Syerra-Leone

Serra-Leone (Sierra Leone), Serra-Leone Respublikası (Republic of Sierra Leone) — Afrikanıń batısında, Atlantika okeanı jaǵasında jaylasqan mámleket. Maydanı 72,3 mıń km². Xalqı 5,6 mln. adam (2002). Paytaxtı — Fritaun qalası. Basqarıw tárepten 3 wálayat (provinciya) qa hám Batıs wálayatqa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Syerra-Leone — respublika. Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Doslıq quramına kiredi. Ámeldegi Konstituciyası 1991-jılda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (1996-jıldan Axmad Tejan Kabba). Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Milliy jıynalıs (parlament), atqarıwshı hákimiyattı prezident basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Okean jaǵalarınıń kópshilik bólimi tómen, tegis, qumlı. Aymaqtıń kóp bólimin Leon-Liberiya qırları (eń biyik noqatı — 1948 m) iyeleydi, bul qırlarda temir, titan rudaları, almaz, mámleket batısında boksit kánleri bar. Íqlımı ekvatorial mussonlı ıqlım. May ayınan sentyabrge shekem jawın, oktyabrden mayǵa shekem qurǵaq máwsim. Eń salqın ay — avgustta ortasha temperatura jaǵada 24°, eń ıssı ay — aprelde 27°, mámleket ishki aymaǵında 21-24°. Jıllıq jawın tawlarda 4000 mm den artıq, mámleket ishki aymaǵında 2000-2500 mm. Dáryaları suwlı, kóp teksheli. Tiykarǵı dáryaları: Kaba, Rokel, Jong, Seva, Moa. Topıraǵı qızıl-sarı ferralit, jaǵada batpaqlı hám allyuvial, mangozo dalalarda shor topıraq. Mámleket aymaǵınıń yarımına jaqını, arqasında tiykarınan savanna, qublasında putalıqlardan ibarat. Aymaǵınıń 5% ke jaqının iyelegen dizbekleri hám tóbeliklerdiń ızǵar arqa janbawırları mudam jasıl hám aralas ormanlar menen bánt. Haywanat dúnyası shápáátsiz qırıp taslanǵan bolsada, ayırım orınlarda maymıl (shimpanze, babuin, makaki hám basqalar), kiyik, zebra, sırtlan, qaplan, orman ishinde pil, begemot, buǵalardıń kishkene túrleri, dáryalarda krokodiller saqlanıp qalǵan. Qus hám shıbın-shirkey, jaǵa qasındaǵı suwda balıq kóp. Loma-Mauntins, Mamunta-Mayoza orman qorıqxanaları dúzilgen.

Xalqı

Xalqı 2 tiykarǵı etnikalıq gruppa: batıs atlantikalıq hám mande til shańaraqlarına bólingen xalıqlardan ibarat. Rásmiy tili — inglis tili; krio, mande hám temne tilleri de tarqalǵan. Xalıqtıń kópshiligi jergilikli dástúriy dinlerge sıyınadı, bir bólimi xristian hám musulman. Qala xalqı 37%. Iri qalaları: Fritaun, Kenema, Makeni, Kondu, Bo.

