Tuvalu

Úlgi:Tuvalu maǵqutısıTuvalu (Tuvalu) — Okeaniyada, Tınısh okeanınıń qubla-batıs bóliminde jaylasqan mámleket. BMSh aǵzası. Maydanı 26 km², xalqı 11,15 mıń adam (2002). Paytaxtı Funafuti qalası. Xalqınıń kóbisi tuvalular. Rásmiy tili — inglis tili, sonday-aq, polineziya tillerinen biri — tuvalular tili de qollanıladı. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi protestantlar.

Mámleketlik basqarıw principi

Tuvalu — Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Óz ara doslıq quramına kiretuǵın ǵárezsiz mámleket (Óz ara doslıq mámleketleri, mámleket hám húkimet baslıqları ánjumanlarında qatnasıw huqıqına iye emes). Ámeldegi Konstituciyası 1978-jıl qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — Ullı Britaniya korolevası, onıń atınan general-gubernator mámleketti basqaradı; ol bas ministr usınısına qaray, Tuvalu puqaraları arasınan tayınlanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı 1 palatalı parlament, atqarıwshı hákimiyattı bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Tuvalu marjanlardan payda bolǵan 9 atawda jaylasqan. Jer maydanı oypatlıq; tek puta hám mayda terekler ósedi. Íqlımı jıllı hám ızǵar, kúshli dawıl bolıp turadı. Ortasha jıllıq temperatura 27°, jıllıq jawın muǵdarı 2500-3300 mm. Haywanat dúnyası qus hám shıbın-shirkeylerden ibarat.

Tariyxı

Tuvalu atawlarına eramızdıń 1 mıń jıllıq ortalarınan polinezlar kóship kela baslaǵan. Atawlarǵa evropalıqlardan dáslep 1568-jıl ispanlar barǵan. 1850-75-jıllarda qul sawdagerleri Tuvalu xalqınıń bir bólimin Avstraliyada isletiw ushın alıp ketken. Qul sawdası hám juqpalı kesellikler sebepli xalıq 10 ese azayıp ketken. 1892-jıl Tuvalu atawların Ullı Britaniya iyelep, Gilbert atawları menen birge Britaniya protektoratına birlestirgen, 1916-jıl Gilbert hám Ellis atawları atı menen koloniyaǵa aylantırǵan. Ekinshi jáhán urısı waqtında Tuvaluda Amerika áskerleri jaylasıp, Gilbert arxipelagin basıp alǵan yaponlarǵa qarsı gúresken. 1974-jıl referendum nátiyjesinde Tuvalu xalqınıń kóbisi Gilbert atawlarınan ajıralıp shıǵıw ushın dawıs berdi. 1975-jıl Tuvalu Britaniyanıń bólek koloniyası boldı, 1978-jıl 1-oktyabrde Óz ara doslıq quramındaǵı ǵárezsiz mámleket dep daǵaza etildi. Tuvaluda siyasiy partiya hám kásiplik awqamlar joq. Tuvalu — 2000-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 1-oktyabr — Ǵárezsizlik kúni (1978).

Xojalıǵı

Tuvalu agrar mámleket. Ekonomikasınıń tiykarı — awıl xojalıǵı. Kokos palması, taro, pulaka (taronıń bir túri), nan teregi, banan ósiriledi, palız eginleri egiledi. Shoshqa hám tawıq baǵıladı. Balıq tutıw menen shuǵıllanıladı. Kokos ǵozasınıń bir bóliminen kopra ajıratıp alınadı. Ónermentshilik (shıǵanaqtan bezekler soǵıw, sebet toqıw hám basqalar) rawajlanǵan. Jeńil sanaat kárxanaları bar. Transportı onsha rawajlanbaǵan. Funafuti atawında teńiz prichali bar. 6 ataw ortasında aviaciya qatnawı jolǵa qoyılǵan. Shetke kiyim, ayaq kiyim, kopra, miywe hám palız eginlerin shıǵaradı. Shetten mashina hám úskene, azıq-awqat hám sanaat buyımları, energiya resursların aladı. Sırtqı sawdada Fiji, Avstraliya, JAR menen sheriklik etedi. Pul birligi — Avstraliya dolları. Tuvalu radiosı jumıs isleydi (1975-jıl dúzilgen).