Gvineya-Bisau

Gvineya-Bisau Respublikası (portugalsha: Republica de Guine-Bissau) - Batıs Afrikadaǵı mámleket. Atlantika okeanı jaǵasında. Gvineya-Bisau quramına materik bóleginen tısqarı B'lama hám Bijagosh atawları kiredi. Maydanı 36,1 mıń km2. Xalqı 1,1 mln. adam (1990-jıllardıń aqırı). Paytaxtı - Bisau qalası. Basqarıw tárepten Bisau avtonomiya sektorı, 8 okrug hám 37 rayonǵa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Gvineya-Bisau - respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1991-jıl mayda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı - prezident. Ol ulıwma jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı organı 102 deputattan ibarat bir palatalı parlament - Millet xalıq jıynalısı. Atqarıwshı hákimiyattı prezident ámelge asıradı, ol húkimet aǵzaları hám bas ministrdi tayınlaydı.

Tábiyatı

Materiktegi bólegi tegis, ayırım jayları batpaqlı oypatlıq. Jaǵasında qoltıqlar hám dárya estuariyları kóp. Boksit, fosforit, altın, temir rudası, cirkoniy, neft kánleri bar. Íqlımı ekvatorial mussonlı, jazında jawın kóp, qısı qurǵaq. Yanvardıń ortasha temperaturası 24°, iyul ayında 26°. Jıllıq jawın jaǵada 2000 mm den artıq, mámleket ishkerisinde 1200-1500 mm. Dáryaları (Jeba, Korubal, Kasheu) qısqa, biraq suwlı. Ósimlikleri savanna hám turaqlı jasıl ızǵar tropikalıq ormanlardan ibarat. Ormanlarda meshin, buǵı, kiyik, leopard, begemot, krokodil, jalǵızaq hám hár túrli quslar jasaydı.

Xalqı

Xalqı balante, mandyak, mandinka, fulbe, manjak hám basqa elatlardan ibarat. Rásmiy tili - portugal tili. Qala xalqı 19,9%. Xalıqtıń yarımınan kóbi jergilikli, dástúriy dinlerge, 35% i islam dinine sıyınadı, bir bólegi xristianlar. Iri qalaları: Bisau, Balama, Gabu, Kasheu.

Tariyxı

Gvineya-Bisau xalqınıń áyyemgi hám orta ásirlerdegi tariyxı úyrenilmegen. XV ásirden baslap Portugaliya kolonizatorları házirgi Gvineya-Bisau aymaǵın qul bazarına aylandırdı. XVI-XVIII ásirlerde portugaliyalıq qul sawdagerleri bul jerde bir neshe tayanısh bazalar (Farin, Kasheu, Bisau hám basqalar) qurıp, júz mıńlaǵan qullardı Amerika hám Vest-Indiyaǵa alıp ketti. XIX ásirde Afrikanı bólip alıw baslanǵan waqıtta Portugaliya Gvineya-Bisau ústinen qadaǵalawdı jáne de kúsheytti. 1879-jıl bólek koloniya dep daǵaza etildi. Gvineya-Bisau xalqı kolonizatorlarǵa qarsı keskin gúresip, tayanısh bazalarına tez-tez hújim etip turdı. 1908-jıl kolonizatorlarǵa qarsı kóterilgen xalıq kóterilisi 1915-jılǵa shekem dawam etti. Ekinshi jáhán urısınan keyin milliy azatlıq háreketi keń jayıldı. 1951-jılda Gvineya-Bisau Portugaliyanıń "teńiz artı wálayatı" mártebesin alǵan bolsa da, koloniya jaǵdayı ózgermedi.

