Kongo Respublikası

Bul terminniń basqa da mánisleri bar. Qarańız: Kongo (mánisleri)

Kongo Respublikası (République du Congo) - Oraylıq Afrikadaǵı mámleket. Maydanı 342 mıń km². Xalqı 2,9 mln. adamǵa jaqın (2001). Basqarıw jaǵınan 10 wálayat (region) qa bólinedi. Paytaxtı - Brazzavil qalası.

Mámleketlik basqarıw principi

Mámleket baslıǵı - prezident (1997-jıldan Deni Sassu-Ngesso). Nızam shıǵarıwshı húkimet bir palatalı parlament (Milliy ótiw keńesi). Atqarıwshı húkimet - húkimetke prezident basshılıq etedi.

Tábiyatı

Kongo Respublikası aymaǵı, tiykarınan, Kongo batıǵında jaylasqan. Mayombe tawları (biyikligi 930 m ge shekem) ensiz (eni 40-50 km) teńiz jaǵası oypatlıǵına parallel jatadı. Mámlekettiń arqa-batısı tegislik bolıp, onda ayırım tawlar boy kótergen (Nabemba shıńı - 1000 m). Kongo Respublikasınıń qalǵan bólegi batpaqlasqan allyuvial tegisliklerden ibarat.

Íqlımı ıssı; arqa joqarı ıǵallıqtaǵı ekvatorial, qubla qurǵaq subekvatorial ıqlım. Eń ıssı ayı (aprel) nıń ortasha temperaturası 24-27°, eń salqın ayı (iyul) nıń temperaturası 20-25°. Jıllıq jawın 1500-2000 mm, qubla shetinde 1200-1400 mm. Dárya kóp, hámmesi suwlı. Irileri Kongo jáne onıń oń aǵısları - Ubangi, Sanga, Likvala, Alima. Keme qatnaydı. Qızıl-sarı ferralitli topıraqlarda qımbat bahalı aǵash beretuǵın (limba, okume hám basqalar) ormanlar, qublasında savannalar bar. Haywanlardan meshin, pil, begemot, qaplan jasaydı; qus túrleri kóp. Krokodil, jılan, shıbın-shirkeyler (atap aytqanda, setse shıbını hám taǵı basqalar) ushıraydı. Kongo Respublikasında Lefini qorıqxanası hám Odzala milliy baǵı bar.

Xalqı

Xalqı bantu tili shańaraǵına tiyisli xalıqlar (kongo, teke, mboshi, sanga, bobangilar) dan ibarat. Tropikalıq ormanlarda pigmey qáwimleri jasaydı. Rásmiy tili - francuz tili. Xalıqtıń 46% i qalalarda jasaydı. Dinge sıyınıwshılar - katolikler, protestantlar, bir bólegi dástúriy dinlerge sıyınadı, musulmanlar da bar. Iri qalaları: Brazzavil, Nkayi, Lubomo, Mosenjo.

Tariyxı

Arxeologiyalıq qazılmalarınıń xabar beriwine qaraǵanda, Kongo Respublikası aymaǵında paleolit hám mezolit dáwirlerinde Niari dáryası oypatlıǵında adamlar jasaǵan, Mpila hám Mpiaka degen mákan-jaylar bolǵan. Shama menen eramızdıń dáslepki ásirlerinde bantular Kongo dáryası basseynine kóship kelgen jáne bul orında jasawshı pigmeylardı jıljıtıp shıǵarǵan. Sol dáwirge tiyisli temir úskeneler tabılǵan. 1482-jılda portugal teńizshisi Diogu Kan bul jerge kelip túskeninde majusiy bantu xalıqlarınan kongo, vili, yombelar (Kongo dáryasınıń tómen aǵısında), tekelar (Malebodan arqaraqta) hám basqalar jasaǵan. Olar ormannan jer ashıp, dıyqanshılıq etken (sipse, sobıqlı eginler, yams ekken), xalıqtıń bir bólegi balıqshılıq penen shuǵıllǵan, ónermentshilik (toqımashılıq, gúlalshılıq, temir hám mıs eritip, túrli ıdıs hám ásbaplar soǵıw) rawajlanǵan edi.

