Uganda

Uganda, Uganda Respublikası (inglisshe: Republic of Uganda; sua.: Jamhuri ya Uganda) - Shıǵıs Afrikadaǵı mámleket. Maydanı 236 mıń km². Xalqı 34,6 mln. adam (2014). Paytaxtı - Kampala qalası. Basqarıw jaǵınan 4 wálayat (reqion) qa bólinedi.

Uganda Respublikası inglisshe Republic of Uganda suaxilishe Jamhuri ya Uganda Dizim lugandasha Lipabuliika ya Uganda sogasha Uganda Eryetwala masabasha Linambo lya Uganda
Bayraq Gerb
Uranı: «Kwa Mungu na nchi yangu» (suaxilishe) («Quday ushın hám elim ushın»)
Gimni: «Oh Uganda, Land of Beauty» (inglisshe) («O, Uganda, gózzallıq eli»)
Ugandanıń jaylasqan ornı
Paytaxtı	Kampala 0°18′40.7″N 32°35′03.6″E
Iri qalaları	Kampala, Gulu, Lira
Rásmiy tilleri	inglis suaxili
Diniy quramı (2014 (sanaq))	84.4% xristianlıq 39.3% katoliklik 32.0% anglikanlıq 13.1% basqa xristianlar 13.7% islam 1.9% basqalar / dinsizlik
Etnoxoronim	uganda, ugandalı
Basqarıw forması	prezidentlik respublika
• Prezident	Yoveri Museveni
• Vice-prezident	Djessika Alupo
• Premyer-ministr	Robina Nabbandja
Nızam shıǵarıwshı organ	Parlament
Ǵárezsizlik (Ullı Britaniyadan)
• Dominion	9-oktyabr 1962-jıl
• Respublika	9-oktyabr 1963-jıl
• Házirgi konstituciya	8-oktyabr 1995-jıl
Maydanı
• Ulıwma	241,038 km2 (79-orın)
• Suw (%)	15.39
Xalıq sanı
• 2023-jıl (shama)	47,729,952 (31-orın)
• Xalıq tıǵızlıǵı	157.1 adam/km2 (75-orın)
JIÓ (SAUP)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▲ $145.157 milliard (88-orın)
• Jan basına	▲ $3,222 (172-orın)
JIÓ (nominal)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▲ $52.390 milliard (90-orın)
• Jan basına	▲ $1,163 (196-orın)
Djini (2016)	▲ 42.0 ortasha
IRI (2021)	▲ 0.525 tómen · 167-orın
Pul birligi	shilling (UGX)
Waqıt zonası	UTC+3
Avtomobil háreketi	shep
Telefon prefiksi	+256
ISO kodı	UGA
XOK kodı	UGA
Internet domeni	.ug

