Namibiya

Namibiya (Namibia), Namibiya Respublikası (Republic of Namibia) — Afrikanıń qubla-batıs bóliminde jaylasqan mámleket. Maydanı 825,4 mıń km². Xalqı 1,8 mln. adam (2002). Paytaxtı — Vindxuk qalası. Basqarıw tárepten 13 rayon (district) ǵa bólinedi.

Namibiya bayrag'ı

Namibiyanın' Afrikadag'ı ornı

Mámleketlik basqarıw principi

Namibiya — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1990-jıl 9-fevralda qabıl etilgen, oǵan keyinirek ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (1990-jıldan Sem Nuyoma). Konstituciyaǵa qaray ol ulıwma tuwrı dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı, taǵı bir múddetke qayta saylanıwı múmkin. Biraq konstituciyaǵa 1998-jılda kirgizilgen ózgerislerge muwapıq Sem Nuyoma ushın prezident lawazımında bolıw múddetin sheklew biykar etildi. Nızam shıǵarıwshı húkimet — eki palatalı parlament (Milliy assambleya hám Milliy keńes). Atqarıwshı hákimiyattı prezident hám húkimet ámelge asıradı. Prezident bas ministri hám húkimet aǵzaların tayınlaydı.

Tábiyatı

Namibiyanıń jaǵa sızıǵı tegis. Jer maydanınıń kópshilik bólimi biyikligi 900-1500 m tegistawlıq bolıp, dárya oypatlıqları hám tektonikalıq batıqlar bar. Eń biyik shıńı 2600 m (Brandberg tawı). Tegistawlıqtıń shıǵıs hám arqa shetleri qıya, batıs sheti bolsa jaǵa boyı tegisligi — Namib shóline tik túsken. Namibiyanıń orayı hám qublasındaǵı keń búgilme tómen kembriy jatqızıqları menen tolǵan. Paydalı qazılmalardan mıs, germaniy, qorǵasın-vanadiy, marganets, qalay, volfram kánleri bar. Altın, gúmis, uran káni, altınkúkirt, ruwx, jaǵadan hám teńizdiń jaǵaǵa jaqın bóliminen almaz hám qazıp alınadı.

Íqlımı tropikalıq, júdá qurǵaq. Eń ıssı ayı — yanvardıń ortasha temperaturası 18-27°, eń salqın ayı — iyuldiki 12-16°. Jıllıq jawın jaǵada 10-15 mm, arqa-shıǵısında 500-700 mm. Kóplegen dáryalarında tek jawın jawǵan waqıtta suw aǵadı. Iri dáryaları: Oranj, Zambezi hám Kunene. Namibiya aymaǵınıń kóp bóliminde tropikalıq shól hám qızǵısh gúńgirt topıraq. Namib shólinde ósimlik júdá siyrek. Tegistawlıqlar kserofit putalıqlar menen qorshalǵan. Biyiklew jaylar shala shól hám shól savannasınan ibarat. Haywanlardan endemik kemiriwshiler, shıbın-shirkeyler, naytish jasaydı. Viverralar, kiyik, sırtlan ushıraydı. Haywanlardıń ayırım túrleri tek milliy baǵlar hám qorıqxanalarda saqlanıp qalǵan, milliy baǵlardıń eń úlkeni — Etosha milliy baǵı.

Xalqı

Namibiya jergilikli jay xalqınıń kóp bólimi bantu tilleri shańaraǵına tiyisli elatlardan ibarat. Gottentot, tawlıq damara hám bushmenlar da jasaydı. Evropalıqlar xalıqtıń 7% in quraydı. Rásmiy tili - inglis tili. Xalıqtıń 90% i xristianlar, qalǵan bólimi jergilikli dástúriy dinlerge sıyınadı. Qala xalqı 25%. Iri qalaları: Vindxuk, Uolfish-Bey, Sumeb, Kitmansxup, Ochivarongo.

