Liviya

Liviya, Liviya Arab Socialistlik Xalıq Respublikası (Al-Jamahiriya al-Arabstan al-Libiya ash-Shabiya al-Ishtirokiya) — Arqa Afrikadaǵı mámleket. Maydanı 1759,5 mıń km². Xalqı 5,2 mln. adam (2001). Paytaxtı — Tripoli qalası. Basqarıw tárepten 13 wálayat (baladiyya) qa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Liviya — jamahiriya (xalıq kópshiligi mámleketi). Konstituciyası joq. Baslıq organ — Revolyuciyalıq (Tariyxıy) administraciya. Nızam shıǵarıwshı organ — ulıwma xalıq kongressi. Atqarıwshı húkimet — húkimet wazıypasın orınlawshı Joqarı Xalıq komiteti. Mámleket baslıǵı — Liviya revolyuciyası basshısı, Liviya Arab Socialistlik Xalıq Jamahiriyası baslıǵı Muammar Qazzafiy (Kaddafiy).

Tábiyatı

Liviya aymaǵınıń 98% i subtropikalıq shala shól (arqasında) hám tropikalıq shólden (qublasında) ibarat. Qırǵaq sızıǵına salıstırǵanda tegis. Eń úlken hám birden-bir qoltıǵı — Sidra. Liviya jer maydanınıń kóp bólimi plato (biyikligi 200-600 m). Qublasında Tibasti tawlıǵınıń tarmaqları (biyikligi 2286 m ge shekem) bar. Mámlekettiń shıǵıs bólimin Liviya nuli iyelegen. Geologiyalıq tárepten Liviya aymaǵı Afrika platforması arqa janbawırınıń bir bóliminen ibarat. Tokembriy kristallı jınıslar jer júzine shıǵıp jatadı. Saylıqlar shógindi jınıslar menen tolǵan. Liviyanıń oraylıq bóliminde jas vulkan jınısları kóp. Joqarı por — paleogen jatqızıqları arasında neft kánleri bar; gaz, temir rudası, fosforit hám basqa qazılma baylıqlar da bar.

Íqlımı tropikalıq, shólge tán ıqlım. temperaturalardıń máwsimli hám táwliklik parqı úlken. Mámleket arqasında subtropikalıq ıqlım, Orta teńizge tán. Yanvardıń ortasha temperaturası arqasında 11-12° hám qublasında 15-18° qa shekem, iyuldiki arqasında 27-29° hám qublasında 32-35°qa shekem, eń joqarı temperatura (50° tan asadı) Liviya shóliniń orayında. Jıllıq jawın mámleket arqasında 250-350 mm den (Tarobulus al-Batısta) 400-625 mm ge shekem (Kirenaikada). Íssı hám qurǵaq hamsin samalı esip turadı. Mudam aǵıwshı dáryaları joq. Jer astı suwları maydan jaylasqan jerlerde oazisler bar. Kuruqozanlı oypatlıq kóp. Jaǵadaǵı boz hám boz-qońır topıraqlı jerlerde akaciya, tamariks, makvis, kedr, sárwi; qublaraqta turpayı ut hám puta ósedi. Shól bóliminde ósimlikler júdá siyrek. Haywanat dúnyası, tiykarınan, jer bawırlawshılar (jılan, kesirtke) dan ibarat; shayan kóp. Arqasında sırtlan, qasqır, túlki, qoyan ushıraydı. Oypatlıqlarda quslar bar. Milliy baǵı — Kuf.

Xalqı

Xalqınıń 98% i arablar. Barbar, tuareg hám tubular, iri qalalarında evropalıq (tiykarınan, italyan) lar da jasaydı. Rásmiy tili — arab tili. Mámleketlik dini — islam (musulmanlardıń kóbisi sunna mazhabında). 90% xalıq mámlekettiń arqa bóliminde, shólde siyrek, bir bólimi kóshpeli. Xalıqtıń 82% i qalalarda jasaydı (1990). Iri qalaları: Tarobulus al-Batıs hám Binǵazi.

