Liberiya

Liberiya (Liberia), Liberiya Respublikası (Republic of Liberia) - Batıs Afrikadaǵı mámleket. Maydanı 111,4 mıń km². Xalqı 3,2 mln. adam (2001). Paytaxtı - Monroviya qalası. Basqarıw tárepten 14 graflik (country) hám 4 aymaq (territory) qa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Liberiya - respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1986-jıl qabıl etilgen. Mámleket hám húkimet baslıǵı - prezident (1997-jıl 2-avgusttan Ch. Teylor). Ol ulıwma tuwrı hám jasırın dawıs beriw jolı menen 6 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı húkimet - parlament 2 palatadan ibarat: Wákiller palatası hám Senat.

Tábiyatı

Jaǵası anaǵurlım bóleklengen oypatlıq, kóp jaylarında tokembriy kristallı topıraǵı jer júzine shıǵıp jatadı. Jer maydanı mámleket ishkerisine qaray biyiklesip, Leon-Liberiya qırına jalǵanıp ketedi. Eń biyik shıńı 1381 m (Kolaxun tawı). Temir, almaz, altın, boksit, grafit, marganets, uran kánleri bar. Íqlımı ıssı hám joqarı ıǵallıqta. Aylıq ortasha temperatura 24° átirapında. Jıllıq jawın ishki rayonlarında 1500-2000 mm, jaǵada 5000 mm ge shekem. Dárya kóp; olardıń kóbisi Leon-Liberiya qırınan baslanıp, Atlantika okeanına quyıladı. Úlken dáryaları: Mano, Loffa, Sent-Pol, Sent-Jol, Sess hám basqalar. Liberiya aymaǵınıń 1/3 bólegi mudam jasıl qalıń ekvatorial ormanlar. Topıraǵı qızıl-sarı laterit topıraq. Qızıl, palisandra, kauchuk (geveya) hám basqa qımbat bahalı terekler ósedi. Kofe teregi, maylı palmalar da bar. Liberiyanıń Gvineya Respublikası menen shegaralas bólimleri biyik boylı ot ósiwshi hám de akaciya hám baobablı savannadan ibarat. Jaǵası mangra ormanları menen oralǵan. Savannalarda buǵı, kiyik, qaplan, jalǵızaq hám basqalar ushıraydı. Ormanlarda meshin, jılan, qus, shıbın-shirkeyler (setse shıbını) kóp. Sapo milliy baǵı hám basqa qorıqxanalar bar.

Xalqı

Xalqınıń kóbisi mande xalıqları (kpelle, loma, mano hám basqalar) tillerinde sóylesiwshi óz-ara jaqın xalıqlardan ibarat. Liberiyanıń qubla bóleginde hám jaǵada Gvineya toparına tiyisli xalıqlar (kru, grebo, kran, gere hám basqalar), arqa-batısında atlantika toparı tiline tiyisli xalıqlar (gola, kisi hám basqalar) jasaydı. Xalıqtıń 2% i amerikalıq negrler áwladları. Qala xalqı 46%. Rásmiy tili - inglis tili. Xalıqtıń kóbisi jergilikli dástúriy dinlerge sıyınadı, qalǵanları musulman hám xristian. Iri qalaları: Monroviya, Ganta, Byukenen, Harper, Robertspor.

Tariyxı

Liberiya xalqınıń áyyemgi tariyxı az úyrenilgen. XV ásirdiń 2-yarımınan házirgi Liberiyanıń jaǵa bóleginde evropalıqlar (portugallar, gollandlar, inglisler, francuzlar) payda bola basladı. 1821-jıl AQSh tan kelgen bir topar burınǵı qul negrler jergilikli qáwim baslıqlarınan Mesurado murının satıp aldı. Bul jerde AQSh prezidenti J. Monro húrmetine Monroviya atı menen mákan-jay júzege keltirildi. Keyinirek bir qatar xalıq jasaytuǵın aymaq Liberiya atın aldı. 1834-36-jıllarda Merilend, Bassa-Kov, Grinvill sıyaqlı qalashalar payda boldı. 1839-jıl 1-aprelde usı mákan-jaylardıń (Merilend bunnan tısqarı, ol 1857-jıl Liberiya Respublikasına qosıldı) barlıǵın federaciya tiykarında birlestiriwshi Liberiya Doslıq awqamın dúzdi. 1847-jıl 26-iyulda Liberiya respublika dep daǵaza etildi. Ózlerin amerikalıq liberiyler dep ataǵan emigrantlar mámleket keńselerinde hám ekonomikada húkimran poziciyanı iyeledi. Lekin mámleket ekonomikası derlik shet elliler tásirinde edi. 1918-jıl baslarında Liberiya Birinshi jáhán urısı (1914-18) nda Antanta tárepinde qatnastı.