Tariyxı

Áyyemgi zamanlarda Namibiya aymaǵında ańshılıq hám jabayı terek miywelerin teriw menen shuǵıllanatuǵın bushmenlar, kóshpeli shárwashılıq penen shuǵıllanatuǵın gottentotlar hám de tawlıq damaralar jasaǵan. Shama menen XVI ásirden Namibiya aymaǵına bantular (gerero, ambo, kavango, yeye, tsvana hám basqalar) kirip kele basladı. Gererolardıń tiykarǵı shınıǵıwı shárwashılıq bolǵan. XVIII ásir aqırlarında olardı dıyqanshılıq hám shárwashılıq penen shuǵıllanatuǵın ambolar qublaǵa jıljıtıp jiberdi. Namalar menen tawlıq damaralar (gottentotlardıń bir toparı) bolsa mámleket qublasında jayǵasıp aldı. XIX ásir baslarında Kap koloniyasınan kóship kelgen orlamlar kóplegen gerero qáwimlerin ózlerine boysındırıp aldı. Házirgi Namibiya jaǵasına daslep 1484-jılda portugal teńizshileri kelip túsken, sonnan keyin bir neshe ásirgw shekem evropalıqlar bul jerler menen derlik qızıqpaǵan. Tek 1802-jıldan inglisler Oranj dáryasınan arqaraqta ózleriniń dast-Vindxuk qalası kóshelerinde dáslepki missiyaların dúzdi. 1878-jılda Ullı Britaniya Okaxanjada qorǵan qurıp, Uolfish-Bey átirapın óz múlki dep járiyaladı.

1884-jılda Germaniya Namibiya aymaǵın Germaniya Qubla-Batıs Afrikası (QBA) atı menen óziniń protektoratına aylandırdı. Koloniyashılar óz húkimranlıǵın ornatıwda Afrikalıq qáwim basshılarınıń óz-ara keginen paydalandı. Gottentot, mbanderu hám koua qáwimleri kolonizatorlarǵa eń kóp qarsılıq kórsetti. Birinshi jáhán urısı dáwiri (1914-18) nde QBA nı Qubla Afrika Awqamı (QAA) basıp aldı. Urıstan keyin ol Milletler Ligası ıqtıyarındaǵı mandatlar quramına kirgizildi. 1920-jılda QBA n basqarıw mandatı QAA na berildi. Sol waqıttan QAA daǵı rasalıq tártipler QBA ǵa da payda boldı. 1925-jılda QBA da Nızam shıǵarıwshı assambleya dúzilip, deputatlıqqa tek aq deneliler saylandı. Ekinshi jáhán urısı (1939-45) nan keyin barlıq mandat aymaqları BMSh nıń xalıqaralıq qáwenderligi quramına kirgiziliwine qaramay, QAA (1961-jıldan - QAR) QBA nı BMSh qáwenderligine beriwden bas tartıp keldi. 1949-jılda bolsa bul aymaqtı QAR nıń wálayatı dep járiyaladı. 1946-jıldan QBA máselesi BMSh nıń túrli shólkemlerinde talqılanıp, QAR nıń QBA ǵa salıstırǵanda kolonizatorlik siyasatı qaralandı.