Mámleketlik basqarıw principi

Uganda - respublika. Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Óz ara doslıqqa kiredi. Ámeldegi Konstituciyası 1995-jıl 8-oktyabrde qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı - prezident (1986-jıldan Yoveri Museveni), ol ulıwma tuwrı dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Milliy jıynalıs, atqarıwshı hákimiyattı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Ugandanıń tábiyatı gózzal hám ıqlımı jumsaqlıǵı sebepli «Afrika eń jaqsı ǵáziynesi» dep ataydı. Uganda Shıǵıs Afrika tegis tawlıǵında jaylasqan. Jer maydanı, tiykarınan, 1100–1500 m biyikliktegi tawlar ushırasıp turatuǵın tegislik bolıp tabıladı. Eń biyik noqatı - Margerita shıńı (5109 m). Shıńlardı mudam muz qalpaǵı qaplap jatadı. Qubla-shıǵıstaǵı Elgon vulkanı hám qubla-batıstaǵı Virunga toparı vulkanları sónip qalǵan. Temir, mıs, kobalt, polimetall rudaları, noibiy, cirkoniy, apatit, altın, qalayı, volfram, túp taslar, tasduz hám basqa kánler tabılǵan. Ugada ıqlımı -ekvatorial, mussonlı. Ortasha aylıq temperatura jıl dawamında 18,5° tan 22° qa shekem. Jıllıq jawın 750–1500 mm. Kól hám dárya kóp, sonday-aq, Afrikadaǵı eń úlken Viktoriya kóliniń arqa bólimi Ugandaǵa qaraslı. Dáryalarınıń kóbi Nilge quyıladı. Topıraqları, tiykarınan, qızılferralitli, qurǵaq orınlarda bolsa temirli qızılqońır topıraq. Ugandada savanna, taw otlaqları kóp, ayırım orınlarda japıraq tógiwshi hám mudam jasıl ormanlar saqlanıp qalǵan. Olarda tereklerdiń 400 ge jaqın túri, atap aytqanda, qımbat bahalı túr terekler ósedi. Haywanat dúnyasında pil, jiraf, arıslan, leopard, begemot, buǵa, zebra, kiyik, meshin sıyaqlı sút emiziwshiler, qus, jer bawırlawshılar (krokodil, jılan), shıbın-shirkeyler bar, balıq kóp. Kobarega, Ruvenzori milliy baǵları hám qorıqxanalar dúzilgen.

Xalqı

Xalqınıń 99% ten kóbi afrikalıqlar. Olar arasında eń kóbi bantu tilleri toparına tiyisli xalıqlar (ganda, soga, nyankole, gishu, nyaruganda hám basqalar) bolıp, mámleket orayı hám qublada, nilot xalıqları (turkona, lango, acholi hám basqalar) arqada jasaydı. Rásmiy tilleri - suaxili hám inglis tilleri. Qala xalqı 12,5%. Xalıqtıń 65% i - katolik hám protestantlar, 15% i - musılmanlar; qalǵan bólimi jergilikli dástúriy dinlerge sıyınadı. Iri qalaları: Kampala, Jinja, Mbale.