Kongo Respublikası aymaǵında vililar jasaytuǵın jaǵada Loango, tekelar jasaytuǵın Malebo átirapında Teke (Tio) mámleketleri payda bolǵan. Olar menen evropalıqlar arasında baylanıs ornatılıp barǵan, qul sawdasında sheriklik etken. XIX ásir aqırında Kongo dáryası háwizinde francuzlar payda bolǵan. Ekspediciya komandiri P. Savornyan de Brazza 1880-jılda Nkuna mánzili (házirgi Brazzavil qalası) ne tiykar saldı. 1880-jıldan Kongo Respublikası Franciya protektoratı, 1886-jıldan koloniyasına aylandırıldı. 1903-jıldan Orta Kongo Respublikası dep at berildi. Kongo Respublikası 1960-jıl 15-avgustta ǵárezsizlikke eristi. Sol jıldıń 20-sentyabrden BMSh aǵzası, 1969-jıl 30-dekabrde Xalıq Respublikası dep daǵaza etildi. 1991-jıldan mámleket Kongo Respublikası dep atala basladı. Milliy bayramı — 15-avgust — Ǵárezsizlik kúni (1960).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Kongo Respublikası miynet partiyası, 1969-jılda dúzilgen; Kongo Respublikası demokratiya hám ortaq rawajlanıw háreketi, 1990-jılda tiykar salınǵan; Demokratiya hám rawajlanıw ushın birlespe, 1990-jılda dúzilgen; Demokratiya jáne sociallıq rawajlanıw ushın birlespe, 1990-jılda dúzilgen; Birlesken demokratiyalıq kúshler, 1994-jılda tiykar salınǵan; Social demokratiya ushın Afrika aralıq awqam partiyası. Kongo Respublikası kásiplik awqamları konfederaciyası, 1964-jılda dúzilgen, Afrika kásiplik awqam birligi shólkemine hám Jáhán kásiplik awqamları federaciyasına kiredi.

Ekonomikası

Kongo Respublikası - agrar mámleket. Ekonomikasınıń tiykarın awıl xojalıǵı, kánshilik hám ormanshılıq quraydı. Aktiv xalıqtıń 60% i awıl xojalıǵında bánt. Jalpı ishki ónimde awıl hám orman xojalıǵı, balıqshılıqtıń úlesi - 14%, sanaat hám qurılıstıń úlesi - 37%. Neft hám aǵash tiykarǵı tábiyiy baylıqları bolıp tabıladı. Neft qazıp shıǵarıw, aǵashsazlıq hám azıq-awqat tarmaqlarında 300 den kóbirek iri hám orta kárxana bar. Bunnan tısqarı, gaz, qorǵasın, rux, mıs, qalay, almaz, altın, kaliy duzı qazıp alınadı. Dáryalar boyına qurılǵan GES lar elektr energiyanıń tiykarǵı bólegin payda etip beredi (1 jılda 482 mln. kVt/saat). Jer fondınıń júdá az bólegin egislik hám jaylawlar quraydı. Awıl xojalıǵı az ónimli bolıp, xalıqtıń azıq-awqatqa bolǵan mútájin qandıra almaydı. Ishki mútájlik ushın maniok, batat, yams, taro, tarı, mákke, salı, palız eginleri jetistiriledi. Eksport ushın maylı palma, banan, kofe, kakao, citrus ósimlikler, geveya ósiriledi, qumshekerqamıs, jer ǵozası, temeki egiledi.

