mákke, maylı palma, paxta da jetilistiriledi. Miywe hám palız eginlerin jetilistiriw menen shuǵıllanıladı. Qaramal, qoy, eshki, úy qusı baǵıladı. Balıq awlanadı. Sanaatında fosforit (tiykarınan, eksportke), as duzı, mramor qazıp alınadı. Jılına ortasha 769 mln. kVt-saat elektr energiya payda etiledi. Senegal sanaatı, tiykarınan, jer ǵozanı qayta islewge qánigelesken. Bunday kárxanalardıń kópshiligi Jasıl Murın yarım atawda jaylasqan. Jeńil sanaat tarmaqlarınan toqımashılıq hám ayaq kiyim (Dakarda) islep shıǵarıw rawajlanǵan. Cement, mebel, taxta tiliw, metallsazlıq, ximiya sanaatı (fosforit tiykarında tógin islep shıǵarıw) hám neftti qayta islew kárxanaları bar. Ónermentshilik áyyemgi taraw esaplanadı. Temirjollardıń uzınlıǵı 0,9 mıń km, avtomobil jolları uzınlıǵı 14,6 mıń km. Senegal dáryasında keme qatnaydı. Teńiz portı hám xalıq aralıq aeroportı — Dakar. Shetke jer ǵoza mayı, gúnjara, fosforit shıǵaradı, shetten azıq-awqat, mashina hám ásbap-úskene, toqımashılıq ónimleri, ayaq kiyim, neft keltiredi. Tiykarınan, Franciya, Kamerun, Italiya menen sawda etedi. Pul birligi — afrika franki.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Tálim sisteması francuzcha usılda shólkemlesken. Birinshi baslanǵısh mektep 1816-jıl, birinshi kolledj 1843-jıl ashılǵan. Ǵárezsizlik daǵaza etilgen waqıtta xalıqtıń 95% sawatsız edi. 1963-jıl 6 jastan 12 jasqa shekem májbúriy baslanǵısh tálim haqqında nızam qabıllandı. Baslanǵısh mektep 6 jıllıq. Orta mektepte oqıw 7 jıl: 4 jıl tolıqsız orta (kolledj) hám 3 jıl tolıq orta (licey). Óner-texnika tálimi baslanǵısh mektep negizindegi óner mektepte (3 jıl), texnika kolledjinde (4 jıl), texnika liceyinde (7 jıl) ámelge asırıladı. Joqarı tálim sistemasında Dakar universiteti (1949), Gor mutaciya universiteti iskerlik kórsetedi. Olarda oqıw múddeti 4 jıldan 6 jılǵa shekem. Sonıń menen birge, joqarı kolledjler: Dakarda veterinariya medicina mektebi, milliy basqarıw mektebi, Tiyesta politexnika mektep hám basqalar bar. Kitapxanaları: Dakarda Senegal arxivi kitapxanası menen (1913), Qara Afrika fundamental institutınıń kitapxanası (1938), universitet kitapxanası (1952), Tiyesta Politexnika mektebiniń kitapxanası. Muzeyleri: Dakarda Afrika kórkem óneri muzeyi (1936), Qara Afrika Fundamental institutı muzeyi, Gorda Tariyx muzeyi, Teńiz muzeyi (1959) hám basqalar. Ilimiy mákemelerdiń kóbi Dakar universiteti quramına kiredi, olardıń eń irisi Qara Afrika Fundamental institutı. Bunnan tısqarı, Milliy arxiv (1913), Milliy kórkem óner institutı (1972), Pán texnika izertlewler byurosı, Awıl xojalıǵı institutı (1974, 10 ilimiy oray hám laboratoriyaları menen birge), Paster institutı (1896), Afrika regionlıq texnologiya orayı (1977), Afrika ekonomikanı rawajlandırıw hám joybarlaw máseleleri institutı (1963), Tropikalıq ormandı úyreniw orayı (1966), ilimiy jámiyetler hám basqalar bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Eń áhmiyetli gazeta hám jurnalları: "Soley" ("Quyash", kúndelik ulıwma milliy gazeta, 1970-jıldan), "Jurnal ofisyel de la Repyublik dyu Senegal" ("Senegal Respublikasınıń rásmiy gazetası", húkimetke qaraslı háptelik rásmiy xabarnama, 1856-jıldan), "Sopi" (háptelik gazeta), "Daan doole" ("Miynetkesh", aylıq gazeta, 1982-jıldan), "Karfur" ("Kóshe kesilispesi", 2-3 ayda bir ret shıǵatuǵın gazeta, 1984-jıldan), "Politisyen" ("Siyasatshı", aylıq satiralıq gazeta, 1977-jıldan), "Yunite Afriken" ("Afrika birligi", aylıq gazeta, 1974-jıldan), "Afrika" (aylıq jurnalı, 1962-jıldan), "Gestu" ("Izertlew", 2 ayda bir ret shıǵatuǵın teoriyalıq jurnal), "Taksau" ("Qozǵol", aylıq jurnalı, 1977-jıldan), "Etiopik" (aylıq sociallıq-siyasiy hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı jurnal, 1975-jıldan). Senegal xabar agentligi — SAA — húkimet informaciya agentligi; Senegal radioesittiriw hám telekórsetiw basqarması — húkimet mákemesi, 1972-jıl dúzilgen.