Tariyxı

Uganda aymaǵında adam tómen paleolit dáwirinen jasay baslaǵan. Eramızdıń 1 mıń jıllıqta Kongo batısındaǵı ormanlardan kelgen bantular hám arqa-shıǵıstan kelgen kóshpeli nilot qáwimleri Uganda xalqınıń ózegin shólkemlestirgen. XIII-XIV ásirlerde (ayırım maǵlıwmatlarǵa kóre, X-XI ásirlerde) kóller aralıǵında dáslepki Kitara mámleketi payda bolǵan. XVI ásirde Uganda bir neshe ǵárezsiz mámleketler (Unoro, Nkore, Toro hám basqalar) ge bólinip ketken. XIX ásirdiń ortalarında XIV ásirde dúzilgen Buganda mámleketi kúsheydi. XIX ásirdiń 60-jıllarında bul jerge evropalıqlar kirip kele basladı. Olar jergilikli qáwim hám diniy jámáátler ortasında daw hám urıs shıǵarıw jolı menen olardı kúshsizlentirip, óz tásiri astına ótkerip aldı. 1890-jıl Angliya-Germaniya shártnamasına qaray, Ullı Britaniya Buganda hám pútkil Uganda aymaǵında biymálel háreket etiw huqıqın aldı. XIX ásirdiń 90-jılları XX ásir baslarında bul mámleketler ústinen Britaniya protektoratı ornatıldı, olar Uganda protektoratınıń tolıq huqıqlı provinciyalarına aylandı. Birinshi jáhán urısı baslanǵan waqıtta Ullı Britaniya pútkil Uganda aymaǵın basıp alǵan edi. 20-30-jıllarda baslanǵan azatlıq háreketi Ekinshi jáhán urısınan keyin ásirese háwij aldı. 1952-jıl Uganda Milliy kongress siyasiy partiyası dúzildi. Bul partiya 1953-55-jıllarda Ullı Britaniyanıń óz kolonizatorlıq hákimiyatın bekkemlew maqsetinde Uganda, Keniya hám Tanganikadan ibarat Shıǵıs Afrika Federaciyasına birlestiriw jolındaǵı urınıslarına qarsı ǵalabalıq háreketke basshılıq etti. 1962-jıl 9-oktyabrden Uganda ǵárezsiz mámleket. Kabaka (miyrasxor húkimdar) Mutesa II mámleket baslıǵı bolıp qaldı. 1967-jıl Milton Obote prezident boldı. 1971-jıl 25-yanvarda general Idi Amin basshılıǵında áskeriy awdarıspaq bolıp, Obote lawazımınan alıp taslandı. Milliy jıynalıs hám húkimet tarqatıp jiberildi. Siyasiy partiyalar iskerligine shek qoyıldı. 1971-jıl fevraldan Idi Amin prezident dep daǵazalandı. Ekonomikanı «ugandalastırıw», awıl xojalıǵın reformalaw jolı baslandı, armiya 3 ese kóbeytildi. Biraq bul siyasat qıyınshılıqqa ushıradı, eksport hám import islewdi toqtattı, egin maydanları qısqardı, jumıssızlıq kúsheydi, narazılıq kóbeydi. 1979-jıl Moshi (Tanzaniya) de Milliy azatlıq frontı (MAF) dúzildi. Amin armiyası Tanzaniyaǵa hújim etkeninde MAF otryadları Tanzaniya armiyası járdeminde Amin armiyasın jeńdi. MAF waqıtsha húkimet dúzdi. 1980-jıl 10-11-dekabrde Milliy jıynalısqa saylaw ótkerildi, ol jaǵdayda Uganda Xalıq Konfessi jeńdi, partiya basshısı M. Obote jáne prezident bolıp qaldı. Húkimet «bazar múnásibetleri» usılların járiyalap, mámleketti qıyınshılıq awhaldan alıp shıǵıw ilajların kórdi. 1985-jıl áskeriy awdarıspaq bolıp, M. Obote lawazımınan alıp taslandı. Áskeriy keńes mámleket hákimiyatınıń joqarı organına aylandı. 1986-jıl Uganda Milliy qarsılıq kórsetiw armiyası basshıları hákimiyattı qolǵa aldı. 1996-jıl prezident hám parlament saylawları ótkerildi. 2000-jıl 29-iyundaǵı referendumda xalıq kóp partiyalı sistemaǵa qarsı shıqtı hám prezident Y. Museve basshılıǵındaǵı «Háreket» siyasiy shólkemine mámleketke basshılıq etiwin júkledi. Dástúriy partiyalarǵa ruqsat berilgen, biraq olardıń iskerligi sheklep qoyılǵan. Jańa partiyalar dúziw qadaǵan etilgen. Uganda 1962-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı - 9-oktyabr - Ǵárezsizlik kúni (1962).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

«Háreket», siyasiy shólkem, Milliy qarsılıq kórsetiw háreketi tiykarında 1998-jıl dúzilgen; Demokratiyalıq partiya, 1956-jıl tiykar salınǵan; Konservativ partiya, 1979-jıl dúzilgen; Uganda xalıq kongressi, 1960-jıl dúzilgen. Uganda kásiplik awqamları milliy shólkemi, 1974-jıl dúzilgen, 16 tarmaq kásiplik awqamın birlestiredi, Afrika kásiplik awqam birligi shólkeminiń aǵzası.

Ekonomikası

Uganda - ekonomikalıq tárepten hálsiz rawajlanǵan agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi 44%, sanaattıń úlesi 17%. Mámleket ekonomikasınıń tiykarı bolǵan awıl xojalıǵında miynetke uqıplı xalıqtıń 80% ten kóbi bánt. Dıyqanshılıq ushın jaramlı bolǵan 4 mln. gektardıń 1/3 bóleginde ǵana paydalanıladı. Tiykarınan, kofe, kakao ósiriledi, paxta, shay, qumshekerqamıs, tarı, aq mákke, mákke, maniok, batat, banan, yams, temeki hám basqalar egiledi. Shárwashılıǵında qaramal, qoy, shoshqa baǵıladı. Kóllerde balıq awlanadı; aǵash tayarlanadı.

