Shveciya

Shveciya (Sverige), Shveciya Patshalıǵı (Konungariket Sverige) — Arqa Evropada, Skandinaviya yarım araldıń arqa bólimindegi mámleket. Maydanı 450 mıń km². Xalqı 9,517 mln. adam (2012). Paytaxtı - Stokgolm qalası. Basqarıw jaǵınan 24 len (gubernya) ǵa bólinedi. Stokgolm lenǵa teńlestirilgen ǵárezsiz basqarıw birlik retinde ajıratılǵan.

Shveciya Korolligi shvedshe Konungariket Sverige
Bayraq Gerb
Uranı: «För Sverige i tiden» (shvedshe) («Shveciya ushın – mudamı!»)
Gimni: «Du gamla, du fria» (shvedshe) («Sen áyyemgiseń, sen azatsań»)
Shveciyanıń jaylasqan ornı (qoyıw jasıl) Evropada (aqshıl jasıl hám qoyıw sur) Evropa Awqamında (aqshıl jasıl)
Paytaxtı	Stokgolm 59°21′N 18°4′E
Iri qalaları	Stokgolm, Gyoteborg, Malmyo, Uppsala
Rásmiy tili	shved
Diniy quramı (2020)	61.4% xristian 36.0% dinsiz 2.3% musılman 0.3% basqalar
Etnoxoronim	shved, shveciyalı
Basqarıw forması	konstituciyalıq monarxiya
• Korol	Karl XVI Gustav
• Premyer-ministr	Ulf Kristersson
Nızam shıǵarıwshı organ	Rikstag
Dúziliw tariyxı
• Shved Korolligi dúziliwi	XI ásir basları
• Kalmar Awqamı	17-iyun 1397-jıl – 6-iyun 1523-jıl
• Shved-Norveg Awqamı	4-noyabr 1814-jıl – 26-oktyabr 1905-jıl
• Evropa Awqamına aǵzalıq	1-yanvar 1995-jıl
Maydanı
• Ulıwma	450,295 km2 (55-orın)
• Suw (%)	8.97 (2022)
Xalıq sanı
• 31-may 2023-jıl (shama)	10,540,886 (87-orın)
• Xalıq tıǵızlıǵı	25 adam/km2 (198-orın)
JIÓ (SAUP)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▲ $715.995 milliard (40-orın)
• Jan basına	▲ $66,209 (17-orın)
JIÓ (nominal)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▲ $597.110 milliard (25-orın)
• Jan basına	▼ $55,215 (12-orın)
Djini (2022)	▲ 27.6 tómen
IRI (2021)	▲ 0.947 kútá joqarı · 7-orın
Pul birligi	shved kronası (SEK)
Waqıt zonası	UTC+1
• Jaz (DST)	UTC+2
Avtomobil háreketi	oń
Telefon prefiksi	+46
ISO kodı	SE
XOK kodı	SWE
Internet domeni	.se, .eu
Web-saytı sweden.se

Mámleket basqarıw principi

Shveciya - konstituciyalı monarxiya. Ámeldegi Konstituciyası 1975-jıl 1-yanvardan kúshke kirgen. Mámleket baslıǵı patsha (1973-jıldan Karl XVI Gustav). Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı riksdag (1 palatalı parlament), atqarıwshı hákimiyattı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Shveсiya Evropanıń Atlantika boyı bóliminde, orta region arqasında jaylasqan. Arqa hám batıs bólimi tawlı (Skandinaviya tawları, eń biyik noqatı 2123 m, Kebnekayse tawı). Shveciyanıń arqasında Norland tegis tawlıǵı (uzınlıǵı 200–800 m), qublasında Smoland qırı bar. Qalǵan bólimi oypatlıq hám kólden ibarat. Paydalı qazılmalardan temir, mıs, qorǵasın, ruwx, uran rudaları, altın, gúmis, marganec, volfram kánleri hám de mineral bulaqlar bar. Íqlımı ortasha, Golfstrim jıllı aǵımınıń tásiri úlken. Arqasında ıqlım suwıq. Yanvardıń ortasha temperaturası qublasında 0-5°, arqasında -6° ten -14° qa shekem, iyuldiki tap sol orınlarda 15-17° hám 10-11°. Jıllıq jawın tawlarda 1500–2000 mm, tegisliklerde 700–800 mm. Dáryaları qısqa hám kóp bosaǵalı. Shveciya aymaǵınıń 9% i qollar menen bánt. Iri kóli: Venern, Vettern, Yelmaren, Melaren. Aymaǵınıń 57% i orman, tiykarınan, iyne japıraqlı terekler, aralas ormanlar, arqasında tundra ósimligi ósedi. Topıraqları podzol, kóp tamırlı podzol, gúńgirt orman, taw podzol, taw tundra hám batpaq topıraqlar. Qalasında orman haywanları hám suw qusları kóbirek ushıraydı. Abisku, Muddus, Sarsk Shyoffallet milliy baǵları hám kárxanalar bar.