Tariyxı

Liviya aymaǵında adam áyyemnen jasap keledi. Mıń jıllar dawamında dáslepki jámáát basqarıw principi húkim súrgen. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqtıń 1-yarımında Liviya batısında Leptis-Magna, Sabrata hám Ea degen Finikiya mákan-jayları payda boldı. VII ásirde Liviya shıǵısında greklerdiń qalashaları payda boldı. Usılardan áhmiyetlisi Kirena. Keyinirek Liviya aymaǵınıń bir bólimi Kirenaika dep júrgizildi. Eramızǵa shekemgi V ásir ortalarında Liviyanıń batıs bólimi Karfagen qol astına ótti. Eramızǵa shekemgi VI ásir aqırı hám V ásir baslarında Kirenaikanıń bir bólimin Ahamaniyler mámleketi, keyinirek Makedoniyalıq Aleksandr áskerleri basıp aldı. Eramızǵa shekemgi II ásirde onı Rim iyelegen. VI ásirden Liviya Vizantiya quramına kirdi. VII ásirde Liviya Arab xalifalıǵına qosıp alınǵan. Liviyaǵa júdá kóp arab qáwimleri kóshirip keltiriliwi nátiyjesinde jergilikli xalıq arablar menen shatısıp ketken. Islam dini keń tarqalǵan.

Liviya XVI ásirden 1912-jılǵa shekem Osmanlı túrk saltanatı quramında boldı (tek 1711-1835-jılları Liviyanı jergilikli Karamaanli dinastıyası basqardı). 1911-12 jıllardaǵı Italiya-Turkiya urısınan keyin Liviyanıń jaǵa boyı aymaqların Italiya iyeledi. Jergilikli xalıq Italiya kolonizatorlarına qattı qarsılıq kórsetti. Birinshi jáhán urısı dáwirinde Italiya óz áskerleriniń bir bólimin Liviyadan alıp shıǵıp ketiwge májbúr boldı. Italiya qol astında tek Hims, Tarobulus al-Ǵarb hám Binǵazı qalaları qaldı. Bul waqıtta Kirenaika aymaǵı Sanusiya jolı qol astında edi. 1918-jıl Tarobulus al-Ǵarbtaniya Respublikası daǵaza etildi. Italiya húkimeti óz koloniyalarınan ajıralıp qalıwdan qorqıp, Sanusiya jolı baslıǵı Idris as-Sanusiydi Kirenaika húkimdarı dep tán alıwǵa, Tarobulus al-Ǵarbtaniya Respublikasına avtonomiya huqıqın beriwge májbúr boldı. 1922-jıl Idris as-Sanusiy Kirenaika hám Tarobulus al-Ǵarbtaniya amiri dep daǵaza etildi. Italiyada húkimet fashistler qolına ótkennen (1922), Liviyanı pútkilley boysındırıw ushın urıs háreketleri taǵı baslap jiberildi. Jergilikli xalıq kóplep óltirildi. Júdá kóp jerler italyan kelgindilerine bólip berildi. Ekonomikanıń barlıq tarmaqları ústinen Italiya qadaǵalawı ornatıldı. Buǵan qarsı Liviyada azatlıq háreketi jáne de háwij alıp ketti. Italiya qıyınshılıq penen Tarobulus al-Ǵarbtaniya (1928), Fetssan (1930) dı basıp aldı. 1939-jılǵa kelipǵana Kirenaika, Tarobulus al-Ǵarbtaniya hám Fetssan Italiya quramına kirgizildi.