Ekinshi jáhán urısı (1939-45) jıllarında Liberiya 1944-jılda fashizmge qarsı koaliciyaǵa qosıldı. Urıstan keyin Liberiya húkimeti mámlekettegi túpkilikli xalıq penen amerikalıqlardıń áwladları arasındaǵı teńsizlikti tamamlaw maqsetinde "qosılıw siyasatı", sonıń menen birge, mámlekette birden-bir xalıq - liberiyler jasaytuǵının járiyaladı. 1945-jıl túpkilikli xalıq er adamlarına saylaw hám mámleket mákemelerinde islew huqıqı berildi. 1980-jılda S. Dou basshılıǵındaǵı ásker hám kishi oficerler mámleket awdarıspaǵın shólkemlestirdi. Húkimet Xalıq járdem keńesi qolına ótti. 1989-jılda Milliy patriot iskerlik tarawı Charlz Teylor basshılıǵında prezident S. Doudıń napaqaǵa shıǵıwın talap etip, qurallı gúres basladı. 1990-jıl 2-sentyabrde "Liberiya keleshegine arnalǵan milliy konfrenciya" da waqıtsha húkimet dúzildi hám prezident S. Dou awdarıp taslandı. 1993-jıl iyulda mámlekettegi úsh siyasiy kúsh oq atıwdı toqtatıw haqqındaǵı pitimge qol qoydı. Saylawǵa shekem joqarı hákimiyattı basqarıwshı Mámleket keńesi dúzildi. Lekin belgilengen múddette waqıyalardı tınısh jol menen sheshiwge erisilmedi. 1995-jıl 19-avgustta bir-birine qarsı bolǵan 5 topar jetekshileri waqıyalardı tınısh jol menen sheshiw tuwrısındaǵı jańa pitimge qol qoydı. Ótiw dáwiri ushın taǵı hákimiyattıń joqarı organı - Mámleket keńesi dúzildi hám ol ulıwma demokratiyalıq saylaw ótkeriwge tayarlıqtı basladı. 1997-jıl 19-iyulda ótkerilgen saylawda mámleket prezidenti hám parlamenti saylandı. Liberiya - 1945-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı - 26-iyul - Ǵárezsizlik kúni (1847).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Milliy patriotlıq partiya, Liberiya milliy-demokratiyalıq partiyası, Ulıwma liberiya koaliciyası partiyası - úshewi 1996-jılda dúzilgen, Birlik partiyası, 1997-jılda tiykar salınǵan. Liberiya kásiplik awqamları federaciyası, 1980-jılda dúzilgen.

Ekonomikası

Xojalıǵı

Liberiya - agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 17%, sonday-aq, kánshilik sanaatınıń úlesi 10%. Xojalıqtıń jetekshi tarmaǵı - tábiyiy kauchuk islep shıǵarıw hám temir ruda qazıp alıw (Afrikada 1-orında). Liberiya aymaǵınıń 35% i islenedi, 2% i jaylaw, 33% i orman. Dıyqanshılıqta maniok, batat, salı egiledi. Maylı palma, kakao, tropikalıq miyweler, qumshekerqamıs ta jetistiriledi. Jabayı kofe miywesi teriledi. Sino dáryası oypatlıǵında bananzarlar bar. Shárwashılıq tómen rawajlanǵan. Savannalarda az ónimli qaramal, ayırım ormanlı jerlerde hám jaǵalarda qoy hám eshki, shoshqa baǵıladı. Teńizde balıq awlanadı. Ormanlarda qımbat bahalı túrdegi terekler aǵashı tayarlanadı.

