Tonga

Tonga (Tonga), Tonga Korolligi (The Kingdom of Tonga) — Tınısh okeanınıń qubla-batıs bólimindegi hám Polineziyadaǵı Tonga arxipelaginde jaylasqan mámleket. Maydanı 748 km². Xalqı 106,1 mıń adam (2002). Paytaxtı — Nuku'alofa qalası. Basqarıw jaǵınan 6 okrug (district) qa bólinedi.

Tonga Korolligi tongansha Puleʻanga Fakatuʻi ʻo Tonga
Bayraq Gerb
Uranı: «Ko e ʻOtua mo Tonga ko hoku tofiʻa» (tongansha) («Quday hám Tonga – meniń miyrasım»)
Gimni: «Ko e fasi ʻo e tuʻi ʻo e ʻOtu Tonga» (tongansha) («Tonga atawlarınıń koroli qosıǵı»)
Tonganıń jaylasqan ornı
Paytaxtı	Nukualofa 21°08′S 175°12′W
Iri qalaları	Nukualofa
Rásmiy tilleri	tongan inglis
Etnikalıq quramı (2018)	97% tongan 3% basqalar
Diniy quramı (2016)	96.9% xristianlıq —53.7% metodizm —18.6% mormonizm —14.2% katoliklik —10.4% basqa xristianlar 2.2% baxaizm 0.5% dinsizlik 0.4% basqalar
Etnoxoronim	tongan, tongalı
Basqarıw forması	konstituciyalıq monarxiya
• Korol	Tupou VI
• Premyer-ministr	Siaosi Sovaleni
Nızam shıǵarıwshı organ	Nızam Shıǵarıwshı Májilis
Ǵárezsizlik  (Ullı Britaniyadan)
• Ǵárezsizlik daǵazalanıwı	4-iyun 1970-jıl
Maydanı
• Ulıwma	748 km2 (175-orın)
• Suw (%)	4.0
Xalıq sanı
• 2021-jıl (shama)	100,209 (199-orın)
• Xalıq tıǵızlıǵı	139 adam/km2 (76-orın)
JIÓ (SAUP)	2019-jıl (esap)
• Jámi	$655 million
• Jan basına	$6,496
JIÓ (nominal)	2019-jıl (esap)
• Jámi	$493 million
• Jan basına	$4,888
Djini (2015)	▬ 37.6 ortasha
IRI (2021)	▲ 0.745 joqarı · 91-orın
Pul birligi	paanga (TOP)
Waqıt zonası	UTC+13
Avtomobil háreketi	shep
Telefon prefiksi	+676
ISO kodı	TON
XOK kodı	TGA
Internet domeni	.to

Mámleketlik basqarıw principi

Tonga — konstituciyalı monarxiya. Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Doslıq awqamına kiredi. Ámeldegi Konstituciyası 1875-jılda qabıl etilgen, keyinirek oǵan qosımsha hám ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — korol (1965-jıldan Taufaaxau Tupou IV). Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Nızam shıǵarıwshı assambleya, atqarıwshı hákimiyattı korol hám bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Tonga arxipelagi (Doslıq atawları) Tınısh okeanınıń qubla-batısındaǵı hám Polineziyadaǵı vulkan hám marjanlardan payda bolǵan bir qansha atawlardan ibarat. Olardıń quramında úsh tiykarǵı topar: Tongatapu, Xaapay, Vavau atawları hám de bir qansha mayda hám adam jasamaytuǵın atawlar bar. Tonga arxipelagi atawları 2 parallel suw astı dizbeginde jaylasqan bolıp, batıs dizbegi (uzınlıǵı 700 km den kóbirek) tawlı vulkanlı atawlardan (eń biyik noqatı Kao atawında, 1030 m), arqa dizbegi onsha biyik bolmaǵan marjan atawlardan ibarat. Hárekettegi vulkanlar, sonday-aq, suw astı vulkanları bar. Íqlımı — tropikalıq, teńiz ıqlımı. Dekabr-aprel ıssı, ızǵar, may-noyabr salqın hám qurǵaq aylar. Yanvardıń ortasha temperaturası 26°, avgust 20°. Jıllıq jawın 2000 mm. Topıraǵı ónimli qızıl topıraq, atawları ızǵar tropikalıq ormanlar menen qorshalǵan. Haywanat dúnyası jılan, kesirtke hám qustıń 30 ǵa jaqın túri, balpaq tıshqan hám tıshqan, tasbaqa, teńiz mollyuskalarınan ibarat; balıq kóp.

