Marokko

Bul terminniń basqa da mánisleri bar. Qarańız: Marokko (mánisleri)

Marokko

Marokko, Marokko Korolligi (Al-Mamlaka al-Maǵribiya yamasa Al-Maǵrib al-Aksa, mánisi — uzaq batıs) — Afrikanıń arqa-batısındaǵı mámleket. Maydanı 446,5 mıń km². Xalqı 38,4 mln. adam (2022). Paytaxtı — Rabot qalası. Basqarıw tárepten 18 wálayat (vilay) qa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Marokko — konstituciyalı monarxiya. Ámeldegi Konstituciyası 1972-jılda qabıl etilgen, oǵan 1992 hám 1996-jıl referendumlarda qabıl etilgen ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — korol (1999-jıldan Muhammad VI). Ol bas ministr hám ministrlerdi tayınlaydı hám de lawazımınan bosatadı, Ministrler Keńesinde basshılıq etedi, parlamentti tarqatıp jiberiwi múmkin. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı korol hám eki palatalı parlament (Wákiller palatası hám Másláhátshiler palatası), atqarıwshı hákimiyattı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Marokko aymaǵınıń kópshilik bólimin tawlar, biyik tegislikler hám plato (meseta) lar iyeleydi. Qubla-batıstan arqa-shıǵısqa qaray Atlas tawları sozılǵan, onıń eń biyik noqatı — Tubqol tawı (4165 m). Atlantika okeanı jaǵası — iri oypatlıqlar. Orta teńiz jaǵasınıń kóp bólimi tawlıq, qolaylı putaları bar. Qubla hám qubla-shıǵıstaǵı Sahraı Kabir shóli qumlaq hám taslaqtan ibarat. Marokko aymaǵında jer silkiniwler bolıp turadı. Kobalt, marganets, qorǵasın, rux, barit, mıs, temir rudaları, tasduzı, kómir kánleri bar. Marokkonıń kóp bóliminiń ıqlımı subtropikalıq; iyuldıń ortasha temperaturası 24-28°, yanvardiki 10-12°, tawlardaǵı ıqlım — kontinental. Ortasha jıllıq jawın tawlarda hám arqasında 1000 mm ge jaqın, qublasında 200 mm ge shekem. Kóp dáryaları jazda qurıp qaladı. Tiykarǵıları: Muluya, Sebu, Umm-ur-Robia. Qurǵaq orman hám putalıqlardıń topıraqları qońır. Arqasındaǵı jaǵa tegislikleri hám taw arasındaǵı saylıqlar hám de oypatlıqlardıń qumlaq, gilli qaralaw topıraqları oǵada ónimdar. Ormanlar, tiykarınan, tawlarda saqlanıp qalǵan hám Marokko aymaǵınıń az 12% in quraydı. Qurǵaq sahra, shala shól hám shóllerde alfa otı, shuwaq hám doktorin, Orta teńiz jaǵasında makvis putaları ósedi. Haywanlardan qoyan, jabayı shoshqa, shaǵal, jılan, tasbaqa, sonıń menen birge, amfibiyalar, qus, jánlik hám shayanlar bar. Tawlarda makaka meshin, sırtlan, pantera, taw dáryalarında xanbalıq ushıraydı. Teńizden balıq awlanadı.

Xalqı

Xalqınıń tiykarǵı bólimi — marokkolıq arablar hám barbarlar. Francuzlar, ispanlar, portugallar hám evreyler de jasaydı. Rásmiy tili — arab tili. Mámleketlik dini — islam. Qala xalqı 45,5%. Iri qalaları: Kasablanka, Rabot, Marokko, Fos, Miknas, Tanjer hám basqalar.

