Francuz tili
Francuz tili (ingl. French Language, rus. Францу́зский язы́к) — francuzlardıń ana tili (Franciyanıń rásmiy tili). Belgiya, Shveycariya (tiykarınan Romandiya) hámde Kanadanıń (tiykarınan Kvebekte) francuz tilinde sóylesiwshi xalıqlarınıń rásmiy tillerinen biri. Francuz tili Afrika, Karib teńizi basseyni (Gaiti hám basqalar), Francuz Gvianası mámleketlerinde jasawshı kóplegen xalıqlar tárepinen paydalanıladı, sonday-aq rásmiy til retinde de belgilengen.
Hind-evropa tilleri shańaraǵına kiredi (Italyan tilleri bólimi, Roman tilleri toparı, Gallo-Roman kishi toparı). Xalıqlıq latın tilinen rawajlanıp shıqqan francuz tili basqa roman tillerine qaraǵanda odan alıslap ketken. Jazıw imlası latın álipbesine tiykarlanǵan.
Francuz tili BMSh hám YuNESKOnıń rásmiy tillerinen biri. Bul til kóplegen xalıqaralıq shólkemlerdiń rásmiy tili bolıp, shet tili retinde eń kóp úyreniletuǵın tillerden biri bolıp tabıladı. Dúnyada inglis, qıtay, hind hám ispan tillerinen keyingi besinshi til. Francuz tili inglis tili menen bir qatarda dúnyanıń barlıq 5 kontinentinde ámelde bolǵan birden-bir til bolıp tabıladı. Xalıqaralıq francuz tilinde sóylesiwshi mámleketler shólkemi (XFMSh) - "Frankofoniya"nıń 2022-jıl ushın bergen maǵlıwmatlarına qaraǵanda, Jer júzindegi 112 mámleket hám aymaqlarda francuz tilinde sóyley alatuǵın adamlar sanı 321 million kisiden asadı.
Xalıqaralıq áhmiyeti
redaktorlawFrancuz tili Evropada xalıqaralıq baylanıs quralı retinde Portugaliyadan Rossiyaǵa shekem ásirese XVII-XIX ásirdiń birinshi yarımında keń tarqalǵan. Sol dáwirdiń mádeniyat hám bilimlendiriw tili bolıp esaplanǵan bul tilde ilimpazlar hám aqsúyekler sóylegen.
Francuz tili ázelden diplomatiya tili bolıp kelgen. Ol diplomatiyada latın tilin almastırdı: tolıq francuz tilinde jazılǵan birinshi xalıqaralıq shártnama Rashtatt tınıshlıq shártnaması (1714-jıl) boldı. Vena kongressinde de óz-ara sóylesiwler francuz tilinde bolıp óttip, Metternixtiń ózi de francuz tilin diplomatiya ushın eń jaqsı til dep esaplaǵan. Diplomatiya tili retinde frantsuz tili Versal shártnaması boyınsha óz-ara sóylesiwler baslanǵanınan baslap áhmiyetin joǵalta basladı (ol jerde de eger basqa tillerdegi tekstlerde túsinbewshilikler payda bolsa, francuzcha tekst ústemlik eter edi).
Búgingi kúnde xalıqaralıq shólkemlerde francuz tilinen paydalanıw jiyiliginiń tómenlewi gúzetilip atır. Francuz tili dúnyada óziniń unamlı túsin saqlap qalǵan bolsa da, ol barǵan sayın jiyirek qollanılmaqta. Birlesken Milletler Shólkeminde Frankofoniya agentligi 1995-jıldan beri gúzetiwshi dárejesine iye. BMShǵa aǵza bolǵan 185 mámleketten 56sı Frankofoniyaǵa aǵza hámde olardıń kópshiligi shólkem sekretariatınan olar menen francuz tilinde baylanıs jasawdı sorasa da, ol jerde inglis tili jumısshı til retinde ústem orın iyeleydi. Francuz tilinen kem paydalanıw bir tárepten xızmetkerlerdi jallaw shártlerine (BMShda islew ushın francuz tilin biliw shárt emes), inglis tilinde sóylesetuǵın ortalıqtıń ústemligine hám byudjetti kemeytiwge baylanıslı.
Evropa Awqamında francuz tili rásmiy til esaplanadı. Francuz tiliniń keleshegi onıń ózgeriwsheń Evropa Awqamındaǵı orınına baylanıslı. Finlyandiya, Avstriya, Shveciyanıń Evropa Awqamına qosılıwı francuz tiliniń poziciyasın jáne de ázzilestirdi, sebebi bul mámleketler baylanıs quralı retinde inglis tilinen paydalanadı. Evropa Awqamınıń keńeyiwi Rim shártnamasında kórsetilgen barlıq aǵza mámleketler tilleri Evropa Awqamınıń rásmiy tilleri ekenligi haqqındaǵı principke ámel qılıwdıń múmkin emesligine alıp keledi.
Ataqlı francuz filologı R. SHodanson radikal usınıs berdi: úsh jumısshı tillerdi - inglis, francuz hám nemis tillerin saqlap qalıw. Franciyanıń burınǵı bas ministri L. Jospenniń sózlerine bola, "Evropa Awqamı sheńberinde tillerdiń hártúrliligin saqlaw eń zárúrli wazıypalardan biri bolıp tabıladı. Francuz tiliniń dúnyanı ózine tartıwshı kúshin qanshelli saqlap qalıwı onıń Evropada qanday orındı iyelewine baylanıslı. Hesh bir til Evropa Awqamı institutlarında birden-bir baylanıs tili bola almaydı. Sol sebepli Franciya francuz tilin jumısshı til retinde bekkemlew ústinde islep atır".
Francuz a'lipbesi
redaktorlaw| Aa | ɑ | Nn | ɛn |
| Bb | be | Oo | o |
| Cc | se | Pp | pe |
| Dd | de | ky | |
| Ee | ø | Rr | ɛʁ |
| Ff | ɛf | Ss | ɛs |
| Gg | ʒe | Tt | te |
| Hh | aʃ | Uu | y |
| I i | i | Vv | ve |
| J j | ʒi | Ww | dubləve |
| Kk | kɑ | Xx | iks |
| Ll | ɛl | Yy | igʁɛk |
| Mm | ɛm | Zz | zɛd |