Ádebiyatı

Ádebiyatı francuz hám jergilikli tillerde. Senegalda baqsı-griotlar atqaratuǵın áyyemgi awızeki qosıq dástúrleri bar. Ǵárezsizlik daǵaza etilgennen keyin jergilikli milliy tillerde jazıw payda bola basladı. Bakari Diallonıń óz turmısı tiykarında jazǵan "Kúsh-Saqawat" qıssası (1926, birinshi kórkem dóretpe esaplanadı) nan keyin Usmon Sose Dioptıń "Saqıy" (1935), "Parij saǵımları" (1937) romanları basılıp shıqtı. Ekinshi Jáhán urısınan keyin ádebiyattıń rawajlanıwı jedellesti. L. Sengordıń tereń milliy poeziyası xalıqtı azatlıq gúresine ruwxlandırdı. 50-60-jıllarda Abdulay Saji, Shayx Hamidu Kan, U. Semben romanları dúnya júzin kórdi. U. Semben "Watanım meniń, keń peyilli xalqım meniń", "Harmattan — ıssı samal" romanların milliy azatlıq gúresi temasına baǵıshladı. Jetkinshekke tiyisli shayırlardan Malik Fall hám Ibrahim Sourang, dramaturglardan Lamin Diakxate, Amadu Sisse Dia, Mamadu Traore Diop hám Sheyk Ndaolar social máselelerge, xalıqtıń qaharmanlıq turmısına, ótken zamanına kóp itibar berdi.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Orta ásirler mádeniyat esteliklerinen onsha biyik bolmaǵan dóńgelek mazarlar, tuwrı múyeshli hám sheńber kesimli megalitmengirlar (XII-XIV ásirler, Támbikunda qasında), zor uqıp penen islengen zergerlik buyımları: gúmis hám altın marjanlar, túrli ziynetler, ılaydan islengen ıdıs hám mıs ıdıslar saqlanıp qalǵan.

Xalıqtıń turar jayları shoxshabbadan

tórtmuyush formada islengen tóbesi tórt qıyalı qos bolıp, sırtı hám ishi ılay menen sıbaladı (batıs rayonlarda), aylanba formadaǵı ılashıqlar tóbesi konus formasında ot-shóp penen jabıladı, tuwrı múyeshli bastırma ılashıqlar da ushıraydı (shıǵıs rayonlarda). Teris aywan menen oralǵan sozılǵan dóńgelek turar jaylar qubla rayonlarǵa mas bolıp tabıladı. Olardıń aldı tárepi qızıl hám kók reńde jániwwrlar hám zamanagóy texnika — samolyot hám de paroxod súwretleri menen bezetiledi. Senegalǵa islam dini kirip keliwi sebepli meshitler qurıla basladı. Olar arasında Tubadaǵı taqa tárizli ravokdi

meshit dıqqatqa ılayıq bolıp tabıladı.

Ol háwlisiniń átirapı peshaywanlar hám tórt tárepi 8 qırlı minarlardan ibarat etip, Arqa Afrikanıń orta ásirler arxitektorlıǵı usılında qurılǵan. XX ásirde qalalarda (tiykarınan, Dakarda) zamanagóy turar jaylar, fabrika, miymanxana, bas imaratlar qurıwǵa kirisildi. Kóp qabatlı úyler quyash nurın tosatuǵın qurılmalar menen tropikalıq ıqlımǵa iykemlestirip francuz funkcionalizmi ruwxında qurıldı. 1960-jıldan keyin 1-2 qabatlı beton úylerden ibarat jumısshı qalashaların qurıw háwij aldı. Mámlekette dástúriy kórkem ónermentshilik (aǵashtan úy ruwzıger buyımları hám mebel, ılaydan islengen ıdıstan túrli ıdıs hám bezew buyımları, putadan sebet, sumka, belbawlar, krokodil hám jılan terisinen buyımlar soǵıw), kórkem toqımashılıq úrp bolǵan. Olar "Dakar súwretshilik mektebi" usılında ziynetlenedi.

