Vanuatu
Vanuatu, Vanuatu Respublikası (Ripablik blong Vanuatu) — Tınısh okeanınıń qubla-batıs bóliminde jaylasqan Jańa Gebrid atawları (80 atawdan ibarat) ndaǵı mámleket. Bul atawlardıń eń irileri: Espiritu-Santo, Ambrim, Malekula, Maevo, Efate. Maydanı 12 190 km². Xalqı 189,6 mıń adam (1990-jıllar aqırı). Paytaxtı — Port-Vila qalası. Basqarıw jaǵınan 6 provinciyaǵa bólingen.
Vanuatu Respublikası
| |
|---|---|
| Uranı: "Long God yumi stanap" (Bislama) Nous nous tenons devant Dieu (francuzsha) "With God we stand"[1][2] | |
| Gimni: "Yumi, Yumi, Yumi" (Bislama) "We, We, We" | |
.svg) | |
| Paytaxtı | Port-Vila |
| Rásmiy tilleri | |
| Etnikalıq quramı (2020) |
|
| Diniy quramı (2020)[3] |
|
| Maydanı | |
• Ulıwma | 12,189 km2 (157-orın) |
| Xalıq sanı | |
• 2023-jıl (shama) | 335,908[4] (182-orın) |
• 2020-jıl (sanaq) | 300,019[5] |
| 27.6 adam/km2 (188-orın) | |
| JIÓ (SAUP) | 2023-jıl (esap) |
• Jámi | $1.064 billion[6] |
• Jan basına | $3,001[6] |
| JIÓ (nominal) | 2023-jıl (esap) |
• Jámi | $1.002 billion[6] |
• Jan basına | $3,188[6] |
| Djini (2010) | 37.6[7] ortasha |
| IRI (2021) | ▼ 0.607[8] ortasha · 142-orın |
| Pul birligi | vatu (VUV) |
| Waqıt zonası | UTC+11 |
| Avtomobil háreketi | oń |
| Telefon prefiksi | +678 |
| ISO kodı | VUT |
| XOK kodı | VAN |
| Internet domeni | .vu |
Mámleketlik basqarıw principi
redaktorlawVanuatu Respublikası Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı óz ara doslıqqa kiredi. Ámeldegi konstituciya 1980-jıl 30-iyulda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — prezident. Ol parlament tárepinen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı bir palatalı parlament ámelge asıradı. Parlament aǵzaları xalıq tárepinen 4 jıl múddetke saylanadı. Atqarıwshı hákimiyattı bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.
Tábiyatı
redaktorlawAtawlar jer maydanı vulkan jınıslarınan dúzilgen tawlıq (eń biyik noqatı 1810 m). 60 qa jaqın vulkannan 10 ı hárekette. Atawlardaǵı tawlar arasında tegis jerlerde dıyqanshılıq etiledi. Kóplegen ıssı bulaqlar bar. Altınkúkirt, marganec kánleri bar. Íqlımı — ızǵar, tropikalıq. Ortasha aylıq tempaturası 20-27°. Jılına 1000 mm ge shekem jawın jawadı. Kóp samallı arqa qıyalarda tropikalıq ormanlar, batısta Irak orman.
Xalqı
redaktorlawXalqı tiykarınan melanezlar (95% ke jaqinı). Inglisler, mikronezlar, polinezlar, francuzlar hám basqa milletler jasaydı. Qalalarda 18,4% xalıq jasaydı. Rásmiy tili — inglis hám francuz tilleri; mámleketlik tili — bislama tili. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi — xristianlar (xalıqtıń 90% i). Iri qalaları — Port-Vila, Luganvil.
Tariyxı
redaktorlawVanuatuda bir neshe mıń jıllardan berli adamlar jasaydı. Shama menen 4 mıń jıl aldın Jańa Gebrid arxipelaginiń arqa hám oraylıq atawlarına kóship kelgen adamlar usı jerde turıp qaldı. Atawlar portugaliyalılar tárepinen 1606-jılda ashılǵan. 1774-jılda atawlar inglis sayaxatshısı J. Kuk tárepinen izertlengen hám Evropadaǵı Gebrid atawlarına uqsaslıǵı ushın Jańa Gebrid dep atalǵan. 1906-jıldan Ullı Britaniya menen Franciyanıń ortaq koloniyası bolǵan. Jergilikli xalıqtıń kóp jıllıq azatlıq gúresi nátiyjesinde Vanuatu 1980-jıl 30-iyulda ǵárezsiz dep daǵazalandı. Vanuatu — 1981-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 30-iyul — Ǵárezsizlik kúni (1980).
Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları
redaktorlawVanuatu leyboristler partiyası, 1986-jıl dúzilgen; Vanuaku partiyası, 1971-jıl dúzilgen; Milliy demokratiyalıq partiya, 1986-jılda tiykar salınǵan; Melaneziya aǵartıwshılıq partiyası, 1988-jılda dúzilgen; Xalıq demokratiyalıq partiyası, 1994-jılda tiykar salınǵan; Milliy birlesken partiya, 1991-jılda dúzilgen; Jańa xalıq partiyası, 1986-jılda dúzilgen; Orta partiyalar awqamı, 1980-jılda dúzilgen. Vanuatu kásiplik awqamları keńesi, 5 tarmaq kásiplik awqamların birlestiredi.