Ekinshi jáhán urısı dáwirinde Italiya koloniyaların keńeytiw ushın Liviyadan baza retinde paydalanıwǵa urındı. Liviyada áskeriy bazalar, úlken tas jollar qurıldı, portlar qayta tiklendi, koloniya áskerleri dúzildi. Ekinshi jáhán urısında fashist áskerleri jeńiliske ushırap baslaǵannan soń, Italiya-Germaniya áskerleri Liviyadan pútkilley alıp shıǵıldı. 1942-jıl aqırı — 1943-jıl basında bolsa francuz áskerleri Fetssandı, inglis áskerleri Kirenaika hám Tarobulus al-Ǵarbtaniyanı iyeledi. Sol waqıttan Liviya Ullı Britaniya hám Franciya áskeriy administraciyası qol astına ótti. Liviya táǵdiri haqqındaǵı másele dáslep 1945-48-jıllarda Sırtqı isler ministrleri keńesi (Ekinshi jáhán urısınan keyin jarasıw pitimlerin tayarlaw maqsetinde shólkemlestirilgen xalıqaralıq organ) nde, keyninen BMSh da talqılandı. 1949-jıl noyabrde BMSh Bas Assambleyası Liviyaǵa 1952-jıl 1-yanvardan ǵárezsizlikti beriw tuwrısında qarar qabılladı. 1950-jılda shaqırılǵan Milliy shólkemlestiriw jıynalısı Liviya Konstituciyasın qabılladı. 1951-jıl 24-dekabrde ǵárezsiz Liviya Qurama Patshalıǵı (quramında Kirenaika, Tarobulus al-Ǵarbtaniya, Fetssan wálayatları bolǵan federaciya) dúzilgenligi daǵaza etildi. 1963-jılda Liviya unitar mámleket dep daǵaza etildi. Hayallarǵa saylaw huqıqı berildi. Mámlekettiń ekonomikalıq hám siyasiy turmısı ele iri jaydarlar, qáwim shayıqları qolında edi. Demokratiyalıq háreketler qattıqollıq penen bastırılatuǵın edi.

1969-jıl 1-sentyabrde jasırın siyasiy shólkem aǵzaları — yesh armiya oficerleri toparı monarxiyanı awdarıp taslap, Liviya Arab Respublikası (LAR) dúzilgenligin járiyaladı. Mámleketti basqarıw Revolyuciyalıq komandirlik komiteti qolına ótti. Liviyada "Liviya islam socializmi" qurılısı daǵaza etildi. 1970-jılda barlıq shet mámleketlerdiń áskeriy bazaları LAR aymaǵınan shıǵarıp jiberildi. 1972-jılda mámlekette birden-bir siyasiy shólkem — Arab Socialistlik Awqamı dúzildi. 1977-jılda "Xalıq hákimiyatı" tártibi daǵaza etildi, mámlekettiń atı ózgertirilip, Liviya Arab Socialistlik Xalıq Jamahiriyasi dep ataldı. Joqarı xalıq kongressiniń 1979-jıl 1-2-marttaǵı ayrıqsha sessiyası sheshimi menen Muammar Qazzafiy rásmiy túrde mámleket húkimet sistemasınan tısqarı turıwshı, ámelde bolsa baslıq organ bolǵan Revolyuciya administraciyası baslıǵı bolıp qaldı. Liviya 1955-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 1-sentyabr — Revolyuciya Kúni (1969). Liviyada Siyasiy partiyalar joq. Liviya Jamahiriyası islep shıǵarıwshılar kásiplik kongressleri awqamı ulıwma kongressi 1972-jılda dúzilgen.