1956-jılda "Gvineya hám Jasıl Murın atawları ǵárezsizlik Afrika partiyası" ǵárezsizlik gúresine basshılıq etti. 1962-jılda qurallı gúres baslanıp, 1970-jıl baslarında mámlekettiń óshten eki bólegi kolonizatorlardan azat etildi hám húkimettiń jergilikli shólkemleri dúzildi. 1972-jıl jergilikli avtonomiya huqıqın aldı. Sol jılı Millet xalıq jıynalısına deputatlar saylandı. 1973-jıl 24-sentyabrde Millet xalıq jıynalısınıń birinshi sessiyası ǵárezsiz Gvineya-Bisau Respublikası dúzilgenligin járiyaladı. Portugaliyadaǵı fashistler rejimi awdarılǵannan keyin (1974), Portugaliyanıń jańa húkimeti 1974-jıl 10-sentyabrde Gvineya-Bisau ǵárezsizligin tán aldı. Gvineya-Bisau 1974-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı - 24-sentyabr - Ǵárezsizlik kúni (1973).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Gvineya hám Kabo-Verde ǵárezsizligi afrikalıqlar partiyası, 1956-jılda dúzilgen; Birlesken social-demokratiyalıq partiya, 1991-jılda dúzilgen; Gvineya-Bisau qarsılıq kórsetiw partiyası - Ba-Fata háreketi, 1986-jılda dúzilgen; Social jańalanıw partiyası, 1992-jılda dúzilgen. Gvineya-Bisau miynetkeshleri milliy birligi kásiplik awqamı, 1961-jılda tiykar salınǵan, Jáhán kásiplik awqamları federaciyası hám Afrika kásiplik awqamları birligi shólkemine kiredi.

Ekonomikası

Gvineya-Bisau - ekonomikalıq tárepten hálsiz rawajlanǵan agrar mámleket. Kolonizatorlardıń kóp ásirlik húkimranlıǵı nátiyjesinde mámleket ekonomikası qalaq, monokultura baǵdarında bolıp, yarım kustar sanaatqa iye. Húkimet bir jaqlama rawajlanıwǵa toqtaw beriw ilajların kórmekte. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi 40%, sanaattıń úlesi 10%. Miynetke jaramlı xalıqtıń 80% awıl xojalıǵında bánt. Tiykarǵı awıl xojalıǵı tovar ónimleri: jer ǵoza, palma maǵızı, mayı hám basqalar. Paxta, kunjut, kauchukli ósimlikler, salı da jetistiriledi. Shárwashılıqta qaramal, shoshqa, eshki, qoy baǵıladı. Balıq awlanadı. Sanaatı awıl xojalıǵı ónimlerin dáslepki qayta isleytuǵın kárxanalardan ibarat. Jer ǵoza tazalaytuǵın hám salı aqlawshı zavodlar, jer ǵoza hám palma mayın islep shıǵaratuǵın fabrika, aǵash tiliw, gerbish zavodları, sabın hám sellyuloza zavodları, keme remontlaw ustaxonaları bar. Qımbat bahalı aǵash tayarlanadı. Gvineya-Bisau joq.

Transportı

Avtomobil jollarıniń uzınlıǵı 4,6 mıń km. Ishki suw jollarınıń uzınlıǵı - 1,8 mıń km. Bisau qalasında xalıqaralıq aeroport bar. Teńiz portları: Bisau, Balama, Kasheu. Shetke jer ǵoza, palma mayı hám maǵızı, kauchuk, aǵash hám aǵash materialları shıǵarıladı. Shetten cement, gezleme, neft ónimleri, azıq-awqat, temeki keltiriledi. Sırtqı sawdadaǵı tiykarǵı klientleri: Portugaliya, Ispaniya, Franciya, Shveciya, AQSh, Senegal. Pul birligi - Afrika franki.

Bilimlendiriwi

Kolonizatorlik dáwirinde kópshilik afrikalıqlar ushın tek 2 jıllıq baslanǵısh mektepler bar edi. 4 jıllıq baslanǵısh hám 7 jıllıq orta mekteplerde evropalıqlar hám gibridler oqıǵan. Ǵárezsizlikke erisilgennen keyin 7 jastan 13 jasqa deyingi balalardıń májburiy biypul ulıwma tálimi tuwrısındaǵı nızam engizildi. Baslanǵısh mekteptegi oqıw múddeti - 4 jıl, orta oqıw orınlarında - 7 jıl. Bunnan tısqarı 6 jıllıq baslanǵısh hám 3 jıllıq tolıqsız orta mektep negizinde tolıq orta maǵlıwmat beretuǵın 2 jıllıq liceyler bar. Mámlekette joqarı oqıw jurtı joq. Jaslar joqarı maǵlıwmattı shet ellerde aladı. Oqıtıwshılardı tayarlawshı kurslar bar.