Tariyxı

Házirgi Marokko aymaǵında ázelden liviy qáwimleri (áyyemgi barbarlar) jasap, ańshılıq hám shárwashılıq, tiykarınan dıyqanshılıq penen shuǵıllanǵan, Eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıq aqırlarında jaǵada finikiylerdiń bir qansha jámáátleri payda bolǵan; bul jámáátler keyinirek Karfagen qol astına, Karfagen jemirilgeninen keyin (eramızǵa shekemgi II ásir) Arqa Marokko Rim imperiyası qol astına ótti. Áne sol dáwirde iri dıyqanshılıq payda boldı, qalalar júzege keldi. Biraq, Marokkonıń kóp bóliminde tuqımgershilik qáwimshilik basqarıw principi húkimran edi. V ásirde Marokkonıń arqa bólimin vandallar, VI ásirde Vizantiya basıp aldı. 702-711-jıllarda Marokko aymaǵı arab xalifalıǵına qosıp alındı. Mámlekette arab tili hám islam dini tarqala basladı. 788-jıl Marokkodaǵı birinshi mámleket — Idrisiyler mámleketi dúzildi. IX ásirdiń 20-jıllarında Idrisiyler mámleketi bir neshe mayda xanlıqlarǵa bólinip ketti. XIII ásirdiń 2-yarımında Marokkoda húkimet barbarlar dinastiyası — Mariniylar qolına ótti (1195-1465). Bul dáwirde awıl xojalıǵı talay rawajlandı, mádeniyat ósti; Fos qalası mádeniyat orayı bolıp qaldı. Biraq, XV ásirde mámleket taǵı bólinip ketti. Áne sol dáwirden Marokko aymaǵın evropalıqlar — Atlantika okeanı jaǵasın portugallar, Orta teńiz jaǵasın ispanlar basıp ala basladı.

XVII ásir aqırı hám XVIII ásir baslarında marokkolıklar evropalıqlardı Marokkodan, tiykarınan, quwıp shıǵardı. XIX ásirdiń 40-jıllarınan Evropa mámleketleriniń áskerleri taǵı kirip kele basladı — 1844-jıl Franciya, 1859-jıl Ispaniya Marokko aymaǵınıń bir bólimin basıp aldı. Evropa mámleketleriniń mámleket ishkerisine kirip barıwına jol qoymaw, tártipsizlikke toqtaw beriw, sonıń menen birge, toqtawsız kóterilislerdi bastırıw ushın Sultan Hasan I (1873-94) bir qansha reforma ótkerdi (atap aytqanda, armiya zamanagóylestirildi, áskeriy zavodlar, jańa portlar qurıldı). 1907-jıl Franciya áskerleri Marokkonıń Arqa-shıǵısındaǵı Vujda qalası átirapların, keyninen Kasablanka qalası hám Shauya wálayatın, Ispaniya Melilya qalası átirapların basıp aldı. Buǵan juwap retinde kolonizatorlarǵa qarsı kóterilis kóterildi. 1912-jıl dúzilgen Franciya-Marokko (30-mart) hám Franciya-Ispaniya (27-noyabr) shártnamalarına kóre, Marokko aymaǵınıń úlken bólimi (80%) nde Franciya, kishirek, arqa hám qubla bólimlerinde Ispaniya protektoratı ornatıldı; bir bólimi (Tanjer) xalıqaralıq zona bolıp qaldı.

Marokko xalqı basqınshı mámleketlerdiń húkimranlıǵına qarsı ulıwma kóterilis kóterdi. 1921-jıl rif qáwimleri Abdulkarim basshılıǵında Rif wálayatında ispanlar qolınan hákimiyattı tartıp alıp, ǵárezsiz Rif Respublikasın dúzdi. Biraq Ispaniya-Franciyanıń birlesken kúshleri menen bolǵan kúshli sawashlardan keyin Rif Respublikası wayran etildi (1926). Biraq, Franciya zonasındaǵı qáwimler kolonizatorlarǵa qarsı qattı qarsılıq kórsetiwdi dawam ettirdi. Ekinshi jáhán urısı jıllarında azatlıq háreketi kúsheyip ketti.

50-jıllardıń basında bolsa narazılıq háreketine keń xalıq kópshiligi qosıldı. Franciya protektoratı hákimleri milliy azatlıq háreketi urıs qatnasıwshıların quwǵın astına aldı. 1952-jıl 8-dekabrde Kasablankada ǵalabalıq kórsetiw qatnasıwshılarınan júzlegen adamlar óltirildi, mıńlaǵan adam qamaqqa alındı. 1954 hám 1955-jıllarda Marokkoda taǵı is taslawlar hám kórsetiwler bolıp ótti. Dúnyadaǵı basqa aldıńǵı kúshler Marokko xalqınıń milliy azatlıq háreketin qollap quwatladı. Aqıbette Franciya protektoratı Marokkoda milliy húkimet dúziw ushın razılıq beriwge (1955-jıl 7-dekabr) jáne onıń milliy ǵárezsizligin tán alıwǵa májbúr boldı (1957-jıl 2-mart). 1956-jıl 7-aprelde Ispaniya protektoratı da biykar etildi, 1957-jıl 1-yanvarda Tanjer Marokko quramına qosıldı. 1962-jıl dekabrde Marokkonıń birinshi Konstituciyası qabıl etildi, 1963-jıl mayda parlament saylawı bolıp ótti. Xalıq jaǵdayınıń jamanlasıwı, jumıssızlar sanınıń kóbeyiwi aqıbetinde mámleket ishkerisinde jaǵday keskinlesip ketti. Nátiyjede húkimet aǵzaları tez-tez almasıp turdı. "Ǵárezsizlik" partiyası tártipsizlikke dus keldi.