Tariyxı

Syerra-Leone aymaǵında adam paleolit dáwirinen jasay baslaǵan. 2 mıń jıl aldın temirden miynet quralları islengenligi málim. VII-VIII ásirlerde bul jerde limba yamasa bulom elatların arqadan kelgen mande, koranko hám basqa xalıqlar jaǵaǵa jibergen. XV ásir ortalarında payda bolǵan qáwim-urıw dástúrleri XX ásir baslarına shekem dawam etken. Evropalıqlardan birinshi bolıp bul aymaqqa 1462-jıl portugaliyalıqlar jetip kelip, oǵan Syerra-Leone (Arıslanlar tawı) atın berdi. XVI ásirde inglis qul sawdagerleri kelip, 1662-jıl dáslepki qorǵandı qurdı. XVIII ásirde qul sawdası rásmiy qadaǵan etilgennen keyin, inglisler tárepinen azat etilgen bir neshe júz qul "erkinler qalası" — Fritaun mákan-jayına tiykar salındı. 1808-jıl Fritaun jáne onıń átirapındaǵı jerler, keyinirek pútkil mámleket Angliya koloniyasına aylandı. 1898-jıl jergilikli xalıq kolonizatorlarǵa qarsı úlken kóterilis kóterdi. Angliya húkimeti jibergen armiya kóterilisshilerden 2 mıń adamdı qırıp, 100 ge jaqın awıldı joq etip jiberdi, 98 qáwim baslıǵın atip tasladı. Birinshi jáhán urısınan keyin jergilikli jumısshılar kásiplik awqamların dúze basladı. Ekinshi jáhán urısınan keyin milliy azatlıq gúresi kúsheydi. Siyasiy partiyalar dúzildi. 1955-jıl dawamında bolıp ótken qozǵalańlar nátiyjesinde Angliya húkimeti azmaz jan basıwǵa májbúr boldı. 1961-jıl 27-aprelde Syerra-Leone Britaniya Doslıq awqamı sheńberinde ǵárezsizlikke eristi. Syerra-Leone húkimeti barlıq mámleketler menen dos sıpatında múnásibetlerdi rawajlandırıw, rasalıq kemsitiwge qarsı gúres, Afrika kontinentindegi waqıyalardı tınısh jol menen sheshiw tárepdarı ekenin bildirdi. Syerra-Leone — 1961-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 27-aprel — Ǵárezsizlik kúni (1961). Ózbekstan Respublikası suverenitetti 1991-jıl 21-dekabrde tán alǵan.

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Pútkil xalıq kongressi, 1960-jıl dúzilgen; Xalıq demokratiyalıq partiyası, 1991-jıl dúzilgen; Birlesken revolyuciyalıq front, 1991-jıl kóterilisshi gruppa retinde dúzilgen, 1999-jıl partiyaǵa aylandırılǵan; Milliy birlik partiyası, 1995-jıl tiykar salınǵan; Tınıshlıq hám birlik partiyası, 2002-jıl dúzilgen. Syerra-Leone Miynet kongressi, 1966-jıl tiykar salınǵan.

Xojalıǵı

Syerra-Leone — taw kánshilik sanaatı bir qansha rawajlanǵan agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi 52%, sanaattıń úlesi 16%, xizmet kórsetiw salasınıń úlesi 32%. Awıl xojalıǵı mámlekettiń azıq-awqatqa bolǵan mútájligin qanaatlandırmaydı. Mámleket jer fondı 7,2 mln. gektar, sonnan 4 mln. gektarı diyqanshılıq ushın jaramlı, biraq 0,8 mln. gektar jerden paydalanıladı, 2,2 mln. gektar jer jaylaw. Jaǵa qasındaǵı mangrozor batpaqlıqlar ózlestirilip, salı egile basladı. Eksport ushın palma ǵozası, kofe, kakao, jer ǵoza, imbir, citrus miyweler, ishki mútájlik ushın salı, maniak, mákke, tarı, aq mákke, batat, qumsheker qamıs, temeki jetilistiriledi. Shárwashılıq tómen rawajlanǵan, qaramal, qoy, eshki, shoshqa baǵıladı. Balıq tutıw hám qusshılıq rawajlanǵan.