Xalqı

Xalqınıń 91% i shvedlar. Sonday-aq, saamlar, finlar, norveglar, danler da jasaydı. Rásmiy tili - shved tili. Dinge sıyınıwshıları - xristianlar (tiykarınan, lyutershiler). Qala xalqı 83,1%. Iri qalaları: Stokgolm, Gyoteborg, Malmyo.

Tariyxı

Eramızǵa deyingi 8-9 mıń jıllıqtan baslap Shveciya aymaǵında adamlar jasap keledi. Eramızdıń I ásir ortalarında german qáwimleri (sve, gyot hám basqalar) kelip jaylasqan: olar házirgi shvedlardıń etnikalıq tiykarın shólkemlestirgen. VI-VII ásirlerde shved qáwimleriniń qosılıw procesi baslandı. VIII-XI ásirlerde shvedlar vikinglar júrislerinde qatnastı. XI ásir baslarında xristianlıq tarqaldı. XI ásirde birlesken shved patshalıǵı dúzildi. XII-XIV ásirlerde Shveciya Finlyandiyanı basıp aldı (1809-jılǵa shekem Shveciya quramında bolǵan). 1397-jılda qalasınıń Daniya hám Norvegiya menen qosılıwı nátiyjesinde Shveciya Daniyaǵa baǵınıńqılı bolıp qaldı. XV-XVI ásir baslarında Daniya húkimranlıǵına qarsı milliy azatlıq háreketi háwij aldı. 1521-23-jıllarda dvoryan Gustav Erikson basshılıǵında kóterilgen qozǵalań Daniya húkimranlıǵına toqtaw berdi. G. Erikson 1523-jıl Gustav I atı menen Shveciya patshası etip saylandı hám Vaza áwladına tiykar saldı. XVI ásirdiń 30-jıllarında reformaciya háreketi háwij aldı hám lyutershilik engizildi. XVI-XIX ásirlerde Shveciya, ásirese, Gustav II Adolf dáwirinde Baltıq teńizinde óz húkimranlıǵın ornatıw ushın urıs alıp bardı (1558-83-jıllardaǵı Livon urısı, 1618-48-jıllardaǵı Otız jıllıq urıs, XVII ásir basında Rus mámleketine qarsı urıs, XVII ásir 2-yarımında Polsha, Daniya, Rossiya menen bolǵan urıslar). 1700-21-jıllardaǵı Rossiya menen bolǵan Arqa urıs Karl XII basshılıǵındaǵı shved armiyası jeńiledi; Shveciya óz aymaǵınıń bir bóliminen ayırıldı. XIX ásir baslarında Shveciya antifrancuz koaliciyası quramında Napoleon I ge qarsı urıslarda qatnastı. 1809-jıl qalasında demokratiyalıq reformalar ótkerildi, konstituciya qabıllandı (ayırım ózgerisler menen 1975-jılǵa shekem ámelde boldı). 1814-jıl Daniya menen dúzilgen Kil shártnamasına muwapıq, Norvegiya Shveciya quramına ótti (1905-jıl qalasınan ajıralıp shıqtı). Birinshi jáhán urısı (1914-18) dáwirinde neytral Shveciya ámelde Germaniyaǵa bawır bastı. Ekinshi jáhán urısı (1939-45) dáwirinde qatań biytáreplik járiyaladı. Ekinshi jáhán urısınan keyin sırtqı siyasatta áskeriy siyasiy bloklarda qatnaspaw jolın tuttı. 1932-76, 1982-91-jıllarda hám 1994-jıldan hákimiyattı Social-demokratiyalıq jumısshı partiyası iyelep kelmekte. Shveciya 1946-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetti 1992-jıl 16-yanvarda tán alǵan hám 1992-jıl 8-aprelde diplomatiyalıq múnásibetlerin ornatqan. Milliy bayramları: 30-aprel - Patsha tuwılǵan kún (1946), 6-iyun - Shveciya bayraǵı kúni (1523, 1809).