Xojalıǵı
redaktorlawEkonomikasınıń tiykarı — awıl xojalıǵı Miynetke qábiletli xalıqtıń 70% i awıl xojalıǵı menen bánt. Kokos palması, yams, kakao, qumshekerqamıs, kofe, paxta egiledi. Qaramal, qoy, eshki, qus baǵıladı, balıq awlanadı. 1995-jıl jalpı ishki ónimde sanaat úlesi 13% ti quradı. Onda miynetke qábiletli xalıqtıń 3,5% i bánt boldı. Qımbat bahalı aǵash tayarlanadı. Marganec qazıp alınadı (Efate atawda). Sonday-aq, neft, altın, mıs rezervleri bar. Awıl xojalıǵı ónimlerin qayta isleyshi, toqımashılıq ónimleri, qurılıs materialların islep shıǵarıwshı kárxanalar bar. 80-jıllardıń aqırınan qurılıs háwij aldı. Turizm rawajlanǵan; jılına ortasha 45 mıńǵa jaqın sayaxatshı kelip ketedi. Vanuatuda temirjol joq. Avtomobil jolları uzınlıǵı — 1,1 mıń km. Tiykarǵı teńiz portı hám xalıq aralıq aeroportı Port-Vila qalası. Sonday-aq, Luganvil, Palikoulo hám Santu teńiz portları da bar. Vanuatu shetke kopra, marganec rudası, balıq, gósh, kofe, kakao, aǵash shıǵaradı. Shetten azıq-awqat ónimleri, ishimlikler, temeki, ximiyalıq ónimler, dáske hám transport úskenelerin aladı. Sırtqı sawdadaǵı qarıydarları — Yaponiya, Avstraliya, Jańa Zelandiya, Franciya, Jańa Kaledoniya, Fiji, Niderlandiya. Pul birligi — vatu.
Mádeniyatı
redaktorlawVanuatuda "Vanuatu uikli" (inglis, francuz hám bislama tillerinde, 1980-jıldan), "Treyding post" ("Sawda pochtası", inglis tilinde) háptelik gazetaları shıǵadı. 1987-jıldan Paknyus regionlıq xabar agentligi bar. Vanuatuda "Vanuatu teleradioesittiriw korporaciyası" iskerlik kórsetedi. Vanuatu radiosı 1966-jıldan (inglis, francuz hám bislama tillerinde) isleydi. Vanuatu mekteplerinde tálim inglis hám francuz tillerinde alıp barıladı. Oqıw biypul. Baslanǵısh mektepke balalar 6 jastan qabıl etiledi. 6 jastan 11 jasqa deyingi balalardıń 85% ke jaqını mámleket baslanǵısh mekteplerine baradı. Bul mekteplerdiń sanı 270 ten artıq. Orta mekteplerge balalar 12 jastan qabıl etiledi; onda oqıw múddeti 7 jıl Orta mekteplerde 4269 oqıwshı oqıydı. Mámleket mekteplerinen tısqarı, menshikli hám missionerlik mektepleri de bar. Baslanǵısh mektep oqıtıwshıların pedagogika kolledjleri tayarlaydı. 1989-jıl mayda Port-Vila qalasında Qubla Tınısh okeanı universitetiniń filialı ashılǵan. Port-Vila qalasında sonday-aq, Mádeniy oray hám de onıń muzeyi hám kitapxanası bar.
|
Okeaniya mámleketleri
|
_Islands.svg){kind=small}
|
Bul Geografiya haqqında juwmaqlanbaǵan maqala. Ótinish, usı maqalanı toltırıń. |
- ↑ Selmen, Harrison „Santo chiefs concerned over slow pace of development in Sanma“. Vanuatu Daily Post (17-iyul 2011-jıl). 25-yanvar 2012-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 29-avgust 2011-jıl.
- ↑ Lynch & Pat 1996, s. 319.
- ↑ „National Profiles – Religious demographics (Vanuatu)“. The Association of Religion Data Archives. Qaraldı: 1-iyun 2023-jıl.
- ↑ „Vanuatu Population (2023) – Worldometer“. worldometers.info. Qaraldı: 5-sentyabr 2023-jıl.
- ↑ „2020 National Population and Housing Census – Basic Tables Report, Volume 1, Version 2“. vnso.gov.vu. Vanuatu National Statistics Office (17-noyabr 2021-jıl). Qaraldı: 5-sentyabr 2023-jıl.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 „World Economic Outlook Database, April 2023“. International Monetary Fund. Qaraldı: 20-aprel 2023-jıl.
- ↑ „GINI index (World Bank estimate)“. World Bank. Qaraldı: 12-mart 2019-jıl.
- ↑ „Human Development Report 2021/2022“ (en). United Nations Development Programme (8-sentyabr 2022-jıl). 9-oktyabr 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 8-sentyabr 2022-jıl.