Partiya ishinde bóliniw júz berdi; onıń shep bólimi Xalıq kúshleri milliy awqamı partiyası atı menen ajıralıp shıqtı (1959). 1964-65-jıllarda iri qalalarda ekonomikalıq jaǵdaydıń jaqsılanıwı, jergilikli ekonomikalıq-sociallıq ózgerisler ótkeriliwi uranı astında is taslawlar hám ǵalabalıq mitingler bolıp ótti. Lekin bul háreketler qural kúshi járdeminde bastırıldı. 1965-jıl 7-iyunda Marokkoda ayrıqsha jaǵday daǵaza etildi, patsha húkimet napaqasın qabılladı, parlamentti tarqatıp jiberdi hám nızam shıǵarıwshı hám de atqarıwshı pútkil hákimiyattı óz qolına aldı. 1970-jıl iyulda ayrıqsha jaǵday biykar etildi. 21 hám 28-avgustta parlament saylawı bolıp ótti. 1972-jıl 1-martta referendum bolıp, jańa konstituciya qabıllandı, parlament hám húkimettiń huqıqları biraz keńeytirildi. Patsha Hasan II ekonomikalıq hám siyasiy reformalar zárúr ekenligin ańlap, 1973-jılda bir qansha ekonomikalıq ilajlar ótkeriliwin járiyaladı. Xalıq arasında maydanda biytáreplik siyasatın ótkerip basladı. Konstituciyaǵa 1992-jılda kirgizilgen ózgertiwlerge kóre, parlamenttiń húkimet aktivligi ústinen qadaǵalaw kúsheytildi, Marokkonıń adam huqıqların sadıqlıǵı bekkemlendi. Marokko 1956-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların 1993-jıl 11-oktyabrde ornatqan. Milliy bayramı — 30-iyul — Taxt kúni (1999).

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Ǵárezsizlik partiyası, 1943-jıl dúzilgen; Xalıq kúshleri milliy awqamı partiyası, 1959-jıl dúzilgen; Rawajlanıw hám socializm partiyası, 1974-jıl tiykar salınǵan; Konstituciyashı awqam, 1983-jıl shólkemlestirilgen; Xalıq háreketi partiyası, 1959-jıl dúzilgen; Milliy demokratiyalıq partiya, 1981-jıl tiykar salınǵan; Xalıq milliy háreketi, 1991-jıl dúzilgen; Ǵárezsiz milliy awqamı, 1978-jıl shólkemlestirilgen; Xalıq kúshleri socialistlik awqamı, 1974-jıl dúzilgen; Social-demokratiyalıq háreketi, 1996-jıl tiykar salınǵan. Marokko miynetkeshleri ulıwma awqamı, 1960-jıl dúzilgen; Marokko miynet awqamı, 1955-jıl dúzilgen; Demokratiyalıq miynet konfederaciyası, 1978-jıl tiykar salınǵan.