Tiykarǵı siyasiy partiyaları hám kásiplik awqam birlespeleri

Partiya, 1917-jıl dúzilgen; Xalıq partiyası liberallar, 1895-jıl shólkemlestirilgen; Qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw partiyası ("Kók shóp parvarlar") yamasa "Milyepartiyet", 1981-jıl tiykar salınǵan; Oray partiyası, 1910-jıl dúzilgen; Shveciya social-demokratiyalıq jumısshı partiyası, 1889-jıl dúzilgen; Orta koalicion partiya, 1904-jıl tiykar salınǵan; Xristian demokratiyalıq partiya, 1964-jıl dúzilgen. Shveciya kásiplik awqamları oraylıq birlespesi, 1898-jıl dúzilgen, 20 tarmaq kásiplik awqamların birlestiredi.

Xojalıǵı hám sanaatı

Shveciya intensiv awıl xojalıǵına iye, joqarı dárejede rawajlanǵan industrial mámleket. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 30,5%, awıl hám orman xojalıǵı 2,2%, xizmet kórsetiw tarmaǵı 67,3% ti quraydı. Sanaatında qara hám reńli metallurgiya, mashinasazlıq (kemasazlıq, avtomobilsazlıq, aviasazlıq, elektrotexnika hám radioelektronika), aǵashsazlıq hám sellyuloza qaǵaz sanaatı jetekshi tarmaqlar bolıp tabıladı. Ximiya, toqımashılıq, azıq-awqat (sút hám gósh islep shıǵarıw) rawajlanǵan. Temir rudası hám reńli metallar qazıp alınadı. Energetikası gidroenergiya resursları hám shetten keltiriletuǵın janılǵıǵa tiykarlanǵan. Jılına ortasha 142,9 mlrd. kVt saat elektr energiyası payda etiledi, onıń 1/2 bólegi GES larǵa, 1/2 bólegi AES larǵa tuwrı keledi. Tiykarǵı sanaat orayları: Stokgolm, Gyoteborg, Malmyo, Vesteros, Linchyoping. Awıl xojalıǵı ónimli bolıp, azıq-awqat ónimlerine bolǵan mútajliktiń 80% in támiyinleydi. Shárwashılıq jetekshi tarmaq esaplanadı hám ol gósh sut jetistiriwge qánigelesken; qaramal, shoshqa, arqa buǵası baǵıladı. Dıyqanshılıqta palız eginleri, ǵálle (arpa, sulı, biyday), qant láblebi, kartoshka egiledi. Baltıq hám Arqa teńizlerden balıq awlanadı. Ormanda aǵash tayarlanadı.

Transportı

Transportında temirjol uzınlıǵı 10,9 mıń km, avtomobil jolları uzınlıǵı 136,2 mıń km. Teńiz sawda flotınıń tonnası 2,74 mln. brutto-registrli tonna. Iri portları: Gyoteborg, Stokgolm, Luleo, Malmyo. Daniya, Finlyandiya, Germaniya menen temirjol, paromlar arqalı baylanısqan. Shveciya shetke qaǵaz, karton, sellyuloza, aǵash, mashina hám úskeneler, temir rudası, ximiyalıq ónimler shıǵaradı; shetten sanaat ónimleri, shiyki ónim, azıq-awqat ónimlerin aladı. Sırtqı sawdada Germaniya, Ullı Britaniya, AQSh, Norvegiya menen sherikleslik etedi. Shet el turizmi rawajlanǵan (jılına 6 mln. adam kelip ketedi). Pul birligi - shved kronası.

Medicinalıq xızmeti

Shıpakerler 6 unt medicina flotlarında tayarlanadı. Qalasında xalıqqa medicinalıq xizmet kórsetiw biypul. Stryomstad balshıqlı, Rannebyu balneol biologiyalıq balshıqlı, Marstrand teńiz jaǵası klimatlıq hám basqa kurortlar bar.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy bilimlendiriw mákemeleri

