Fidji

Fidji, Fidji Respublikası (Republic of Fidji) — Okeanıyada, Tınısh okeanınıń qubla-batıs bóleginde, Fidji atawlarında jaylasqan mámleket. Maydanı 18,4 mıń km². Xalqı 919 mıń adam (2018). Paytaxtı — Suva qalası. Basqarıw tárepten 4 okrugqa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Fidji — Ullı Britaniya Doslıq awqamı quramındaǵı respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1970-jıl qabıl etilgen, 1997-jılda oǵan ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — prezident, ol qáwim baslıqlarınıń Úlken keńesi tárepinen jergilikli fidjiler arasınan 5 jıl múddetke tayınlanadı. Prezident bas ministrdi hám qurallı kúshler komandirin tayınlaydı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı 2 palatalı parlament — Senat hám Wákiller palatası, atqarıwshı hákimiyattı ministrler mákemesi ámelge asıradı.

Tábiyatı

Fidji arxipelagi Melaneziyanıń shıǵıs bólegindegi 300 den artıq atawdan ibarat. Olardıń irileri — Viti-Levu, Vanua-Levu. Atawlardıń oylı-bálent jaǵaları marjan rifleri menen qorshalǵan, mákánı granit, gneys hám basqa áyyemgi kristall jınıslardan dúzilgen. Iri atawlar relyefi biyikligi 1000 m den joqarı taw dizbekleri menen bóleklengen platolardan ibarat. Eń biyik shıńı 1322 m (Viti-Levu atawında). Jaǵa boylap ensiz tegislik jaylasqan. Paydalı qazılmaları: neft, mıs, altın, marganets. Iri dáryaları: Reva (100 km ge shekem keme qatnaydı), Singatoka, Mba (Viti-Levu atawında).

Íqlımı

Íqlımı tropikalıq, okean ıqlımı, joqarı ıǵallıqtaǵı, ortasha temperatura 25-28°. Jıllıq ortasha jawın 1700-3500 mm. Vulkan jınıslarınıń unırawınan payda bolǵan qızǵısh topıraǵı ónimli. Tawlardıń samalǵa qarsısında qubla-shıǵıs janbawırlarında qımbat bahalı aǵash alınatuǵın tropikalıq orman hám savannalar bar. Haywanat dúnyasında jırtqısh haywan hám záhárli jılanlar joq. Atawlarǵa dúnyanıń basqa jaylarınan jániwarlar keltirilgen. Pıshıq, eshki hám qoyanlar ushıraydı.

Xalqı

Xalqınıń kópshiligi — fidjiler hám fidjilik hindler; okeanıyalıqlar, inglisler, qıtaylar da jasaydı. Rásmiy tili — inglis tili. Qala xalqı 46%. Dinge sıyınıwshıları — xristian, hinduiy hám musulmanlar. Iri qalaları: Suva, Lautoka, Lambasa.

Tariyxı

Fidji atawlarında dáslepki mákan-jaylar eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıq ortalarında payda bolǵan. Atawlarǵa evropalıqlardan birinshi bolıp gollandiyalı A. Tasman 1643-jıl hám inglis J. Kuk 1774-jıl barǵan. 1874-jıldan Ullı Britaniya Fidjidi koloniyaǵa aylandırdı. 1879-jıldan kolonizatorlar qumshekerqamıs plantaciyalarında isletiw ushın Indiyanan jumısshılar alıp kele basladı. 1959-jıl Fidjide milliy azatlıq háreketi baslandı. 1970-jıl 10-oktyabrde Ullı Britaniya mámleketke ǵárezsizlik beriwge májbúr boldı, biraq Ullı Britaniya tárepinen tayınlanatuǵın general-gubernator hákimiyatı saqlanıp qaldı. 1987-jıl 25-sentyabrde Sitiveni Rabuka basshılıǵında áskeriy tónkerilis júz berdi, 6-oktyabrde general-gubernator lawazımı tamamlandı hám Fidji respublika dep daǵaza etildi. Fidji — 1970-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 10-oktyabr — Ǵárezsizlik kúni (1970).