Sanaatı

Sanaatında taw kánshilik tiykarǵı orın aladı. Kilembeda miskobalt ruda káni hám bayıtıw fabrikası bar; volfram, apatit, hák tas hám fosforit qazıp alınadı. Jılına ortasha 795 mln. kilovatt-saat elektr energiya payda etiledi. Nil boyındaǵı OuenFole GES, Kilembedaǵı GES, kishi ıssılıq hám dizel elektr stanciyaları bar. Uganda sanaatında 10 nan artıq adam isleytuǵın 800 ge jaqın kárxana bar. Jinjada mıs eritiw hám polat quyıw, Tororoda asbotcement, superfosfat, Ximada cement zavodları, túrli orınlarda azıq-awqat (un, may, pivo, konserva), jeńil (toqımashılıq, qaǵaz, ayaq kiyim, tigiw), aǵashsazlıq, farmacevtika, rezinatexnika, avtoońlaw hám jıynaw (radiopriyomnik hám suwıtqısh islep shıǵarıw) kárxanaları bar. Áhmiyetli sanaat orayları; Jinja, Kamlala, Mbale, Lira.

Transportı

Temirjol uzınlıǵı - 1,2 mıń km. Avtomobil jolları uzınlıǵı - 27 mıń km ge jaqın. Entebbeda xalıqaralıq aeroport bar. Shetke kofe, paxta, shay, mıs, sherim hám teri satadı, shetten mashina hám úskene, transport quralları, neft hám neft ónimleri, sanaat hám azıq-awqat ónimlerin aladı. Ullı Britaniya, AQSh, Yaponiya, Niderlandiya, Keniya, Hindistan menen sawda etedi. Pul birligi - Uganda shillingi.

Medicina xızmeti

Densawlıqtı saqlaw sisteması aralas: mámleket emlew mákemeleri menen birge menshikli emlewxanalar da bar. Shıpakerler Makerere universitetiniń medicina mektebinde tayarlanadı.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy bilimlendiriw mákemeleri