Baspasózi hám radioesittiriwi

Gvineya-Bisauda baspa etiletuǵın iri gazetalar: "Libertasau" ("Azatlıq", portugal tilindegi háptenama, 1960-jıldan), "No pincha" ("Alǵa", tiykarınan portugal tilinde, ayırım maqalaları kreol tilinde shıǵatuǵın háptenama, 1975-jıldan). Gvineya-Bisau informaciya agentligi húkimet informaciya mákemesi bolıp, 1975-jılda dúzilgen. Gvineya-Bisau Respublikası milliy radioesittiriw xızmeti 1975-jılda dúzilgen.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Xalıqtıń turar jayları júdá hár qıylı. Jaǵa boyındaǵı oypatlıqlarda jasawshı balante qáwimi tuwrı múyeshli awlaq úylerde jasaydı. Bul úylerdiń diywalları 4 stolbaǵa bekkemlengen qamıstan toqılıp, ılay menen sıbalǵan. Tóbesi topan menen jawılıp, qıyası eki tárepke yamasa 4 tárepke qaratılǵan. Hár bir úy bir neshe bólme hám sholannan ibarat bolǵan. Bir neshe úy biyik qalıń diywal menen oralıp, qorǵan kórinisin alǵan jáne onıń arasında qáwim baslıǵınıń úyi jaylastırılǵan. Mámleket ishki rayonları (fulbe, mandinka qáwimleri mákan-jayları) anıq hám tuwrı rejelengen. Tosıqsız úyler tuwrı hám keń kósheler boylap jaylastırılǵan. Oraydaǵı maydan túrli bayram hám jıyınlardı ótkeriwge arnalǵan. Úylerdiń diywalları ılaydan yamasa shiyki gerbishten tiklengen hám sabanlı konus tárizli tam menen jabılǵan. Dárwazalar, bóreneler, stolbalarǵa jayran, sıyır, jılan hám quslardıń qálpi oyıp súwretlengen.

Bayot hám papel qáwimleriniń úlken-úlken shańaraqları kóp xanalı (4-10 xanaǵa shekem) úylerde jasaydı. Bul úyler tuwrı múyeshli, dóńgelek yamasa sozılǵan formada bolıp, topan tóbesiniń qıyası 2 tárepke qaraǵan yamasa konus tárizli etip islengen. Kórkem ónermentshilik ásirese atawlarda rawajlanǵan. Qızıl hám qara aǵashtan hám de pil súyeginen áwladlardıń háykelsheleri, diniy buyımlar, mayda ruwzıger ásbap-buyımları (mas, ósimlikler súwretlengen qasıqlar), túrli jániwarlar kórinisindegi nıqaplar islenedi. Qáwim baslıqlarınıń otırǵısh hám taxtları, qundaq, kiyim shkafı, úlken tabaqlarǵa túrli naǵıslar túsirilip, haywanlar, qus, jılanlar hám balıqlar súwretlenedi. Aǵash hám sıyır shaxınan qural (oq jay, sadaq, nayza, qalqan) soǵıw háwij alǵan. Shet el turistlerge qaratılǵan kóplegen buyımlar islenedi. Kontinenttegi elatlar arasında fulbelar háykelshe, ayaq kiyim, bezew buyımları, muzıka ásbapların soǵıwǵa sheber. Mandyaklar hám papellar arasında toqımashılıq hám de kórkem kesteshilik rawajlanǵan.

Muzıkası

Gvineya-Bisau muzıka mádeniyatı mámlekette jasawshı kóplegen xalıqlardıń muzıkalıq dástúrlerin óz ishine aladı. Balante, fulbe, mandinka hám basqa xalıqlardıń muzıkası Batıs Afrika mámleketleri (Gvineya, Senegal, Gambiya, Mali) muzıkalıq kórkem ónerine júdá uqsas bolıp tabıladı. Ásirese griotlarǵa kóre, balafon, kusundi sıyaqlı muzıka ásbaplarında namalardı sheber atqaradı. Áyyemgi dástúrge iye bolǵan baraban dásteleri joqarı atqarıwshılıq talantına erisken. Ǵárezsizlik jıllarında milliy muzıka dástúrlerin saqlaw hám rawajlandırıw mádeniy siyasattıń zárúrli baǵdarlarınan biri bolıp qaldı. Bisau qalasında mádeniy oray - Mádeniyat úyi isleydi.