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Fidji leyboristler partiyası, 1985-jıl dúzilgen; Milliy federativ partiya, 1960-jıl tiykar salınǵan; Fidji konservativ partiyası, 1989-jıl dúzilgen; Fidji siyasiy partiyası — Songosongo ni Vakavuleva ni Taukei — SVT, 1990-jıl tiykar salınǵan. Fidji kásiplik awqamları kongressi, 1951-jıl dúzilgen.

Xojalıǵı

Fidji — agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi 22%, sanaattıń úlesi 12%. Ekonomikanıń jetekshi tarmaǵı — tropikalıq dıyqanshılıq. Mámleket aymaǵınıń 11% ten kóbi awıl xojalıǵı eginleri menen bánt. Komanda jer iyeligi ústem. Bul jerlerde hind fermerleri eksport ushın qumshekerqamıs jetistiredi. Jergilikli xalıq óz xojalıqlarında kokos palmasi, yams, taro, batat, banan, ananas, citrus miyweler, kakao, temeki, sonıń menen birge, salı, mákke jetistiredi. Shárwashılıǵında qaramal, shoshqa, jılqı, eshki, xanaki qus baǵıladı. Balıq tutıw rawajlanǵan. Aǵash tayarlanadı. Az muǵdarda marganets rudası, boksit, altın, gúmis qazıp alınadı.

Fidji sanaatı qant, may, salı aqlaw, temeki, miywe konservalaw, kopranı qayta islew, taxta tiliw, aǵashsazlıq, kiyim-kenshek, ayaq kiyim, keń tutınıw buyımları kárxanalarınan ibarat. Turistlerdiń kelip-ketiwinen jaqsıǵana dáramat alınadı. Temirjol uzınlıǵı 595 km, avtomobil jolları uzınlıǵı 5100 km. Tiykarǵı teńiz portları — Suva, Lautoka. Viti-Levu atawınıń batıs jaǵasında Nandi xalıqaralıq aeroportı bar. Fidji shetke qumsheker shiyki ónimi, kokos mayı, kopra, altın, aǵash, balıq, kiyim-kenshek hám basqalar shıǵaradı, shetten mashina hám úskeneler, janılǵı, keń tutınıw buyımların aladı. Avstraliya, Jańa Zelandiya, Ullı Britaniya menen sawda etedi. Pul birligi — fidji dolları.

Bilimlendiriwi

Mámlekette 800 den artıq mektep bar, olar 50 den zıyat atawda jaylasqan. Mekteplerde tálim inglis, fidji hám hind tillerinde alıp barıladı. Fidjide 8 jıllıq tálim májburiy. Baslanǵısh mektepke balalar 6-7 jastan qabıl etiledi. Orta mektepte oqıw múddeti 4 jıl, biraq universitetke kiriw ushın qosımsha 2 jıllıq tálim kursında oqıp shıǵıw kerek. Mámleket mekteplerinen tısqarı menshikli mektepler de bar. 1968-jıl Suvada Tınısh okeanı qubla bólegi mámleketleriniń regional universiteti dúzildi; xalıqaralıq shólkemler wákilxanaları, medicina bilim jurtı bar. Samabuladaǵı Texnika institutı (1964), Nausoridaǵı awıl xojalıǵı kolledji (1954), Suvadaǵı Oraylıq medicina bilim jurtı (1886 ) nda tolıqsız joqarı maǵlıwmat alınadı. Suvada universitet kitapxanası, qala kitapxanası, Samabulada Texnika institutınıń kitapxanası, Nandida kitapxana, Suvada Fidji muzeyi (1906) bar.

Baspasózi, radioesittiriwi, telekórsetiwi

Fidjide baspa etiletuǵın gazeta hám jurnallar: "Deyli post" ("Kúndelik pochta", inglis tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1989-jıldan), "Fidji Tayme" ("Fidji waqtı", inglis tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1869-jıldan), "Shanti dut" ("Dúnya xabarnaması", hind tilinde shıǵatuǵın háptelik gazeta, 1935-jıldan), "Aylend biznes" ("Atawlar biznesi", inglis tilinde shıǵatuǵın aylıq jurnal, 1985-jıldan), "Nav djioti" ("Jańa dúnya", hind tilinde shıǵatuǵın jurnal, 1989-jıldan). "Fidji brodkasting komishn", yarım kommerciya kórinisindegi radioesittiriw xızmeti, 1954-jıl dúzilgen. "Fidji Televiji" telekompaniyasına 1994-jılda tiykar salınǵan.