Ekonomikası

Marokko — agrar mámleket bolıp, sanaat hám, ásirese, kánshilik anaǵurlım rawajlanǵan. Ekonomikasında iri awıl xojalıǵı fermaları hám zamanagóy sanaat kárxanaları menen bir qatarda áyyemgi sektor — yarım natura hám mayda tovar dıyqan xojalıqları áhmiyetli orın tutadı. Ǵárezsizlikke erisilgennen keyin Marokko húkimeti ekonomikanıń zamanagóy tarmaqların rawajlandırıw, milliy xojalıqtı tarmaq, aymaq tárepinen hám strukturalıq koefficientler tárepinen tártipke salıw siyasatın júrgize basladı. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi 18%, sanaattiki 19,6% ti quraydı. Awıl xojalıǵı — Marokko ekonomikasınıń negizi. Egiletuǵın jerler 7,5 mln. gektardan artıq, bul jerlerdiń kóp bólimine dánli eginler egiledi. Ekonomikalıq aktiv xalıqtıń 50% i awıl xojalıǵında bánt. Jalpı ishki ónimniń 1/5 hám eksporttıń 1/3 bólegin awıl xojalıǵı támiyinleydi. Dıyqanshılıq óniminiń yarımınan kóbin dánli eginler beredi. Biyday, arpa, mákke, aq júweri, tarı hám salıdan jaqsı ónim alınadı. Kartoshka, qant láblebi, pomidor, paxta, sobıqlılar da jetilistiriledi; júzimzarlıqlar, zeytunzarlar, citruszarlar kóp. Jámi jer fondınıń 28% (12,5 mln. ga) in jaylaw hám otlaqlar, 12% in orman hám putalıqlar quraydı. Barlıq awdarılatuǵın jerlerdiń 95% i mámleket arqasında jaylasqan. Mayda diyqan xojalıqları menen bir qatarda iri mexanizaciyalasqan paydalı xojalıqlar da bar. Shárwashılıqta qaramal, qoy, eshki, túye baǵıladı. Balıqshılıq hám qusshılıq rawajlanǵan. Ormanlarda qara qayıń qabıǵınan tayarlanǵan materiallı emen qabıǵı hám evkalipt aǵashı, palma japıraǵı tayarlanadı.

Sanaatı

Marokkonıń islep shıǵarıw sanaatında ekonomikalıq aktiv xalıqtıń 23% i bánt. Marokkoda dúnyadaǵı fosfat shiyki ónimi rezervleriniń 70% i jaylasqan. Onı qazıp alıw salasında Marokko dúnyada 3-orında, eksport etiw tárepinen 1-orında turadı. Marokko sanaatınıń toqımashılıq, kánshilik, ximiya, neft ximiyası, farmacevtika hám cement sanaatı tarmaqları durıs rawajlanǵan. Bul tarawdıń milliy shiyki ónim rezervlerinen ónimli paydalanıw maqsetinde, tiykarınan, eksport ushın tayın hám shala ónim islep shıǵarıwǵa baǵdarlanǵan. Jańa qurılǵan onlap kárxanalar sanaattıń strukturalıq tarmaqları kórinisin talay ózgertirip jiberdi. Mámlekette qazıp alınatuǵın fosfarit negizinde ximiya sanaatı rawajlandı, qant hám cement zavodları, reńli metallurgiya kárxanaları qurıldı. Jılına ortasha 9,8 mlrd. kVt/saat elektr energiya payda etiledi. 70-jıllardıń ortalarınan baslap shetten keltiriletuǵın shiyki ónim, shala tayın ónim hám ásbap -úskenelerden paydalanıwshı kárxanalar da qurıldı. Gezleme hám kiyim-kenshek, avtomobil hám elektron sanaatı ushın bólimler islep shıǵarıwshı kárxanalar solar qatarına kiredi. Ónermentshilik tarawı ekonomikada áhmiyetli orın iyeleydi.

Azıq-awqat hám toqımashılıq islep shıǵarıw sanaatınıń eń iri tarmaqları bolıp tabıladı. Onda balıq, palız eginleri, miywe konservalaw, un-jarma, qant-sheker, sút zavodları bar. Toqımashılıq sanaatı quramındaǵı kárxanalardıń kópshilik bólegi mayda hám orta fabrikalardan ibarat. Fos qalasında iri toqımashılıq kombinatı qurılǵan. Rabotta hám eski qalalarda ónermentler kóbirek gilemdozlıq penen shuǵıllanadı. Awır sanaattıń áhmiyetli tarmaǵı bolǵan ximiya sanaatı, tiykarınan, fosfat shiyki ónimin qayta islew menen shuǵıllanadı. Fosfor kislota hám ximiyalıq tógin alıw ushın Safi qasında qurılǵan ximiya zavodları jılına 4 mln. tonnadan artıq fosforitti qayta isleydi. Basqa tarmaqlardan Muhammadiya hám Sidi-Krsimdaǵı neftti qayta islew zavodları hám basqa qalalardaǵı 9 cement zavodı (eń irisi Kasablankada), 7 metall islew hám avtojıynaw zavodın kórsetip ótiw múmkin. Nadordaǵı polat prokat cexi, tiykarınan, armatura islep shıǵaradı. Shet el turizmi rawajlanǵan.