Mámlekette 7 jastan 9 jıllıq májbúriy tálim engizilgen bolıp, ol 3 basqısh (3+3+3) tan ibarat. 9 jıllıq mektepti tamamlaǵanlar oqıwdı gimnaziyada dawam ettiredi. Qalasında ZO dan artıq joqarı oqıw ornı bar. Irileri: Upsala universiteti, Stokgolm universiteti, Gyoteborg universiteti (1891), Stokgolmdaǵı Korollıq joqarı texnika mektebi (1827), Gyoteborgdaǵı Politexnika universiteti (1829). Qalasındaǵı ataqlı ilimiy mákemeler: Shveciya korollıq pánler akademiyası, Injenerlik akademiyası (1919), Upsaladaǵı korollıq gumanitar pánler jámiyeti (1889), Upsaladaǵı korollıq tábiyiy pánler jámiyeti (1710), Gyoteborgdaǵı korollıq kórkem óner hám pán jámiyeti (1778), Stokgolmdaǵı medicina xirurgiyalıq institutı, Stokgolmdaǵı Shveciya akademiyası (1786). Iri kitapxanaları: Stokgolmdaǵı korollıq kitapxanası, Upsala, Gyoteborg untlardıń kitapxanaları, Stokgolm hám Gyoteborg qalası kitapxanaları. Muzeyleri: Milliy muzey, házirgi zaman kórkem óner muzeyi, etnikalıq muzeyi, Stokgolm qalası muzeyi, Tariyx muzeyi, Arqa muzeyi, Milliy teńiz muzeyi, Kronan qorǵanındaǵı áskeriy muzey, arxeologiya muzeyi hám basqalar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwleri

Shveciyada bir qansha gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Irileri: "Arbetet" ("Miynet", kúndelik gazeta, 1887-jıldan), "Aftonbladet" ("Keshki gazeta", kúndelik keshki gazeta, 1830-jıldan), "Vi" ("Biz", háptelik social-siyasiy bezewli jurnal, 1913-jıldan), "Gyotebergsposten" ("Gyoteborg pochtası", kúndelik gazeta, 1858-jıldan), "Dagens nyuxeter" ("Kún jańalıqları", kúndelik gazeta, 1864-jıldan), "Kvellsposten" ("Keshki pochta", kúndelik keshki gazeta, 1948-jıldan), "Metallarbetaren" ("Metallurg", háptelik jurnal, 1888-jıldan), "Svenska dagbladet" ("Shveciya háptelik gazetası", kúndelik gazeta, 1884-jıldan), "Syudsvenska dagbladet snellposten" ("Qubla Shveciya háptelik gazetası", kúndelik gazeta, 1848-jıldan), "Ekspressen" ("Ekspress", kúndelik keshki gazeta, 1944-jıldan). Shveciya telegraf byurosı 1921-jıl dúzilgen; qalasındaǵı gazetalardıń akciya jámiyeti. Shveciya radiosı hám de Shveciya televideniesi akciya jámiyetleri retinde 1993-jıl shólkemlestirilgen. Qalasında radioesittiriwler 1924-jıldan, telekórsetiwler 1956-jıldan alıp barıladı.

