Nauru

Nauru, Nauru Respublikası (Republik of Nauru) — Tınısh okeanınıń qubla-batıs bólimindegi Nauru atawda jaylasqan mámleket. Maydanı 21 km². Xalqı 12,3 mıń adam (2002), Rásmiy paytaxtı joq. Húkimet rezidenciyası Meneng okruginde, húkimet imaratı hám parlament — Yaren okruginde. Basqarıw tárepten 8 okrug (district) qa bólinedi.

Tariyxı

Nauru — Ullı Britaniya Doslıq awqamı quramındaǵı respublika. 1968-jılǵı konstituciyaǵa ámel etedi. Mámleket hám húkimet baslıǵı — prezident. Ol parlament aǵzaları arasınan 3 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı xalıq tárepinen 3 jıl múddetke saylanatuǵın hám 18 aǵzadan ibarat parlament, atqarıwshı hákimiyattı húkimet ámelge asıradı; onıń ministrleri parlament aǵzalarınan boladı.

Atawǵa evropalıqlardan birinshi bolıp 1798-jılda inglis teńizshisi J. Fern kelgen, 1830-jıllardan sawdagerler, merwert izlewshiler kóship kelip baslaǵan. 1888-jılda Germaniya atawdı basıp alıp, onı óziniń Marshall atawları protektoratına qostı. 1898-jılda Nauruda bay fosforit káni tabıldı. 1914-jılda atawdı Avstraliya áskerleri iyeledi. 1919-jılda Nauru Milletler Ligasınıń mandatlı aymaǵı retinde Ullı Britaniya, Avstraliya hám Jańa Zelandiyaǵa birgelikte basqarıw ushın berildi. 1942-jılda Naurunı yaponlar basıp aldı. 1947-jılda BMSh nıń qáwenderligindegi Nauru atawı taǵı Ullı Britaniya, Avstraliya, Jańa Zelandiya basqarıwına ótti. 1940-50-jıllarda mámlekette ǵárezsizlik háreketi kúsheydi. 1951-jılda qáwim baslıqları keńesi (1927-jıl dúzilgen) tiykarında Nauru jergilikli basqarıw keńesi dúzildi. 1966-jılda dúzilgen Nızam shıǵarıwshı hám Atqarıwshı keńesleri jergilikli basqarıw salasında haqıyqıy huqıqlar aldı. Aqır-aqıbette, 1968-jılda Nauru ǵárezsiz mámleketi — Nauru Respublikası dep daǵaza etildi. Nauru — 1999-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 31-yanvar — Ǵárezsizlik kúni (1968).

Geografiya

Nauru ataw tektonikalıq háreket nátiyjesinde suw astında kóterilgen atoll bolıp, onda halqa tárizli marjan jartasları kótermeleri saqlanǵan. Jer maydanı — plato (eń biyik shıńı 65 m). Platonıń shetlerindegi ensiz (eni 200 m ge shekem) jaǵa — terrasa tárizli. Íqlımı ıssı; aylıq ortasha temperatura 28°, jıllıq jawın 2500 mm. Turaqlı aǵar suwları joq. Ishimlik suwı shetten keltiriledi. Ósimligi qattı japıraqlı terek jáne putalardan ibarat. Teńiz qusları hám shıbın-shirkey kóp.

Demografiyası

Xalqınıń 60% i jergilikli nauru (polineziyalıq) lar, qalǵan bólimi — Okeaniyanıń basqa atawlarınan kelgenler, qıtaylar, filippinler hám evropalıqlar. Rásmiy tilleri — nauru hám inglis tilleri. Dinge sıyınıwshılardıń 60% i — protestant, qalǵanları — katolik hám basqalar.

Mámleket hám siyasat

Nauruda birden-bir partiya — Nauru demokratiyalıq partiyası bar, ol 1987-jılda dúzilgen. Mámleket kásiplik awqam birlespesi Nauru jumısshı shólkemi dep ataladı (1974-jılda tiykar salınǵan).

Xalıq xojalıǵı

Ekonomikasınıń tiykarın fosforit qazıp alıw hám eksport etiw quraydı (jılına 2 mln. tonna). Tropikalıq ósimlikler, tiykarınan, kokos palması óstiriledi, palız eginleri hám miyweler de jetilistiriledi. Balıq awlaw hám ónermentshilik rawajlanǵan. Shetke, tiykarınan, fosforit hám kopra shıǵarıladı, shetten azıq-awqat, qurılıs materialları, mashina hám kán úskeneleri, janılǵı, úy-ruwzıger ásbapları keltiriledi. Jaǵa boylap 19 km tas jol qurılǵan. Fosforit káni menen port aralıǵındaǵı temirjol uzınlıǵı — 6 km. Sırtqı sawdadaǵı qarıydarları: Avstraliya, Yaponiya, Jańa Zelandiya. Pul birligi — Avstraliya dolları. Nauru mekteplerinde 2200 adam tálim aladı. 1000 ǵa jaqın adam sırt ellerde oqıydı. Húkimetke qaraslı "Bulletin" gazeta inglis hám nauru tillerinde háptede 1 ret shıǵadı. Nauru radioesittiriw xızmeti (1968-jıldan) hám Nauru televideniesi (1991-jıldan) isleydi.

Xalıqaralıq múnásibetler

Tınısh okeanınıń batıs bóliminde sol atlı atawda jaylasqan bul mámlekettiń xalqı 14 000 adamnan ibarat. Óz ǵárezsizligine 1968-jılda erisken. Nauru mámleketin Avstraliya óz qorǵawına alǵan jáne bul tek shártnama emesligin ámelde de tastıyıqlaǵan. 1940-jılda Nauru ele ǵárezsiz mámleket mártebesine iye bolmaǵan bolsa da, Germaniya hújim etken waqıtta Avstraliya kómekke kelgen. Lixtenshteyn paytaxtı Vaduts qalası bolǵan Oraylıq Evropadaǵı bul mámleket Avstriya hám Shvetsariya menen shegaralas. Knyazlikte konstituciya monarxiya sisteması húkim súredi. Eger qandayda bir bir mámleket rásmiy Lixtenshteyn qorǵawın óz moynına almaǵan bolsa da, knyazlik húkimeti Shvetsariyada ótkerilgen ózara kelisimler waqtında bir qatar mámleketler menen buǵan baylanıslı pitimler qol qoyılǵanlıǵın tastıyıqlaydı.