Mámleket ishkerisinde júk tasıwda temirjol tiykarǵı rol oynaydı. 2000 km t. jıldan 867 km elektrlestirilgen. Tiykarǵı temirjol magistralı Marokko —Kasablanka — Rabot — Fos — Vujda Marokkonıń batıs hám shıǵıs bólimlerin Jazair hám Tunis penen tutastıradı. Avtomobil jolları uzınlıǵı 60 mıń km. Marokkoda 27 aerodrom bar, sonnan 10 ı xalıqaralıq taypadaǵı aeroport bolıp tabıladı. Sırtqı sawda júkleriniń 95% i teńiz arqalı tasıladı. Teńiz sawda flotınıń tonnası 586 mıń tonna dedveyt. Tiykarǵı teńiz portları: Kasablanka, Safi, Muhammadiya, Aǵodir, Tanjer.

Marokko shetke, tiykarınan, sanaat hám awıl xojalıǵı shiyki ónimi — fosforit, reńli metall káni, citrus mıywe, balıq jáne onıń konservası, palız eginleri, mıywe hám olardıń konservası, fosfor kislota, tógin, qara qayıń qabıǵınan tayarlanǵan material, kelep sabaq, jún, teri, gósh hám basqalardı shıǵaradı. Shetten neft, azıq-awqat, sanaat ásbap-úskeneleri, tutınıw buyımları, ximiyalıq ónimler, ǵálle, qant-qumsheker keltiredi. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı klientleri: Franciya, Saudiya Arabstanı, AQSh, Ispaniya, Rossiya, Germaniya, Italiya. Pul birligi — Marokko dirhamı.

Medicinalıq xızmeti

Mámleket medicinalıq mákemeleri menen bir qatarda menshikli emlewxanalar da bar. Shıpakerler Rabot hám Kasablanka universitetleriniń medicina fakultetlerinde tayarlanadı.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

859-jıl Fosda Afrikada birinshi musulman universiteti ashılǵan. Mámlekette musulman diniy mektepleri bolǵan. Francuzlar húkimranlıǵı dáwirinde (1912-jıldan) mámleket dúnyalıq mektepleriniń 2 túri (evropalıqlar hám jergilikli xalıq ushın) bar edi. 1956-jıl ǵárezsizlik daǵaza etilgen waqıtta balalardıń 17% i mektepke qatnaǵan. Ǵárezsizlikke erisilgennen soń, bilimlendiriwdi rawajlandırıw, milliy qánigeler tayarlaw, sawatsızlıqtı tamamlaw ilajları kórile basladı. 1963-jılda balalardı 6-7 jastan 13-14 jasqa shekem májbúriy oqıtıw haqqında nızam qabıllandı. Baslanǵısh mektepte oqıw múddeti 5 jıl, orta mektepte 7 jıl. Joqarı oqıw orınları: Rabotta Muhammed V atındaǵı universitet (1957), Fos qalasında Karauin atındaǵı musulman universiteti (859), Muhammed ibn Abdullaoh atındaǵı universitet (1973), Kasablankada Hasan II atındaǵı universitet (1975), 12 institut hám kolledj, Kasablanka hám Titvonda elegant kórkem óner mektebi, Kasablankadaǵı medicina mektebi.

