Eritreya

Eritreya, Eritreya Mámleketi — Arqa-shıǵıs Afrikadaǵı mámleket, BMSh aǵzası. Qızıl teńizge tutas. Maydanı 117,6 mıń km² ge jaqın. Xalqı 4,465 mln. adam (2002). Paytaxtı Asmera qalası. Basqarıw tárepten 8 provinciya (rgoutse) ǵa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Eritreya — ǵárezsiz mámleket. Ámeldegi Konstituciyası 1997-jıl 24-mayda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (1993-jıldan Isayyas Afevork), ol Milliy assambleya tárepinen saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı prezident basshılıǵındaǵı Mámleket keńesi (húkimet) ámelge asıradı.

Tábiyatı

Eritreya aymaǵınıń úlken bólegin tawlı Eritreya platosı (eń biyik noqatı 2989 m, Soira tawı) iyelegen; qubla-shıǵısında Afar saylıǵı jaylasqan. Íqlımı subekvatorial, shól ıqlım. Jıllıq ortasha temperatura 23° tan 37° qa shekem, eń joqarı temperatura 45° (Jerdiń eń ıssı rayonlarınan biri). Jıllıq jawın 50-200 mm. Ósimlikleri shól hám shala shól ósimliklerinen ibarat.

Xalqı

Eritreyada tigrai, tigre, afar, saxo hám basqa xalıqlar jasaydı. Rásmiy tilleri — tigrai hám arab tilleri. Dinge sıyınıwshıları, tiykarınan, xristian-monofistler hám sunniy musulmanlar. Qala xalqı 16,3%. Áhmiyetli qalaları: Asmera, Massaua, Keren.

Tariyxı

XIII-XVI ásirlerde házirgi Eritreyanıń úlken bólegi Efiopiya mámleketi quramında bolǵan. 1882-jıl Qızıl teńiz jaǵasındaǵı Aseb portı, 1885-jıl Massaua portı hám jaǵa boyındaǵı xalıq jasaytuǵın bir qansha awıllardı Italiya iyelep aldı. 1890-jıl Italiya Qızıl teńiz jaǵasındaǵı óziniń barlıq múlkin Eritreya koloniyasına birlestirdi (Eritreya latın tilindegi Qızıl teńiz atınan kelip shıqqan). 1896-jılǵı Italiya-Efiopiya shártnamasına muwapıq, Eritreya shegaraları belgilep alındı. 1935-jıl Eritreya Efiopiya menen birge Italiya Shıǵıs Afrikası koloniyası quramında boldı.

1941-jıl báhárde Eritreya inglis-efiop áskerleri tárepinen azat etildi; 1952-jılǵa shekem inglis áskeriy administraciyası basqardı. 1952-jıl federaciya aǵzası retinde Efiopiya quramına kirdi. 1962-1987-jıllarda Eritreya Efiopiya quramında provinciya, keyin basqarıw rayon. 1950-jıllardan Eritreya azatlıq xalıq frontı basshılıǵında Efiopiya oraylıq hákimiyatınan ajıralıw ushın qurallı gúres háwij aldı. 1991-jıl kóterilisshiler Asmera qalasın azat etti. 1993-jıl 24-mayda Eritreya rásmiy túrde ǵárezsiz mámleket dep daǵaza etildi. Eritreya — 1993-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 24-may — Ǵárezsizlik kúni (1993).

Siyasiy partiya hám kásiplik awqamları

Demokratiya hám ádalat ushın xalıq frontı, 1970-jıl dúzilgen. 1994-jılǵa shekem Eritreya azatlıq xalıq frontı dep atalǵan. Kásiplik awqamları haqqında maǵlıwmatlar joq.

Xojalıǵı

Eritreya — agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde sanaat 12,3%, awıl xojalıǵı 8,4% ti quraydı. Ekonomikasınıń tiykarı — awıl xojalıǵı (dıyqanshılıq hám shárwashılıq). Miynetke jaramlı xalıqtıń 80% awıl xojalıǵında bánt. Tiykarınan, biyday, arpa, tarı, mákke, sobıqlılar, palız eginleri hám qawın egiledi, kofe jetistiriledi. Shárwashılıqta qaramal, eshki, qoy, túye, qus baǵıladı; balıq awlanadı. Tiykarǵı sanaat tarmaqları: neftti qayta islew, toqımashılıq, ayaq kiyim, tigiwshilik, ximiya, aǵashsazlıq, azıq-awqat, cement. Altın, neft, mıs, temir rudası, nikel, xrom, slyuda, titan kánleri bar. Teńizden duz qazıp alınadı.

Transport jolı uzınlıǵı 306 km, avtomobil jolları uzınlıǵı 3,9 mıń km, atap aytqanda, qattı qatlamlı jollar 21% ti quraydı. Teńiz portları: Aseb, Massaua. Eritreya shetke duz, teri, cement, citrus miyweler, shiyki ónim shıǵaradı. Shetten mashina hám úskeneler, tutınıw buyımları hám basqalar aladı. Sırtqı sawdada Efiopiya, Saudiya Arabstanı, Italiya, Sudan, Somali, Ullı Britaniya menen sheriklik etedi. Pul birligi — nakfa.

Mádeniyatı

Eritreyanıń Asmera qalasın italyan kolonizatorları Italiya qalalarına uqsatıp qurıwǵa háreket etti. Asmerada universitet, Úlken meshit hám Katolikler sobori bar. Áyyemgi Massaua qalası óziniń gózzal plyajlarına iye bolǵan shıǵıs qalası bolıp tabıladı. Asmera qalasınan teńiz tárep júriletuǵın joldaǵı tóbeliklerde ataqlı kopt (qibt) monastrları kózge taslanadı.Monastrlardıń kópshiligi XV ásirde qurılǵan bolıp, olardıń eń ataqlısı Depre Bizen monastri (XIV ásir) bolıp tabıladı. Monastrlar kúndiz ziyaratshılar ushın ashıp qoyılǵan. Eritreyada 1991-jıldan "Xades Eritra" ("Jańa Eritreya") húkimet gazetası háptede 2 ret tigrai hám arab tillerinde, 1994-jıldan "Eritrean proufayl" ("Eritreya kórinisi") háptenaması inglis tilinde baspa etiledi. "Eritreya xalqı dawısı" húkimet radiostanciyası hám ER1CHTV húkimet telestanciyası isleydi.