Sanaatı

Kánlerde almaz, temir rudası, boksit, rutil, altın qazıp alınadı. Islep shıǵarıw sanaatı ǵárezsizlik jıllarında dúzildi. Neft hám awıl xojalıǵı shiyki ónimin qayta isleytuǵın, qurılıs materialları, ayaq kiyim islep shıǵaratuǵın kárxanalar, temeki fabrikası hám pivo zavodı, ximiya, metallsazlıq sanaatı kárxanaları, avtomobillerdi remontlaw ustaxonaları bar. Jılına ortasha 237 mln. kVt-saat elektr energiya payda etiledi. Transport jolı uzınlıǵı 84 km, avtomobil jolları — 11,7 mıń km. Tiykarǵı teńiz portı — Fritaun, xalıqaralıq aeroportı — Lungi. SL. shetke almaz, boksit, kakao, kofe, palma ǵozası túyiri shıǵaradı; shetten mashina hám úskene, ximiya hám azıq-awqat ónimlerin keltiredi. AQSh, Nigeriya, Yaponiya, Evropa Awqamı mámleketleri menen sawda etedi. Pul birligi — leone.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Ǵárezsizlik daǵaza etilgeninen keyin 6 jastan 14 jasqa deyingi balalar ushın májbúriy tálim engizildi. Mámleketke qaraslı mektepler menen bir qatarda menshikli mektepler de bar. Baslanǵısh mektep 7 jıllıq. Fritaun jáne onıń átirapında sabaqlar inglis tilinde, wálayatlarda kóp tarqalǵan jergilikli tillerden birinde alıp barıladı. Baslanǵısh mektepti tamamlaǵan balalar orta mektepte yamasa óner texnika oqıw jurtında oqıwdı dawam ettiriwi múmkin. Orta mektepler 7 jıllıq ulıwma tálim mektepleri hám 3-4 jıllıq zamanagóy orta mekteplerden ibarat. Óner texnika tálimi baslanǵısh hám zamanagóy orta mektep negizinde alıp barıladı; olarda oqıw múddeti 1-3 jıl Fritaun hám Kenemadaǵı texnika institutları arnawlı orta maǵlıwmat beredi. Baslanǵısh mektep oqıtıwshıları pedagogika bilim orınlarında, orta mektep oqıtıwshıları pedagogika kolledjlerinde tayarlanadı. Fritaundaǵı Syerra-Leone universitet (1967) in tamamlaǵan qánigeler tolıq orta mektep hám pedagogika kolledjlerinde sabaq beriwi múmkin. Usı universitet mámlekettegi ilimiy jumıstı úyreniw oray wazıypasın da atqaradı. Bunnan tısqarı Teńiz biologiyası hám okeanlardı tatıw institutı (1966), FuraBey kolledji janında Afrikanı úyreniw institutı, Kórkem óner, ádebiyat hám tariyxtı úyreniw menen shuǵıllanatuǵın Syerra-Leone jámiyeti (1918), geologiya xızmeti (1918) bar. FuraBey kolledji kitapxanası (1827), J. Tomas kitapxanası, túrli wálayat hám qalalarda kitapxanalar, Fritaunda Milliy muzey bar.

Baspasózi, radioesittiriwi, telekórsetiwi

Tiykarǵı gazetalari: "Daily mail" ("Kúndelik pochta", húkimetke qaraslı inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1931-jıldan), "Vi yun" ("Sáwbetles", inglis tilinde háptesine 2 ret shıǵatuǵın gazeta, 1963-jıldan), "Kronikl" ("Xronika", inglis tilindegi háptelik gazeta, 1983-jıldan), "Progress" ("Rawajlanıw", inglis tilindegi háptelik gazeta), "For people" ("Xalıq ushın", inglis tilindegi háptelik gazeta, 1983-jıldan). Syerra-Leone xabar agentligi (SLENA) milliy xabar agentligi, 1980-jıl dúzilgen. Syerra-Leone radioesittiriw xızmeti, húkimet mákemesi, 1934-jıl dúzilgen. Syerra-Leone radioesittiriw xızmeti qarawında 1963-jıl telekórsetiwge tiykar salınǵan.