Ilimiy mákemeleri: Rabotta Sharıf ilimiy institutı, agronomiya izertlewleri milliy institutı, Muhammad V atındaǵı universitet janında ilimiy izertlew orayı, Marokko geografiya milliy komiteti, Milliy gigiena institutı (Rabotta), Okeanografiya institutı (Kasablankada), bir qansha ilimiy jámiyetler. 1977-jıl Korollik akademiyası dúzilgen. Kasablankada Munitsipal kitapxana, Rabotta oraylıq kitapxana arxivi menen, universitetlerdiń kitapxanaları, Tanjer, Fos, Titvon qalalarında kitapxanalar bar. Raabotta áyyemgi kórkem óner hám arxeologiya muzeyi, Fosta qural-jaraq muzeyi, Titvonda arxeologiya, kórkem óner hám folklor muzeyi, Kasablanka hám Tanjerda da muzeyler bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Marokkoda 20 ǵa jaqın gazeta hám bir qancha jurnallar basıp shıǵarıladı. Eń irileri: "Al-Alam" ("Bayraq", arab tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1946-jıldan), "Al-Anba" ("Xabarlar", arab tilinde shıǵatuǵın kúndelik húkimet gazeta, 1971-jıldan), "Al-Bayan" (arab hám francuz tillerinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1972-jıldan), "Ad-Demokrati" ("Demokrat", arab hám francuz tillerinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1982-jıldan), "Al-Batıs" ("Batıs", francuz tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1977-jıldan), "Opinon" ("Pikir", francuz tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1965-jıldan), "Risolat al Umma" (Millet qollanbası", arab tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1983-jıldan), "Lyam alip" (francuz tilinde shıǵatuǵın aylıq jurnal, 1966-jıldan). Batıs Arab Press — BAP — húkimet informaciya agentligi 1959-jılda dúzilgen. Marokko radioesittiriwi hám telekórsetiwi, húkimet mákemesi. Radioesittiriwler arab, inglis, francuz tillerinde alıp barıladı.

Ádebiyati

Marokkoda kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpeler arab, barbar, francuz tillerinde jaratılıp keldi. Eski arab tilindegi ádebiyat ulıwma arab ádebiyatı jolınan, ásirese, Ispaniya (Andalusiya) arab ádebiyatı tásirinde rawajlandı. Jergilikli arab tilindegi hám barbar tilindegi xalıq awızeki dóretiwshiligi, ásirese, dıqqatqa iye. XII-XIV ásirler poeziyasında siyasiy satira tiykarǵı orındı iyeledi (Ibn Xobbus, Ibn Habbaza, Ibn al-Muraxxal, Ibn Ru-shayd sıyaqlı shayırlar). Prozada kóbirek tariyxıy temada hám uzaq mámleketlerge sayaxat etken sayaxatshılar tuwrısında (rixla janrında) dóretpeler jaratıldı (tiykarǵı wákili — Ibn Batuta). XIII ásir baslarında kórkem jılnamalar jaratıw dástúr bolıp, XIX ásirge shekem dawam etti. XV-XVI ásirlerde Marokko ádebiyatında kóbirek ataqlı adamlar turmısına arnalǵan dóretpeler, ráwiyatlar payda boldı. XVI-XVIII ásirler poeziyasında bir tárepten, sufizm lirikası, ekinshi tárepten gedonizm (Ibn Zakur dóretiwshiliginde) tarqaldı. Eski arab poeziyası dástúrleri Marokko ádebiyatında XX ásirdiń ortalarına shekem dawam etti. XVI ásirden baslap Fosta Andalusiya xalıq poeziyası dástúrleri, Marokko qalası jáne onıń átirapında jergilikli xalıq janrı (grix) rawajlana basladı. Xalıq poeziyası muzıka hám nama menen bekkem baylanısqan.