Muzıka

Senegal muzıkası áyyemnen Gvineya, Mali, Syerra-Leone hám basqa mámleket xalıqları muzıkası menen birge rawajlanıp kelgen. XII ásirden arab, XV-XV ásirlerden evropalıqlar muzıkası tásiri sezile baslaǵan. Senegal xalqınıń saz ásbapları: domalaq qabaq postınan jasalǵan barabanlar, qum saat formasındaǵı 2 membranalı baraban, toqpaq, ıak,

qońıraw; túrli ksilofon, balafon, fleytalar da keń tarqalǵan. Miynet, muhabbat qosıqları, balalarǵa arnalǵan qosıqlar, ájdadlar ruwxın ullı etetuǵın tariyxıy ertek qosıqları, ayaq oyınǵa iykemlestirip aytılatuǵın dástúr qosıqları bar. Kópshilik bir dawıslılıq, tek qubla xalıqlarında kóp dawıslılıq Senegal muzıkasına tán ózgeshelik bolıp tabıladı. Dástúriy muzıkanıń tiykarǵı atqarıwshıları griotlar bolıp tabıladı. XX ásirdiń 60-jıllarınan muzıka kórkem óneri máseleleri menen shuǵıllanatuǵın oqıw hám ilimiy mákemeler payda bola basladı. Radioesittiriw (1926-jıldan) hám telekórsetiw (1964-jıldan) muzıkalıq esittiriwlerge úlken itibar beredi. Dakarda túrli kórkem óner festivalları ótkerip turıladı.

Teatr

Teatrınıń rawajlanıwda xalıq baqsıları — griotlar kóp dóretiwshilik miynet etti. Dáslepki teatrlar mekteplerde dúzildi. 1933-jıl Dakardaǵı Uilyam Ponti atındaǵı mektep teatrında Afrika turmısınan gúrriń etiwshi spektakller francuz tilinde saxnalastırıldı. Mámleket ǵárezsizlikke eriskennen soń, Senegal teatrı rawajlanıp, Afrika mámleketleri arasında jetekshi bolıp qaldı. 1961-jıl Milliy balet ansamblı dúzildi, onıń programmasında oyın, pantomima, muzıkalı drama hám vokal saxnalar bar. 1965-jıl Dakarda milliy teatr imaratı qurıldı. Háweskerlik teatrı rawajlandı. 1969-jıl Háweskerlik teatrı federaciyasına aylandırıldı.

Kino

XX ásirdiń 50-jıllarında Franciyada tálim alıp atırǵan afrikalıq studentler ómirin súwretlewshi "Senadaǵı Afrika" (1955, rejissyorlar P. Vyeyra, M. Sarr) filmi Senegal kinematografiyası baslanıwına túrtki boldı. Senegal ǵárezsizligi daǵaza etilgennen soń, "Millettiń tuwılıwı" (1961) hám "Lamb" (1963, rejissyor P. Vyeyra), "Tubadaǵı úlken ibadatxana" (1961, rejissyor B. Sengor) hám basqa hújjetli filmler jaratıldı, olarda xalıqtıń ǵárezsizlik hám milliy mádeniy dástúrler ushın gúresi sáwlelendirildi. Jazıwshı hám rejissyor U. Sembenniń "Arabadaǵı kisi" (1963) filmi xalıq aralıq jámiyetshiliktiń itibarın qazandı. "... lik qara deneli" (1966), "Mandat" (1968), "Sedda" (1977) hám basqa filmlerinde rejissyor eski hám jańa kolonizatorlikke qarsı gúres processinde milliy sananıń ósiwi máselelerin kóterip shıqtı. Keyingi jıllarda "Hayal" (rejissyor M. Traore), "Gúdibuzar" (rejissyor J. Mambeti), "Karim", "Baks" (rejissyor M. Tiam), "Sertifikat" (rejissyor T. Av), "Getitey" (rejissyor S. Nyay) kórkem filmleri jaratıldı.