Sanaatı

Liberiyada kánshilik sanaatı anaǵurlım rawajlanǵan. Bomi-Xilsdan, Nimba tawı eteklerinen, Mano dáryası oypatlıǵınan temir rudası temirjol arqalı portlarǵa keltiriledi. Loffa dáryası háwizinde almaz, kóbinese altın qazıp alınadı. Islep shıǵarıwshı sanaatı neftti qayta islew, cement hám aǵash tiliw, palma mayı, alkogolsız ishimlikler kárxanaları, kiyim-kenshek, ayaq kiyim fabrikalarınan ibarat. Jılına ortasha 450 mln. kVt/saat elektr energiya payda etiledi. Ónermentshilikte úy-ruwzıger buyımların islep shıǵarıw rawajlanǵan.

Transportı

Transporttıń tiykarǵı túri - avtomobil transportı. Transport jolı uzınlıǵı - 560 km, avtomobil jollarınıń uzınlıǵı - 8500 km. Teńiz sawda flotı dúnyadaǵı iri sawda flotlarınan bolıp tabıladı. Liberiya jáhán keme reysi sistemasında bólek poziciyaǵa iye. Salıqtıń júdá azlıǵınan paydalanıp, bir qansha mámleketler kompaniyalarınıń kemeleri Liberiya bayraǵı astında júzedi. Bunnan Liberiya hár jılı 20 mln. dollarǵa shekem dáramat aladı. Iri portları: Monroviya, Byukenen, Marshall, Harper. Robertsfild (Monroviyadan 60 km) hám Monroviyada xalıqaralıq aeroportlar bar. Liberiya shetke temir ruda, kauchuk, almaz, kofe hám kakao, aǵash hám taxta shıǵaradı. Shetten mashina hám úskeneler, toqımashılıq hám neft ónimleri, azıq-awqatlardı keltiredi. Sırtqı sawdada AQSh, Niderlandiya, Italiya, Ullı Britaniya, Germaniya hám Yaponiya menen sheriklik etedi. Pul birligi - Liberiya dolları. Densawlıqtı saqlaw tiykarınan mámleket ıqtıyarında. Shıpakerler Liberiya universitetinde, medicina milliy institutında tayarlanadı.

Bilimlendiriwi hám ilimiy mákemeleri

Liberiyada amerikasha oqıw tártibi engizilgen, oqıw inglis tilinde alıp barıladı. 4-6 jastaǵı balalar baqshalarda tárbiyalanadı. Baslanǵısh mektepte oqıw múddeti 6 jıl, orta mektepte 6 jıl. Rásmiy túrde 6 jastan 16 jasqa deyingi balalar ushın májbúriy tálim engizilgen. Mámleket mekteplerinde oqıw biypul, joqarı oqıw orınlarında pullı. Joqarı oqıw orınları: Monroviyadaǵı mámleket universiteti (1862, 1951-jıldan universitet), Kattington universitet kolledji (1889), Texnologiya kolledji (1978). Ilimiy mákemeleri: Suakokodaǵı oraylıq tájiriybe stanciyası (1946), Harbeldaǵı tropikalıq medicina institutı, geografiya hám qara metallurgiya jámiyeti hám basqalar. Liberiya mámleket universitetiniń kitapxanası, Monroviyada húkimet kitapxanası, Milliy hám Afrika muzeyleri bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Liberiyada bir qansha gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Irileri: "Deyli observer" ("Kúndelik gúzetiwshi", inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1981-jıldan), "Gerald" ("Xabarshı", inglis tilindegi gazeta, 1987-jıldan), "Sandi pipl" ("Ekshembide xalıq", inglis tilindegi gazeta), "Sandi ekspress" ("Ekshembi ekspressi", inglis tilindegi gazeta) "Laybirian star" ("Liberiya juldızı", inglis tilindegi háptelik jurnal, 1954-jıldan). Liberiya informaciya agentligi 1978-jılda dúzilgen. Liberiya radioesittiriw sisteması húkimet radioesittiriw hám telekórsetiwler xızmeti bolıp, 1960-jıl dúzilgen.