Marokkonıń arab hám francuz tillerindegi házirgi zaman ádebiyatı Ekinshi jáhán urısınan keyin milliy azatlıq háreketiniń rawajlanıwı tásirinde rawajlana basladı. A. Benjellun ("Balalıqta" hám basqalar) hám M. Safriui ("Káramatlar dúkanı" hám basqalar) sıyaqlı jazıwshılardıń dóretpelerinde xalıq turmısı teması sáwlelendirildi. 50-jıllarda francuz tilinde jazılǵan romanlar salmaqlı orındı iyeledi (M. A. Lahbobiydiń "Úmit qosıqları" hám "Qarańǵılıqtan jarıqlıqqa" dóretpeleri). 60-jıllar ádebiyatında dramaturgiya payda boldı. Arab tilinde de prozalıq dóretpeler jazıla basladı (A. K. Ǵallabtiń "Jeti qapı", Lahbobiydiń "Shóllegen áwlad" hám basqalar). Bul dáwirde Marookko ádebiyatına M. Buallu, M. Znibera, A. J. Sximiy, A. Baqqaliy sıyaqlı talantlı jaslar kirip keldi. 1960-jılda jazıwshılar awqamı dúzildi. Zamanagóy jazıwshılardan T. Benjellun, M. Xayriddin, M. Sabboǵ, A. as-Salom, A. Larua, M. Barrada hám basqalar ataqlı.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Marokko aymaǵında neolit dáwirine tiyisli jartas súwretleri (pil, kiyik, qus súwretleri), eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqqa tiyisli sheńber tas áwliyeler, keyin islengen qızıl sırlı ılaydan islengen ıdıslar saqlanǵan. Eramızǵa shekemgi I ásir — eramızǵa shekemgi III ásirge tiyisli Rim dáwiri qalaları (Volyubilis, Tamud, Tingis) qaldıqlarında arxitekturalıq estelikler, naǵıs hám háykeller qaldıqları ushıraydı. Eramızǵa shekem baslarında barbar kórkem óneri rawajlandı. Marokko aymaǵı arab xalifalıǵına qosılǵannan keyin, arab kórkem dástúrleri hám usılları kirip keldi, musulman arxitektorlıǵı rawajlandı. Orta ásirlerde bul úlkede minarlı, tuwrı tórtmúyeshli diywal menen qorshalǵan qalalar payda boldı (Miknas, Rabot, Fos), bir neshe ibadatxanalı gúmbezleri (muqarnas) aǵash ústinniń oyılǵan kapitalı hám tesikli meshitler, saraylar qurıldı. Zárúrli ımaratlar tas hám aǵash naǵıs oyıwshılıǵı menen bezetilgen (Kutubiya meshitiniń minarası, 1184-99), XI-XIII ásirlerde qalalar áskeriy maqsetlerde bekkemlendi, qorǵanlar qurıldı. Qurılısta tas, ılay, gerbishten keń paydalanıladı. XIII-XIV ásir arxitekturasında, ásirese, bezewge ayrıqsha itibar berildi, ımaratlar oyıp naǵıs islengen mramor, aǵash, kafel, ılaydan islengen ıdıs hám ayna mozaika menen bezetildi, vitrajlar islendi (Tostaǵı Úlken meshit, XII-XIII ásir, Fostaǵı Attarin mediresesi, 1323-25). XVI-XVII ásir mádeniyat estelikleri, ásirese, elegant hám bay bezewleri menen dıqqatqa iye (Marokko qalasındaǵı mazarlar kompleksi, XVI ásir 2-yarımı). XIX ásirde Fos, Miknas, Marokkoda ishki háwlili sawlatlı saraylar qurıldı. Kóplegen qalalarda 1-2 qabatlı, ishki háwlili mákan jaylar XX ásirge shekem de saqlanǵan. Qalalardan sırtta tóbesi topan menen qalpaq tárizli etip jabılǵan, qamıs diywalları ılay menen sıbalǵan úyler kóp qurılǵan.

Orta ásirlerde Marokkoda shayı, kundal gezlemeler toqıw, gilemdozlıq, gúlalshılıq, jezdi kórkemlep islew háwij alǵan. Marokko Franciya tásiri astında bolǵan jıllarda mámlekette evropasha kvartallar qurıldı. 1950-jıllardan Marokkoda zamanagóy úyler qurıla basladı. Marokko ǵárezsizlikke eriskennen soń (1956), qolaylı mıymanxanalar, villalar, emlewxanalar, kóp qabatlı turar jaylar qurıldı. Rabot hám Kasablanka, ásirese, gúllep rawajlandı. Ǵárezsizlik jıllarında qalalar baslı joba tiykarında qayta qurılıp basladı. Marokkolıq arxitektorlar jergilikli jaǵdayǵa iykemlestirip, milliy dástúrler ruwxında islegen joybarlar tiykarında turar jaylar, jámiyetlik ımaratları, sanaat imaratları keń kólemde qurıla basladı. Marokko ushın jańalıq bolǵan súwretlew kórkem óneri rawajlandı (E. Azaguri, J. F. Zevako sıyaqlı arxitektorlar, M. A. Idrisiy, M. Ammar sıyaqlı súwretshiler, músinshi X. bin Salah dóretiwshiligi dıqqatqa iye). Rabot, Kasablanka qalalarında ámeliy kórkem óner ustalarınıń shirketleri dúzilgen. Gilemdozlıq, sherimdi keste menen bezew kórkem óneri rawajlanǵan, zergerlik, naǵıs oyıwshılıq, mıs ıdıs hám buyımlardı qadap naǵıs penen bezew kórkem óneri de keń tarqalǵan.