Ádebiyatı

Ádebiyatı inglis tilinde XX ásir ortalarında júzege kelgen. Xalıq awızeki dóretiwshiligi oǵan nátiyjeli tásirin tiygizgen. Ataqlı jazıwshıları — R. S. Ismon, A. Nikol, U. Konton. R. Kouldiń óz ómirinen jazǵan "Kossoulı balajan" qıssası dáslepki prozalıq dóretpelerden boldı. 50-60-jıllarda novella, roman, dramalar, jańasha poeziyalıq usıllar payda boldı. M. Sinanıń "Óz isiniń ustası serjant" satiralıq gúrrińi, N. Fayldiń mámleketlik gimn teksti, "Turar jaysız jigit" gúrrińi, F. Garti hám basqalardıń gúrriń, roman hám poeziyalıq toplamları basıp shıǵarıldı. Kontonnıń "Afrikalı jigit" romanında social hám etikalıq máseleler, rasalıq óz-ara múnásibet máselesi kóterip shıǵılǵan. Ismannıń "Meyirman ata" pyesası milliy máselege arnalǵan.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Syerra-Leone awılları ádette tóbeliklerge qurılǵan. Kópshilik turar jaylardıń diywalı ılaydan yamasa toqıma putalardan tiklenip, reń-báreń súwretler salınadı, konus tárizli tóbesi topan menen jabıladı. Sızılması tuwrı múyeshli, tóbesi palma japıraǵı menen jabılǵan sırıqlı ılashıqlar da ushıraydı. XV-XVII ásirlerde portugallar qurǵan bir neshe qorǵan saqlanıp qalǵan. XVIII ásir aqırlarında payda bolǵan Fritaun, Makeni, Lunsar qalalarınıń kórinisi awıllardan derlik parqı joq. Tek Fritaunda inglis viktorian arxitektorlıǵı hám zamanagóy ruwxtaǵı imaratlar bar. Syerra-Leone aymaǵında jumsaq tas (steatit) tan jasalǵan háykelsheler (sıyınıp atırǵan adam, at hám pil ústindegi shabandoz, jániwarlardıń kórinisleri), aǵash nıqaplar, pil súyegi menen bezetilgen buyımlar tabılǵan. XX ásirdiń 2-yarımında sırt ellerde oqıp kelgen súwretshiler dóretiwshiliginde dáske kórkem óneri payda boldı: M. BerniNikol záwlim pannolar, S. LeyberBleyk realistlik portretler jarattı. Ganada tálim alǵan músinshi P. M. Karelo sol mámleket kórkem mektebi dástúrlerinen qabıl etip, xalıq kórkem óneri ruwxında dóretpeler jarattı. Kórkem ónermentshilikte pil súyegi naǵıs oyıwshılıǵı, kórkem toqımashılıq, gúlálshılıq, aǵashsazlıq rawajlanǵan.

Muzıka

Miynet processleri, turmıslıq waqıyalar qosıqsız ótpeydi. Muhabbat, miynet, dástúr, duwa qosıqları keń tarqalǵan. Teatrlashtırılǵan oyın tamashalarına qosılıp aytılatuǵın qosıqlar bólek gruppanı quraydı. Saz ásbapları — kangbay dep atalıwshı 1 membranalı, sangbay dep atalıwshı konus tárizli, xutamba dep atalıwshı qum saat formasındaǵı barabanlar, pıl tisinen jasalǵan truba, aǵash nay, banjo, ksilofondı esletiwshi balanja hám basqa Sayaq baqsı — griotlar qaharmanlıq, muhabbat, satiralıq qosıqlardı atqarıp, xalıq kórkem ónerin propagandalaydı. XX ásir baslarında er jetken professional kompozitorlar arasında S. Kolrij Teylor dóretiwshiligi ("Gayavata" oratoriyası, "Tań qalǵanday balladalar" hám basqalar) ayrıqsha orındı iyeleydi.

Teatr

Syerra-Leonede zamanagóy teatrınıń rawajlanıwı xalıqtıń ayrıqsha mádeniyatı qáliplesiwi hám mámlekettegi dástúriy kórkem ónerdiń tikleniwi menen baylanıslı. Kolonizatorlıq jıllarında kóplegen inglis háweskerlik drama hám muzıkalı drama jámáátleri U. Shekspir, S. Moem, J. Jilbert pyesaların saxnalastırǵan. Ekinshi jáhán urısınan keyin mektep hám liniy missiyalar qasında Afrikalılardıń háweskerlik jámáátleri dúzile basladı. 1958-jıl dramaturg, rejissyor hám aktyor D. Akar "Syerra-Leone aktyorları "truppasın quradı hám óziniń "Jańǵırıqsız oypatlıq" hám "Támbi nidosi" pyesasın saxnaǵa qoydı. Ǵárezsizlikke eriskennen soń, háwesker jámáátler kóbeydi. R. S. Ismannıń "Mehriban ata", "Jańa patriotlar", A. Kargbonıń "Jiyeniniń beshpenti", O. Masonnıń "Atasınıń shıdamlılıǵı" pyesaları tamashagóylerge kórsetildi. Komediya janrı rawajlandı. FuraBey kolledji qasındaǵı tájiriybe studiyaları dramaturg, rejissyor hám aktyorlardı tayarlaydı. Háweskerlik jámáátlerin birlestiriwshi Milliy teatr awqamı dúzilgen. Fritaundaǵı teatr koncert zalı mámleket teatr ómiriniń tiykarǵı oraylarınan biri bolıp tabıladı.