Tariyxı

Eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıqta atawlarǵa polinezlar kóship kelgen. Eramızdıń X ásirde mámleket awqamları payda bolǵan, olardı qáwim basshıları basqarǵan. Bul jerge XVII ásirde golland teńizshi turistleri jetip barǵan. 1845-jıl Xaapay atawları qáwimi baslıǵı atawlar gruppasın birlestiriwge eristi. Tonganı iyelew ushın Ullı Britaniya, Germaniya hám AQSh ortasında keskin gúres bolıp, nátiyjede 1900-jıl Tonga Ullı Britaniya protektoratı astındaǵı ózin ózi basqarıwshı mámleket dep daǵaza etildi. 1967-jılǵı Ullı Britaniya — Tonga pitimi Ullı Britaniyanıń atawlar ústinen qadaǵalawın shekledi. 1970-jıl 4-iyunda Tonga ǵárezsizlikke eristi. Tonga — 1999-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 4-iyun — Ǵárezsizlik daǵaza etilgen kún (1970).

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Siyasıy partiyaları: Insan huqıqları hám demokratiya ushın háreket; Xalıq partiyası, 1994-jıl dúzilgen. Tonga da kásiplik awqamlar joq.

Xalqı

Xalqınıń kópshiligi (98%) — tongalar. Basqa atawlardan kelgen polinezlar hám evropalıqlar da bar. Dinge sıyınıwshılardıń kóbisi protestant; katoliklar da bar. Rásmiy tili — tonga hám inglis tilleri. Xalıqtıń 43% i qalalarda jasaydı.

Xojalıǵı

Tonga — ekonomikalıq tárepten kúshsiz agrar mámleket. Ekonomikasınıń tiykarı awıl xojalıǵı. (Jalpı ishki ónim 32%). Xalıqtıń 90% i sol tarawda bánt. Eksport ushın banan, ananas, kokos palmasi (kopra), citrus miyweler, jergilikli mútájlik ushın batat, yams, maniak, tarı jetistiriledi. Qaramal, shoshqa, eshki, úy qusı baǵıladı, balıq awlanadı, aǵash tayarlanadı.

Sanaatı hám awıl xojalıǵı

Shiyki ónimdi qayta isleytuǵın hám taxta tiletuǵın mayda kárxanalar, tigiw fabrikasınan ibarat. Avtomobil jolları uzınlıǵı — 650 km den zıyat. Tiykarǵı teńiz portları (sawda orayları) — Nukualofa hám Neiafu. Tonga shetke kopra, banan, tropikalıq miyweler, teńiz ónimleri, qawın, vanil, pomidor shıǵaradı, shetten mashina hám úskene, azıq-awqat (qant, shay, kofe hám basqalar), sanaat buyımların aladı. Jańa Zelandiya, Avstraliya, AQSh, Ullı Britaniya, Yaponiya menen sawda etedi. Pul birligi — paanga.

Bilimlendiriwi

Baslanǵısh tálim biypul, 6-14 jastaǵı balalar ushın májbúriy. Baslanǵısh mektep oqıtıwshıları pedagogika kolledjinde tayarlanadı. Okean jaǵasındaǵı ráhát beriwshi plyajlar hám Nukualofadaǵı korol sarayı Tonganıń itibarǵa ılayıq orınları esaplanadı.

Baspasózi hám radioesittiriwi

"Tonga kronikl" ("Tonga waqıyaları", inglis hám tonga tillerinde shıǵatuǵın húkimet háptenaması, 1964-jıldan), "Tonga Tayme", ("Tonga waqtı", inglis hám tonga tillerinde shıǵatuǵın háptenama, 1989-jıldan); "Kele'a" ("Shıǵanaq", tonga tilinde jılına 6 ret shıǵatuǵın siyasiy-ekonomikalıq jurnalı, 1986-jıldan). Tonga radioesittiriw komissiyası húkimetke qaraslı bolıp, 1961-jıl dúzilgen.