Transportı

Kongo Respublikasında 802 km temirjol, 15 mıń km avtomobil jolı bar (1,5 mıń km qattı qatlamlı). Birden-bir teńiz portı - Puent-Nuar, dárya portı - Brazzavil, xalıqaralıq aeroportları - Brazzavil hám Puent-Nuarda. Kongo Respublikası shetke neft, aǵash, qurılıs materialları, almaz, palma túyiri hám mayı, kofe, kakao, temeki, qant-qumsheker, reńli metall káni shıǵaradı. Shetten mashina, transport qural hám úskeneleri, keń tutınıw buyımları, azıq-awqat keltiredi. Sırtqı sawdadaǵı tiykarǵı klientleri: AQSh, Franciya, Ispaniya hám basqalar. Pul birligi - Afrika franki.

Medicinalıq xızmeti

Medicinalıq xızmet sisteması mámleket ıqtıyarında. Hár bir rayonda emlewxana, analıq hám balalıqtı qorǵaw orayı, medicina orayı bar. Bezgek, asqazan-ishek hám tuberkulyoz kesellikleri tarqalǵan. Shıpakerler, tiykarınan, Franciya hám Senegalda tayarlanadı.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Mámlekette 6 jastan 16 jasqa deyingi balalar ushın májbúriy tálim engizilgen, hámme túrdegi oqıw biypul. Baslanǵısh mektepte oqıw múddeti 6 jıl, orta mektepte 7 jıl. Brazzavilda milliy universitet bar. Ilimiy mákemeleri: Ilimiy texnika izertlewleri milliy keńesi, Kongo Respublikası ónimdarlıǵın asırıw byurosı, Tropikalıq ormandı úyreniw orayı hám basqalar. Brazzavilda universitet kitapxanası, milliy muzey hám de onıń arxivı hám kitapxanası bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Kongo Respublikasında bir qansha gazetalar basıp shıǵarıladı. Irileri: "Mveti" ("Juldız" francuz tilindegi kúndelik gazeta, 1977-jıldan), "Bakento ya Kongo" ("Kongo hayal-qızları", francuz tilinde 3 ayda 1 ret shıǵatuǵın gazeta), "Vua de la klass uvriyer" ("Jumısshılar klası dawısı", francuz tilinde 1 jılda 6 ret shıǵatuǵın gazeta), "Jenes e revolyuson" ("Jaslar hám revolyuciya", francuz tilindegi háptelik gazeta, 1977-jıldan), "Kombattan ruj" ("Qızıl jawınger", francuz tilindegi aylıq gazeta), "Smen afriken" ("Afrika háptesi", francuz tilindegi gazeta, 1952-jıldan). Kongo Respublikası informaciya agentligi 1962-jılda dúzilgen. Kongo Respublikası milliy radioesittiriw hám telekórsetiwine 1962-jılda tiykar salınǵan.

Ádebiyatı

Kongo Respublikasında áyyemnen bay xalıq awızeki dóretiwshiligi bar. Jazba ádebiyat Ekinshi jáhán urısınan keyin francuz hám lingal tillerinde payda boldı. Poeziya, ásirese, gúllep rawajlandı. J. B. Tati-Lutardıń lirikalıq qosıqları watanǵa muhabbat sezimi menen suwǵarılǵan. Shayır J. F. Chikayya jazba poeziyanı joqarı dárejege kóterdi. Onıń "Qara qan", "Qarın", "Afrika ertekleri" hám basqa poeziyalıq kitaplarında xalıqtıń azatlıq hám teńlik ushın gúresi - Afrika táǵdiri haqqında oylar, xalıq sezimleri sáwlelendirilgen. M. Sindanıń poeziyalıq dóretpelerinde de kolonizatorlikke qarsı gúres teması jańlaydı. Áyne waqıtta prozalıq dóretpeler de keń rawajlandı. J. Malonganıń qullar turmısına arnalǵan "Mafumu Ma Mazono ańızı" hám teńsizlikke qarsı gúres temasın sáwlelendirgen "Júrektegi árman" romanları Kongo Respublikası prozasınıń jetiskenligi esaplanadı. Dramaturgiya salasında S. Bemba, P. Loni, F. Muangassa, L. Ambili hám basqalar dóretiwshilik etedi.