1966-jılda Bas Assambleya qabıl etken rezolyuciyada QBA xalqınıń óz táǵdirin ózi sheshiw hám ǵárezsizlikke bolǵan huqıqları belgilendi,QBA nı basqarıw ushın QAR na berilgen mandat biykar etilip, endigiden bul aymaqtı basqarıw BMSh ǵa júklendi. 1967-jılda QBA nı basqarıw ushın BMSh nıń arnawlı Keńesi dúzildi hám komissar tayınlandı (biraq 1990-jılǵa shekem Namibiyanı QAR basqardı). 1968-jılda BMSh Bas Assambleyası QBA xalıqınıń qálewin esapqa alıp, QBA atın Namibiya dep aytıw tuwrısında qarar qabılladı hám BMSh ǵa aǵza mámleketlerdi namibiyalıq patriotlarǵa járdem beriwge shaqırdı. 1960-jılda dúzilgen SVAPO, (Qubla-Batıs Afrika xalqı shólkemi) jergilikli ápiwayı xalıqtıń milliy azatlıq háreketine basshılıq etti. 70-jıllardıń aqırlarınan bul shólkemniń aktivligi kúsheydi. Ol Namibiyaǵa tezlik penen ǵárezsizlik beriliwin hám demokratiyalıq xalıq húkimeti dúzilisin talap etti. Aqır-aqıbette, 1990-jıl 21-martta Namibiya ǵárezsiz dep daǵaza etildi hám Namibiya Respublikası dep júrgizile basladı. Namibiya — 1990-jıldan BMSh hám Afrika Birligi shólkemi aǵzası. 1991-jıl 25-dekabrde Ózbekstan Respublikası suverenitetin tán alǵan. Milliy bayramı — 21-mart — Ǵárezsizlik daǵaza etilgen kún (1990).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Qubla-Batıs Afrika xalıq shólkemi (SVAPO), partiyası, 1960-jılda tiykar salınǵan; Turixalle demokratiyalıq alyansi, partiyası, 1977-jılda dúzilgen; Demokratlar kongressi, partiyası, 1999-jılda dúzilgen; Birlesken demokratiyalıq frontı, 1989-jılda dúzilip, 1993-jılda partiyaǵa aylandırılǵan. Namibiya jumısshıları milliy awqamı kásiplik awqamı birlespesi, 1971-jılda dúzilgen.

Xojalıǵı

Namibiya taw kánshilik sanaatı rawajlanǵan agrar mámleket. Taw kánshilik sanaatı Namibiya ekonomikasınıń negizi bolıp tabıladı. Jalpı ishki ónimde taw kánshilik sanaatı 21,6%, awıl xojalıǵı hám balıqshılıq 15,4%, qayta islew sanaatı 6,2% ti quraydı. XX ásirdiń 90-jıllarında hár jılı azǵana 800 mıń karat almaz, 1600 kg altın, 90 tonnadan zıyat gúmis, 72 mıń tonna ruwx, 33 mıń tonna mıs, 35 mıń tonna qorǵasın, sonıń menen birge, kóp muǵdarda uran káni, qalayı, marganets, volfram, vanadiy, altınkúkirt qazıp alındı. Reńli metallurgiya kárxanaları qurılǵan. Jılına ortasha 1 mlrd. kVt-saat elektr energiya payda etiledi. Vindxuk, Sumeb hám UolfishBeyda iri ıssılıq elektr stanciyaları bar. Kunene dáryasında 320 MVt quwatqa iye bolǵan GES qurılǵan.

Kánshilikke baylanıslı bolmaǵan islep shıǵarıw sanaatı onsha jaqsı rawajlanbaǵan. Shetten keltirilgen bólimlerden mashina hám úskeneler jıynaytuǵın zavodlar, aǵashsazlıq kárxanaları, balıq unı hám konservaları islep shıǵarılatuǵın zavodlar, tyulen mayın qayta isleytuǵın fabrika, azıq-awqat, jeńil sanaat kárxanaları bar. Awıl xojalıǵında mexanizaciyalasqan iri tovar fermer (tiykarınan, shárwashılıq) xojalıqları ústem. Qarakólshilik tiykarǵı orındı iyeleydi. Qaramal da baǵıladı. Mámleket aymaǵınıń 46% i otlaq hám jaylawlar menen bánt. Jerlerdiń tek 1% i jasalma suwǵarıwsız egin egiwge jaramlı. Biyday, mákke, tarı, sipse, palız eginleri jetilistiriledi. Teńiz jaǵası xalqı balıqshılıq penen shuǵıllanadı.