Ádebiyatı

Shved kórkem ádebiyatınıń dáslepki estelikleri IX ásirge tiyisli bolıp, ol qosıq yamasa ritmlik ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma formasındaǵı runik jazıwlar esaplanadı. Orta ásirlerde kórkem ádebiyatqa baylanıslı dástúrler xalıq awızsha dóretiwshiliginde óz aynasın tawdı. Xristianlıqtıń tarqalıwı dáwirinde latın tilinde diniy ádebiyat jaratıldı. XIV-XV ásirlerde ballada, qosıq, tariyxıy xronikalar, XVII ásirden dramaturgiya rawajlana basladı. Bul janrlarda tariyxshı hám dramaturg Yu. Messenius dóretpeler jarattı. Birinshi iri lirik shayır L. Vivalius boldı. Oyanıw dáwiri ideyaları ensiklopedist alım hám shayır G. Shern'yelm dóretiwshiliginde, Yu. Runius poeziyasında óz ornın tawdı. G. Dalperna poeziyada barokko usılınıń tiykarshısı bolıp tabıladı. XVIII ásir ádebiyatı aǵartıwshılıq ideyaları tásirinde rawajlandı; onıń jaqtı wákili shayır, publicist hám tariyxshı U. Dalin bolıp tabıladı. XIX ásir baslarında romantizm ádebiyattaǵı jetekshi aǵımǵa aylandı. Bul aǵımnıń belgili wákili shayır, tariyxshı hám filosof E. G. Geyer boldı. E. Tegner óz dóretiwshiliginde aǵartıwshı hám romantikler tájiriybesinen paydalanıp, "Fritof haqqında dástan" ın jarattı; bul dóretpe keyinirek milliy eposqa aylandı. XIX ásirdiń 30-jıllarında K. Yu. L. Almkvisttiń realistlik qıssaları júzege keldi. 70-jıllarda Yu. A. Strindberg sın kózqarastan realizm tiykarların jarattı. XX ásir baslarında sın kózqarastan realizm Ya. Syoderberg, Ya. Bergman, P. S. Siverts dóretiwshiliginde ayqın kórinetuǵın boldı. D. Anderson, M. Kox, Yu. Chelgren, I. LuYuxanson, M. Martinson proletar ádebiyatı wákili retinde maydanǵa shıqtı. P. F. Lagerkvist óz dóretpelerinde quramalı etikalıq hám filosofiyalıq máselelerge toqtalıp ótti. Poeziyada A. Esterling, N. Ferlin realistlik jóneliste dóretiwshilik etti. 30-jıllar hám Ekinshi jáhán urısı jılları qalada antifashistlik ádebiyat qáliplesti (E. Yunson, V. Muberg, M. Martinson dóretpeleri). 50-70-jıllarda realistlik ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma dástúrlerin P. A. Fogelstryom, S. Lidman, P. Rodstryom, L. Gustafson hám basqalar dawam etti. Hújjetli ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma rawajlandı (A. Lundkvist, S. Lidman, Ye. Palma hám basqalardıń ayırım dóretpeleri). A. Lindgrenning balalar ushın kitapları jáhánde dańq qazanǵan. Jazıwshılardan B. Setterland, L. Forshel, B. Xokanson, Yo. Sunnevi, S. Okesson, Yo. Palma ataqlı.

Arxitektura

XI-XII ásirlerde roman usılında shirkewler, XIII-XV ásirlerde gotika usılında sıyınıw orınları qurıldı. XVI ásirde Oyanıw dáwiri arxitektura usılında saraylar qurıldı. XVII ásirde barokko hám klassicizm usılında qala sarayları, qaladan sırtta baǵlı rezidenciyalar qurıldı (Ricarlar úyi, 1641-71, arxitektorlar S. de la valle, J. de la valle hám basqalar; birja, 1767-76, arxitektorlar K. Yu. Krunstedt hám basqalar; ekewi de Stokgolmda). XIX ásir arxitekturasındaǵı klassicizm eklektikaǵa ornın bosattı. XX ásir baslarında milliy romantizm belgileri payda boldı (arxitektorlar F. Buberg, K. Bergsten). Neoklassicizm (Stokgolmdaǵı qala kitapxanası, 1924-27, arxitektor Ye. G. Asplund), neoromantizm (Stokgolmdaǵı ratusha, 1911-23, arxitektor R. Estberg) baǵdarları, funkcionalizm hám organikalıq arxitektorlıq ideyaları uyǵınlasqan zamanagóy arxitektorlıq mektep (Stokgolmdaǵı Vellingbyu turar jayları, 1951-55, arxitektorlar S. Markelius hám basqalar; Eksilstundaǵı Freslund turar jay kompleksi hám sawda orayı, XX ásir ortaları, arxitektorlar Ya. Geyer, S. Yungkvist) qáliplesti. Keyingi jıllarda jaratılǵan iri imaratlar: "VennerGren" ilimiy orayı imaratı (1959-61, arxitektorlar S. Lindstryom, A. Byuden), teleminara (1964-67, arxitektorlar X. Bargstryom, B. Lindros; ekewi de Stokgolmda), Gyoteborg qalasındaǵı sawda orayı (1967, arxitektorlar X. Klemming, E. Telaus), Stokgolmdaǵı mádeniyat úyi (1974, arxitektor P. Gelsing).