Arxitekturası hám súwretlew kórkem óneri

Xalıq turar jayları, tiykarınan, tuwrı múyeshli, tóbesi eki qıyalı ılashıqlardan ibarat. Dástúr ótkeriletuǵın ımaratlar naǵıs salınǵan aǵash taxtalar menen bezetilgen. XIX ásir 2-yarımınan qalalarda evropasha ımaratlar qurılıp basladı. Brazzavil, Puent-Nuar hám basqa qalalarda saltanatlı ıbadatxana, mıymanxana hám basqarıw ımaratları boy kóterdi. Aǵashtan háykelsheler soǵıw, naǵıs oyıwshılıq, qabaq hám ılaydan islengen ıdıslar islew, olardı naǵıs penen bezew rawajlanǵan. Házirgi zaman kórkem ónerinde "PotoPoto" súwretshilik mektep-ustaxanası zárúrli rol oynaydı (1951-jıl francuz súwretshisi hám etnografı P. Lods shólkemlestirgen). Bul mektep-ustaxona jergilikli dástúrlerge tiykarlanǵan; tábiyat kórinislerin anıq súwretleytuǵın, reńlerden ózine tartatuǵın kórinisler payda etiwshi az ushıraytuǵın usıldaǵı kartinalar (guash, akvarel) jaratılǵan. Xalıq ónermentshiligi rawajlanǵan.

Muzıkası

Muzıkası áyyemnen bar. Kongo Respublikasında jasaytuǵın xalıqlardıń muzıka mádeniyatı kóbirek folklor menen baylanıslı. Baka, babinga hám basqa qáwimlerdiń muzıkası ańshılıq, dıyqanshılıq temasın sáwlelendiredi. Qosıq hám oyınlar da kóbinese awıl xojalıǵı jumısları yamasa ań waqtında atqarıladı. Baraban, fleyta, shań jardeminde xabar hám jańalıqlar tarqatıladı. Ǵárezsizlik jıllarında Afrika xalıqları hám folklori muzıkasına qızıǵıwshılıq kúsheydi. Nama hám qosıqlar, tiykarınan, barabanda (toku, lokuka, longongu hám basqalar) orkestr menen birge atqarıladı. Keyingi jıllarda zamanagóy muzıka rawajlandı. 1966-jılda dúzilgen Kongo Respublikası milliy baleti, tiykarınan, xalıq oyınların atqaradı.

Teatrı

Kongo Respublikasında jasaǵan áyyemgi xalıqlardıń ańshılıq, balıqshılıq hám turmıs temasındaǵı dástúriy oyınları hám dástúrlerinde teatr kórkem óneri elementleri bolǵan. Sol tiykarda Evropa zamanagóy teatr kórkem óneri usılınan paydalanıp, 1965-jıl Brazzavilda Kongo milliy teatrı qurıldı, onda saxnalastırılǵan G. Oyono-Mbianıń "Úsh aslam - bir kúyew", Gi Menganıń "Koko Mbaleniń dekchasi", "Orakul", L. Ambilidiń "Patriot" pyesaları dańq shıǵardı.

Kinosı

70-jıllardıń basında hújjetli filmler shıǵarıldı. 1974-jıl birinshi tolıq metrajlı kórkem film - "Qalıń pulı" (rejissyorı S. Komiba) jaratıldı; film Kongo Respublikası jazıwshısı J. Malonganıń "Mpfumu Ma Mazono ańızı" romanı tiykarında ekranlastırıldı. 1977-jıl Kongo Respublikasında kinematografiya milliy basqarması shólkemlestirildi. Onıń "Ibadatxana", "Jawıngerler" (rejissyorı J. M. Chissuku) filmleri jaqsı kórip alındı. 1980-1990-jıllarda da bir qansha kórkem filmler jaratıldı.

Aymaqliq bóliniwi

Tiykarǵı maqala: Kongo Respublikasınıń aymaqlıq bóliniwi

Kongo Respublikası 12 departamentke bólinedi, 2 paytaxt qalası bar. Olar: Barazzavil hám Puent-Nuar qalası.