Transportı

Temirjolları uzınlıǵı 2,4 mıń km, avtomobil jolları uzınlıǵı 41,9 mıń km, sonnan qattı qatlamlı jollar — 4,5 mıń km. Teńiz portları: Uolfish-Bey, Lyuderits, Vindxuk qasında xalıqaralıq aeroport bar. Óz ónimi eksport etiledi. Sanaat hám tutınıw tovarlarına bolǵan mútájliktiń 80% i import esabına qandırıladı. Shetke mineral shiyki ónim (almaz, uran, túrli metallar), shárwashılıq ónimleri (gósh, gósh konservaları, balıq) shıǵaradı. Shetten mashina hám ásbap-úskene, keń tutınıw buyımları, qurılıs materialların keltiredi. Sırtqı sawdadaǵı tiykarǵı qarıydarları: QAR, Ullı Britaniya, AQSh. Pul birligi — Namibiya dolları.

Medicina xızmeti hám bilimlendiriwi

Zamanagóy medicina hám bilimlendiriw sistemaları endiǵana jolǵa qoyılıp basladı. Vindxukda Texnika kolledji bar. Ilimiy mákemeleri: Vindxukda Ilimiy jámiyet, Arxitektorlıq institutı, Uolfish-Beyda Ekologiya izertlewi departamenti, Vindxukda awıl xojalıǵı departamenti bar. Vindxukda xalıq kitapxanası, Arxiv jáne onıń kitapxanası, Mámleket muzeyi, Svakopmund hám Lyuderits qalasında muzey bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Namibiyada basıp shıǵarılatuǵın tiykarǵı gazeta hám jurnallar: "Algemayne saytung" ("Ulıwma gazeta", nemis tilinde shıǵatuǵın kúndelik keshki gazeta, 1915-jıldan), "Namib tayme" ("Namib waqtı", inglis, nemis, afrikaans hám portugal tillerinde háptede 2 ret shıǵatuǵın gazeta, 1958-jıldan), "Namibian" ("Namibiyalıq", inglis tilinde shıǵatuǵın gazeta, 1985-jıldan), "Nyu ira" ("Jańa dáwir", inglis tilinde háptede 2 ret shıǵatuǵın húkimet gazetası), "Republikeyn" ("Respublikashı", Afrikaans, inglis hám nemis tillerinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1977-jıldan), "Namibiya tudey" ["Búgingi Namibiya", eki háptede 1 ret Luanda (Angola) da shıǵatuǵın jurnal, 1977-jıldan], "SVAPO informeyshn bulletin" ("SVAPO informaciya byulleteni", ayına 1 ret shıǵadı). Namibiya informaciya agentligi (NAMPA) 1987-jılda dúzilgen. Namibiya radioesittiriw korporasiyası, radioesittiriw hám telekórsetiw mákemesi, 1979-jılda dúzilgen.

Xalıq kórkem óneri

Namibiya aymaǵınan áyyemgi jartas súwretleri tabılǵan. Olar metall boyawlar menen yamasa oyma usılda orınlanǵan. Bir neshe mıń jıllar aldın bushmenlar hám olardıń áwladları sızǵan bul súwretlerde túrli-túrli turmıslıq waqıyalar (ań hám urıs kórinisleri, diniy dástúrler, ańız qaharmanlarınıń jumısları) súwretlengen. 1907-jılda Brandberg tawı qasındaǵı Maak úńgirinen tabılǵan jartas naǵısı jáhánge ataqlı bolıp, eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıqtıń ortalarına tiyisliligi anıqlandı hám ol "Aq hayal" dep ataldı. Namibiyada dástúriy turar jaylar dáslep (sheńber formasındaǵı diywalları shóp, shax, haywan terileri menen jabılǵan) qostan ibarat. Qos ortasına ústin qoyılıp, tóbesi topan menen jabıladı. Namibiyada kórkem ónermentshilik (gúlalshılıq, kesteshilik), metalldan qural, zeb-ziynet (taǵınshaq hám t.b.) soǵıw keń tarqalǵan.