Súwretlew kórkem óneri

Boxuslendta jez dáwirinde islengen diywal súwretleri saqlanǵan (ań, urıs taxtaları). Temir dáwirinde (eramızdan keyingi VI ásir - eramızdıń basları) tas stelalar tayarlanǵan, metall hám aǵashqa oyıp naǵıs, súwretler islengen. Orta ásirlerde bezew súwretshiligi, músinshilik, miniatyura rawajlandı. XVIII ásirde músinshilik (Yu. T. Sergel), súwretshilik (N. Lafrensen, P. Xillestryom), portret kórkem óneri (A. Roslin, K. G. Pilo, G. Lundberg) joqarı dárejege kóterildi. XIX ásirdiń 1-yarımında súwretlew kórkem ónerde romantizm tarqaldı. XIX ásirdiń 2-yarımı - XX ásir baslarında A. Sorn, E. Yusefson portret hám xojalıq kartinalarda realizmdi rawajlandırdı. XX ásir músinshiliginde K. Milles, B. Jurt, B. Marklundtiń monumental bezew dóretpeleri, súwretshilikte S. Derkert, E. Yulli, A. Amelin dóretpeleri ajıralıp turadı. Súwretshiler I. Gryunevald, V. Nilson, S. Xalstryom kartinaları xojalıq temaǵa arnalǵan. F. fan Shans, K. Du, L. Lindebergtiń grafik dóretpelerinde artistlerdiń joqarı uqıbı ayqın kózge taslanadı. XX ásir Shveciya súwretlew kórkem ónerinde syurrealizmnen popart hám giperrealizmǵa deyin bolǵan túrli modernistlik aǵımlar keń tarqaldı. Xalıq kórkem óneri dástúrlerge bay. Gúlalshılıq, metall hám sherimge kórkemlep qayta islew, súyek hám aǵash naǵıs oyıwshılıǵı rawajlanǵan.

Muzıka

Skandinaviya muzıka mádeniyatı aǵımında rawajlandı. Xalıq ásbapları - lur (qoyshı ásbabı), qońırawsha, keyinirek skripka, klarnet, fleyta, arfa, akkordeon. XI ásirden professional shirkew muzıkası rawajlandı. Dúnyalıq muzıka mádeniyatın taratıwshılar - skaldlar (XIII ásirge shekem) hám sırǵıya muzıkashılar (XVI ásirge shekem) bolǵan. XIV-XV ásirlerde ballada qosıqlar payda boldı. XVI ásirde protestant xorali tarqaldı. 1526-jıl Stokgolmda saray kapellası dúzildi [dáslep Dyuben shańaraǵı basshılıǵındaǵı nemis muzıkashıları, XVIII ásirden Yu. X. Rumen (birinshi professional kompozitorlardan biri) hám F.Uttini (birinshi shved operası avtorı, 1773, opera truppası tiykarshısı, 1773, onıń negizinde korollıq operası dúzilgen)]. 1771-jıl Stokgolmda korollıq muzıka akademiyası shólkemlestirilgen (XIX ásir aqırınan konservatoriya, 1940-jıldan Joqarı muzıka mektebi, 1971-jıldan Mámleket joqarı muzıka mektebi). XVIII ásir aqırı - XIX ásir kompozitorları ortasında Yu. G. Nauman, F. A. Bervald, K. Stenborg ataqlı bolǵan. XIX ásir basları romantizm tásirinde milliy muzıka folklorına qızıǵıwshılıq arttı. XIX ásir 2-yarımında kompozitorlar xalıq namalarınan paydalandı. Shved vokal mektebi jáhánde dańq shıǵardı (Ye. Lind, K. Nilson, E. Gulbranson hám basqalar). XX ásir 1-yarımında milliy kompozitorlıq mektep tiykarshısı V. PetersonBerger dóretiwshilik etti (muzıkalı dramalar, 5 simfoniya, saz ásbapları dóretpeleri avtorı). XX ásirdiń ortalarında kompozitorlardan K. M. Atterberg, jıl Nyustryom (saz shertiw shıǵarmaları), X. Rusenberg hám basqalar nátiyjeli dóretiwshilik etti. 1950-70-jıllar kompozitorlar dóretiwshiligine avangardizm aǵımı tásir kórsetti. Atqarıwshılar ortasında dirijyorlar S. Erling, S. Vesterberg, X. Blumstedt; qosıqshılar N. Gedda, R. Syoderlyof, B. Nilson, L. Anderson; balet artistleri I. Brosse, M. Lang ataqlı. Qalasında 10 simfonikalıq orkestr, xorlar, Stokgolm, Gyoteborg, Malmyoda opera teatrları jumıs isleydi.