Májburiy tálim joq. Baslanǵısh mektep 7 jıllıq. Mámleket mektepleri menen birge menshikli mektepler de bar. Orta mektep 6 jıllıq: 4 jıllıq tolıq emes hám 2 jıllıq tolıq mektepten ibarat. Sabaqlar, tiykarınan, inglis tilinde alıp barıladı. Baslanǵısh mekteptiń 4 klası negizindegi ónertexnika hám awıl xojalıǵı mektepleri, tolıq emes orta mektep negizindegi orta texnika hám awıl xojalıǵı kolledjleri jaslarǵa kásipóner tálimin beredi. Oqıtıwshılar kolledjleri baslanǵısh mektepler ushın, Milliy pedagogika kolledji bolsa tolıq emes orta mektepler ushın oqıtıwshılardı tayarlaydı. Kampaladaǵı Makerere universiteti (1922-jılda tiykar salınǵan, 1949-jıldan Universitet kolledji, 1970-jıldan milliy Universitet mártebesin alǵan) joqarı tálim beredi, ol jaǵdayda gumanitar, sociallıq pánler, awıl xojalıǵı hám ormanshılıq, tábiyiy pánler, pedagogika fakultetleri bar. Kommerciya hám texnika kolledjleri de bar. Iri kitapxanaları: Universitet kitapxanası (1940), 200 tarmaq kitapxanasınan ibarat Birlesken ǵalabalıq kitapxana. Kampalada Uganda muzeyi hám Orman muzeyi (1922), Entebbeda Geologiya muzeyi, Botanika baǵı (1898), Ańshılıq hám balıqshılıq muzeyi, akvarium hám basqalar bar. Institutlar Kampaladaǵı awıl xojalıǵı izertlew stanciyası (1937), mámleket ximiya laboratoriyası, paxtashılıq ilimiy izertlew stanciyası, Entebbedaǵı veterinariya izertlew orayı (1926), geologiya xızmeti hám mineral resurslar bólimi, ormanshılıq bóliminde alıp barıladı. Universitet janındaǵı social izertlew institutı, Milliy tálim institutı (1964), Uganda jámiyeti (ádebiyat, tariyx, mádeniyat tarawlarında), ayırım muzeyler hám Botanika baǵında da ilimiy jumıslar alıp barıladı. Uganda aymaǵında Shıǵıs Afrika regionlıq ilimiy izertlew mákemeleri: sabaq balıqshılıǵı shólkemi (1948, Jinja), tripanosomozlar izertlew shólkemi (1949, Tororo) hám virusologiya institutı (1949, Entebbe) jumıs isleydi.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Ugandada basıp shıǵarılatuǵın tiykarǵı gazeta hám jurnallar: «Ikveytor» («Ekvator», inglis tilindegi háptelik gazeta, 1981-jıldan), «Mkombozi» («Qutqarıwshı», inglis tilindegi aylıq jurnal, 1982-jıldan), «Munno» («Dosingiz», katoliklerdiń luganda tilindegi háptelik gazeta, 1911-jıldan), «Nyu viji» («Jańa kózqaras», húkimettiń inglis tilindegi háptede 2 ret shıǵatuǵın gazeta, 1986-jıldan), «Sitizen» («Puqara» inglis tilindegi háptelik gazeta), «Star» («Juldız», inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1984-jıldan), «Taifa empia» («Jańa millet», luganda tilindegi kúndelik gazeta, 1953-jıldan). Uganda xabar agentligi húkimet agentligi bolıp, ol 1972-jıl dúzilgen. Uganda radiosı húkimet tárepinen qadaǵalanadı. Uganda televidenie xızmeti kommerciyalıq xızmet bolıp, húkimet tárepinen qadaǵalanadı; 1962-jıl dúzilgen.

Ádebiyatı

XX ásir baslarında álipbe engizilgennen soń, Uganda xalıqları tillerinde ádebiyat rawajlana basladı. Dáslepki dáwirde M. Nsimbi, E. Kavere, A. Kaggva, G. Gmotoka hám basqalardıń tariyxıy qıssa, hádiyse romanları, melodramaları payda boldı. 1948-jıl «Istafriken literatur byuro» basılımı dúziliwi menen ádebiyat rawajlanıwında jańa basqısh baslandı. 50-jıllarda O.P. Bitek (1931-82) tiń «Tisiń aq bolsa, kúle ber! » dástanı, I. V. Lubambulanıń qosıqları, J. Kaddu, E. Kavereniń romanları, T. Bazzarabizeniń hádiyse qıssaları basıp shıǵarıldı. Inglis tilindegi ádebiyat tez rawajlana basladı. B. Kimenye, A. Mazrui, R. Serumaga, X. O. Kuletanıń gúrriń hám romanları ataqlı boldı. T. lo Liyong kóp janrlarda nátiyjeli dóretiwshilik etti. 70-90-jıllar ádebiyatında social ótkir, aktual máseleler kóterilip shıǵıldı. P. Nazerettiń «Qońır plash astında», B. Lubeganıń «Xorlanǵanlar», O. Kulidiń «Ǵar» romanları buǵan mısal boladı. Poeziyada patriotlıq ruwxıylıǵı, ádalatsızlıqtan narazılıq keyipi kúshli.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Kópshilik xalıq massası torxlı qada hám putalardan konus tárizli islenip tóbesi topan hám ot-shóp penen jabılǵan ılashıqlarda jasaydı. Ílashıqlar janında awdarılǵan sebet formasındaǵı toqıma dán xanalar payda etiledi. Qáwim basshıları (kabakalar) nıń mazarı qalıń qadalardan konus formasında islenedi hám topan menen qorshaladı. Dáslepki evropasha (diywalları aqlanǵan hám tóbesi 2 qıyalı hám cherepicalı) turar jaylar 1870-jıllarda qurıldı. Kampala hám Entebbeda meshitler, shirkewler boy kóterdi. XX ásirdiń 60-jıllarınan jańa qurılıs materiallarınan paydalanıp úy-jay, mektep, emlewxana, sanaat imaratları, kóp qabatlı basqarıw ımaratların qurıwǵa kirisildi. Ugandada kórkem ónermentshilik arasında aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, gúlálshılıq ásirese joqarı rawajlanǵan. Mebel, saz ásbaplarına naǵıs salınadı. Lub, qamıs, palma talshıǵı, puta, topan, ot, papirustan sebet, shıpta, qalqan, diywal, túrli ıdıslar islenedi. 1936-jılda súwretshilik mektebi dúzildi. Zamanagóy músinshilerden J. Kakoosa, G. Maloba, reńli súwretshilerden M. O. Buluma, I. Kalanzi, D. Sebegal, grafikashı súwretshi V. Envaki hám basqa Evropadaǵı eń jańa aǵımlar tásirinde dóretiwshilik etip basladı.