Ádebiyatı

Kru, vai, malinke hám basqa xalıqlar, ingslis tilinde sóyleytuǵın amerikalıq negrlerdiń áwladları folklor (ertek, ańız, tımsal, naqıl hám basqalar) ǵa bay. 1957-jıl basıp shıǵarılǵan "Grebo qáwiminiń tariyxıy ańızları hám folklori" kitabında onıń ayırım úlgileri berilgen. XIX ásirdiń 30-jıllarında M. D. Bukre vai xalqı tilinde sol xalıqtıń dáslepki tariyxın jazdı. Zamanagóy ádebiyat inglis tilinde rawajlandı. Ádebiy kúshler Jazıwshılar jámiyeti átirapına toplanǵan. Baytı Mur ("Juldız shańı" qosıqlar toplamınıń avtorı), Liberiya universitetiniń professor R. T. Dempster (Liberiya ádebiyatı antologiyasın dúzgen), jazıwshı Doris Benks Xenris, sonıń menen birge, Edip Brayt ("Kúndelik" pyesasınıń avtorı) Liberiyanıń ataqlı jazıwshıları esaplanadı. Liberiya jazıwshılarınıń eń jaqsı dóretpeleri kolonizatorlardı qaralaydı, watanǵa muhabbat sezimlerin sáwlelendiredi.

Arxitekturası hám xalıq kórkem óneri

Liberiyanıń oraylıq aymaqlarında turar jaylar, tiykarınan, sheńber, kóbinese tórtmúyesh sırıqlı ılashıqlardan ibarat. Bul ılashıqlar ılay menen sıbaladı, tóbesi, ádette, topan, shaqlar menen jabıladı. Diywalları naǵıs, aǵash naǵıs oyıwshılıǵı menen bezetiledi. Jaǵalardaǵı qalalarda (Monroviya hám basqa qalalarda) 2-3 qabatlı sırıqlı aǵash jaylar (diywalınıń tómengi bólimi betonnan), sonıń menen birge, áywanlı tas úyler kóp. Keyingi jıllarda iri jámiyetlik ımaratları zamanagóy Evropa arxitekturası usılında qurılıp basladı. Túrli diniy dástúrlerde kiyiletuǵın kiyimlerdiń bir bólimi bolıp xızmet etetuǵın aǵash nıqaplar kóp tayarlanadı. Bul nıqaplardıń geyparalarında xalıqtıń etnikalıq ózgeshelikleri, ayırımlarında masqarabazlıq elementleri kórinedi. Xalıq kórkem óneri túrleri arasında aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, gúlalshılıq, toqımashılıq, mayda-shúyde metall úskeneler tayarlaw keń tarqalǵan.

Muzıkası

Liberiya xalıqlarınıń muzıka kórkem óneri folklordan ibarat. Neke, miynet qosıqları, háyyiw, joqlaw qosıǵı sıyaqlı qosıq túrleri bar. Urıp shertiletuǵın ásbaplar, tarlı-shertiletuǵın sazlar keń tarqalǵan. Muzıka ásbapları arasında sansa (Afrika pianinosı), nay tárizli, truba tárizli sazlar da bar. 1963-jıl Liberiya drama hám mádeniyat jámiyeti dúzilgen. Usı jámiyet qasında qosıqshı hám sázendeler toparı dúzilgen. Jámiyettiń Kenema awılındaǵı mektebinde bolajaq artist hám muzıkashılar tálim aladı. "Qızǵa ormannan muhabbat keldi" xalıq muzıkalı draması dańq shıǵardı.

Kinosı

1959-jılda jaratılǵan "Liberiya - keleshek mámleketi" atlı hújjetli kinolenta Liberiyanıń birinshi filmi bolıp tabıladı. Sonnan keyin "Úmit awılı", "Orman baylıǵı", "Táǵdir jılları" hújjetli filmleri jaratıldı.

External links

Wikimedia Commonsta

Liberiya boyınsha fayllar bar.