Teatrı

Shved professional teatrı tariyxı universitet hám mekteplerde drama teatr truppaları payda bolǵan waqıt (1 ba.) tan baslanadı. 1682-jıl dramaturg Urban Yerneniń Upsala universiteti qasında dúzgen teatr truppası qalasınıń birinshi professional teatrı esaplanadı. 1779-jıldan Gyoteborgta turaqlı teatr, 1788-jıldan Stokgolmda Korollik drama teatrı is júrgize basladı. XIX ásirdiń jetekshi aktyorları: L.Yurtsberg, E.Xyogkvist, N. Almlyof, G. Dalkvist. XIX ásir aqırı - XX ásir baslarında Yu. A. Strindber dóretiwshiligi sebepli Shveciya teatrı Evropada dańq shıǵardı. Onıń pyesaların rejissyor hám aktyor Yu. Lindberg hám rejissyor G. Mulander saxnalastırdı. 1907-jıl Strindberg ǵayratı menen Stokgolmda Intim teatrı ashıldı. XX ásirdiń 20-30-jıllarında rejissyor P. Lindbergtiń iskerligi zárúrli orın iyeledi; ol túrli dáwirlerde Gyoteborgdaǵı "Lorensberg teatr", Stokgolmdaǵı "Teatr Ekman" hám "Vasateatr" ǵa basshılıq etti. P. Lindberg dóretiwshiligi qalasında házirgi zaman rejissyorlarınıń qáliplesiwine tásir kórsetti (A. Shyoberg, I. Bergman, S. Malkvist hám basqalar). Qalasınıń iri teatrları: Korollıq drama teatrı, Gyoteborg, Xelsingborg, Malmyodaǵı teatrlar. XX ásirdiń 60-80-jıllarındaǵı jetekshi aktyorlar: T. Xammaren, I. Xedkvist, L. Xanson, E. Dalbek, G. Volgren, Ya. Kulle, S. Miliander, M. Ekstryom K. Xanning, U. Palme.

Kinosı

1897-jılda shved N. Paterson bir neshe hújjetli hám kórkem filmdi súwretke aldı. Qalasında úzliksiz túrde kino islep shıǵarıw 1907-jıldan baslandı. 1910-20-jıllarda bir qansha filmler jaratıldı ("Tirye Vigen", 1916; "Tawlıq Eyven jáne onıń zayıpı", 1917; "Ingmar ulları", 1918; hámmesiniń rejissyor V. Shyostrem). 20-30-jıllarda kinonıń kórkem hám ideologiyalıq dárejesi páseydi, ekranlarǵa orta dárejeli komediya hám melodramalar shıǵarıldı. 40-jıllarda fashizmdi qaralawshı filmler qoyıldı ("Ot jalın aladı", 1943, rejissyor G. Mulander; "Joqarı mırza", 1944, rejissyor X.Ekman). Ekinshi jáhán urısınan keyingi jıllarda rejissyorlar dóretiwshiliginde jalǵızlıq, ruwxıy túskinlik; jetekshi temaǵa aylandı. Bul I. Bergman dóretiwshiliginde óz ornın tawdı ("Masqarapazlar aqshamı", 1953; "Aynadaǵıday", "Tiyisli" hám "Únsizlik" trilogiyası, 1961-63; "Gúzgı sonata", 1980; "Fanni hám Aleksandr", 1982). A.Shyobergtiń filmleri bolsa insan ishki dúnyası analizine arnalǵan ("Ápiwayıǵana ana", 1949; "Fryoken Yuliya", 1951; "Sońǵısı oyınnan shıǵadı", 1956). 60-70-jıllarda rejissyorlar social-siyasiy máseleler kóterilgen filmlerdi jarattı ("Odalen31", 1969; "Jo Xill", 1971; ekewiniń rejissyor B. Viderberg; "Mine seniń turmısıń", 1967; "Emigrantlar", 1970; "Jańa jer", 1972; hámmesiniń rejissyor Ya. Troell). Usınıń menen birge 60-80-jıllarda ayırım rejissyorlar óz dóretiwshiliginde ashıq naturalizm, qopal erotikadan da paydalandı (V.Shyoman, T.Vikman, B.Torn). Shveciya kinosında hújjetli filmler islep shıǵarıw ayrıqsha orın tutadı (E. Leyslerdiń "Qanlı dáwir" filmi, 1960; 70-jıllardıń baslarındaǵı jumıs taslawlar tuwrısında kinoreportajlar toparı). Shveciya kinosınıń jetekshi aktyorları: B.Anderson, X.Anderson, I.Tulin, L.Ulman, G.Byornstrand, M.Syudov hám basqalar 1963-jıldan Stokgolmda Shved kino institutı, 1965-jıldan onıń janında kino mektebi isleydi.