Muzıka

Muzıkası áyyemgi hám bay dástúrlerge iye. Uganda xalıqlarınıń tilleri, úrp-ádetleri, turmıs tárizi túrlishe bolǵanı sebepli muzıkası da hárqıylı. Hár bir elatqa tán namalar uyǵınlıqlar hám usıllar bar. Úrp-ádet, miynet, dástúr, muhabbat qosıqları, qaharmanlardı maqtawshı qosıqlar sıyaqlı janrlar rawajlanǵan. Xor bolıp hám jalǵız tárizde aytılatuǵın qosıqlar bar. Kópshilik xalıqlardıń muzıkası pentatonikaǵa, ápiwayı hám quramalı awırlıq ólshemlerine tiykarlanǵan. Saz ásbapları: 8 tarlı arfa (ennanga), 8 tarlı lira (endonga), 1 tarlı skripka (endigidi), oq jay (sekitulege), nay, truba, baraban, shań hám basqalar. Ugandada «Afrikanıń júrek urıwı» milliy folklor ansambli, Embayre shańshılar ansambli hám basqa muzıkalıq jámáátler bar. Ataqlı muzıka ǵayratkerleri: kompozitor J. Kgambiddva, sázende Ye. Mulinda, qosıqshı J. Katumba, muzıkashılar - B. Mubangizi, K. Sempebva hám basqa Muzıka kadrların Uganda milliy universitetiniń kórkem óner fakulteti, milliy muzıka departamenti hám milliy kolledj tayarlaydı.

Teatr

Birinshi jáhán urısınan keyin inglis háweskerlik teatrı tásirinde Afrikanıń ayrıqsha teatr kórkem óneri payda boldı. XX ásirdiń 50-jıllarında barlıq háweskerlik dógerekleri teatr gildiyasına birlesti, onıń ǵayratı menen Kampalada milliy teatr imaratı qurıldı. Mámleket gárezsizligine arnalǵan «Qara dárwish» spektakli (Ngugi Van Tiongo pyesası tiykarında) Uganda yarım professional teatrı tariyxın baslap berdi. Ataqlı jámáátleri: birinshi professional jámáát «TIETR limited», «Afrika artistleri awqamı», «Kampala qalası artistleri» hám basqa olardıń repertuarında jergilikli avtorlar - Viklif Kiyinja hám Bayron Kanadva pyesaları menen birge jáhán eski dramaturgiyasınıń shıǵarmaları da bar.