Muzıkası

Muzıkası barbar hám arab mádeniyatlarınıń óz-ara tásirinde rawajlanǵan. Túp barbar muzıka kórkem óneri úlgileri Marokko awıllarındaǵana saqlanıp qalǵan. Muzıka poeziya hám oyın menen ajıralmas baylanısqan. Qosıq penen atqarılatuǵın ǵalabalıq oyınlar keń tarqalǵan. Marokkonıń arqa-shıǵısında jasaytuǵın barbarlarda axidu hám qubla-batısta jasaytuǵın barbarlarda axuax muzıkalıq usılları qáliplesken. Axidu namaları ıqsham diapazonlı, xromatizmge bay, axuax namaları evropasha dástúrlerge jaqın, diapazonı keń. Barbarlardıń muzıkalıq ásbapları: kasba (nay), arxanim, bendir, tarija, skripka hám basqalardan ibarat. Arab muzıka kórkem óneri hár túrli bolıp, arab eski (alo' hám samo') hám xalıq (grix) muzıkaların óz ishine aladı. Alo' hám samo' namaları geyde bir-birine jaqın sonda da, biraq kontekstte olar keskin parıqlanadı. Alo' — dúnyalıq, saray kórkem óneri bolıp, tiykarın eski arab poeziyası quraydı. Samo' — diniy mazmundaǵı gimn, tuwılıwǵa arnalǵan táripler bolıp tabıladı. Ápiwayı adamlar qosıqları — grixlar qiráátke tiykarlanǵan. Muzıka ásbaplarınan ud, lira, rubab, mizmor hám basqalar tarqalǵan. Xalıq dóretiwshiliginde yadlaw úlken orın iyelegen. Maqamlardıń ayrıqsha batıssha usılı qáliplesken. Kompozitorlardan M. Benis, A. Auatif, M. Shakruniy, sázende (nızam) hám muzıkashı S. Sharqiy ataqlı. Marokkoda milliy muzıka, oyın hám drama kórkem óneri konservatoriyası (Rabotta), Milliy muzıka hám ayaq oyın mektebi (Titvonda) isleydi. 1960-jıldan Marokkoda hár jılı milliy muzıka festivalı ótkeriledi.

Teatrı

Marokko teatr kórkem óneri xalıq dástúrleri, súwretleri hám oyınları tiykarında payda bolǵan. XII ásirden soya hám quwırshaq teatrları, qosıqshı, sazende, ayaq oyınshı hám jonglyorlardan ibarat kóshpeli aktyorlardıń tamashaları úrp boldı. XIX ásir aqırlarında miyerlik hám siriyalıq truppalar gastrol bere basladı. Francuz hám ispan húkimranlıǵı dáwiri (1912-56) nde menshik úylerdegi xana saxnalarda kóplegen tamashalar qoyıldı. Ayırım háwesker aktyorlar Evropada bilim alıp keldi. 1923-jıl Fosta birlesken truppa 1929-jılǵa shekem (basshı dramaturg hám rejissyor Abdulla bin Shakrun) xalıq aldında tamasha kórsetti. Sol qalada Malikul Fosiy hám Abdulvahob Shaviy basshılıǵındaǵı truppalar isledi, Sale, Tanjerda da kishi truppalar dúzildi. 1956-jıldan keyin teatr kórkem óneri rawajlanıwında jańa basqısh baslandı. Kasablankadaǵı (Toyib Saddiqidiń Municipal teatrı) hám Rabottaǵı (Ahmad Badri basshılıǵındaǵı Milliy teatrı) jetekshi teatrlarda Evropa, arab dramaturglarınıń dóretpeleri saxnalastırıldı. 1961-jıl radioda birinshi professional truppa dúzildi. Marokkoda 100 den artıq háweskerlik teatrları bar. 1960-jıldan Marokko qalasında Marokko kórkem óneri festivalları ótkerildi. 1959-jıl Rabotta ashılǵan Drama kórkem óneri orayında aktyorlar hám saxna xızmetkerleri de tayyarlanadı. 1962-jıldan Muzıka, ayaq oyın hám drama kórkem óneri milliy konservatoriyası isley basladı.

Wikimedia Commonsta

Marokko boyınsha fayllar bar.