Ekonomikası

Liviya rawajlanıp atırǵan mámleketler qatarına kiredi. Ekonomikanıń tiykarı — neft qazıp shıǵarıw jáne onı qayta islew sanaatı. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 35,6%, awıl xojalıǵınıń úlesi 5,5% (1989). Sanaatı neft hám gaz kánleri, neftti qayta islew, cement, metallurgiya, azıq-awqat (zeytun mayı, mıywe hám balıq konservaları, temeki ónimleri), toqımashılıq (jún gezleme), kánshilik kárxanalarınan ibarat, bir neshe elektr stanciyaları bar. Jılına ortasha 9,8 mlrd. kVt/saat elektr energiya payda etiledi. Sanaat kárxanalarınıń kóbisi Tarobulus al-Ǵarb, Binǵazı hám basqa qalalarda jaylasqan. Misurotada iri metallurgiya kompleksi, basqa qalalarda truba, elektr sımların islep shıǵarıwshı kárxanalar, traktor hám avtomobil jıynawshı zavodlar bar. Ónermentshilik rawajlanǵan. Awıl xojalıǵına jaramlı jerler ormanlar menen birge 4,2 mln. ga (2%). Tiykarǵı eginleri: arpa hám biyday. Palız eginleri, mıywe (apelsin, mandarin, xurma, júzim), jer ǵoza, zeytun, temeki de jetilistiriledi. Liviya Sahraı Kabirindegi xalıqtıń tiykarǵı shınıǵıwı — shárwashılıq. Qoy, eshki, qaramal, túye, jılqı, eshek baǵıladı. Jaǵa qasındaǵı suwda balıq hám teńiz jániwarları awlanadı.

Transportı

Liviyada temirjol joq. Avtomobil transportınıń áhmiyeti úlken, onıń uzınlıǵı — 28 mıń km, neft trubalarınıń uzınlıǵı — 3,4 mıń km. Eksport etiletuǵın neft hám shetten keltiriletuǵın júkler teńiz transportında tasıladı. Teńiz flotında 26 keme, sonday-aq, 12 tanker bar. Iri portları: Tarobulus al-Ǵarb hám Binǵazı. Tarobulus al-Ǵarb, Binǵazi hám Sabha qalalarında xalıqaralıq aeroportlar bar. Liviya shetke neft hám neft ónimleri, sonıń menen birge, gaz, citrus miyweler, teri, ximiyalıq ónimler hám basqalardı shıǵaradı. Shetten mashina hám ásbap -úskene, azıq-awqat, metallı tógin, qurılıs materialları hám basqalar keltiriledi. Sırtqı sawdada Italiya, Germaniya, Ispaniya, Franciya, Yaponiya, Koreya menen sheriklik etedi. Pul birligi — Liviya dinori.

Medicinalıq xızmeti

Shıpakerler Binǵazıdaǵı universitettiń medicina fakultetinde, orta maman medicina xızmetkerleri arnawlı mekteplerde tayarlanadı. Medicinalıq xızmet sisteması tiykarınan mámleket qaramaǵında.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

1975-jıldan 6 jastan 15 jasqa deyingi balalar hám óspirimler ushın májbúriy tálim engizilgen. Baslanǵısh mektepte oqıw múddeti 6 jıl, orta mektepte 6 jıl. Barlıq basqıshlardaǵı tálim — biypul. Liviyada 10 universitet, 17 joqarı oqıw jurtı, 14 ilimiy izertlew orayı bar. 1975-jılda Afrikadaǵı eń iri neft izertlewleri laboratoriyası dúzilgen. Tarobulus al-Ǵarbta Mámleket kitapxanası (1917) jáne universitet kitapxanası, Binǵazida Xalıq kitapxanası, Binǵazi universiteti kitapxanası bar. Tarobulus al-Ǵarbta arxeologiya, etnika, islam, tábiyat tariyxı muzeyleri, Leptis-Magna, Sabrata hám basqa qalalarda áyyemgi tariyx muzeyleri bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Liviyada basıp shıǵarılatuǵın iri gazeta hám jurnallar: "Al-Fajr al-Jadid" ("Jańa tań", arab tilindegi kúndelik gazeta, 1978-jıldan), "Al-Jamahiriya" (arab tilindegi háptelik gazeta, 1980-jıldan), "Az-Zahf al-Axdar" ("Jasıl hújim", arab tilindegi háptelik gazeta, 1980-jıldan), "Al-Muntijun" ("Islep shıǵarıwshı", arab tilindegi háptelik gazeta, 1978-jıldan), "Jeysh ash-Shab" ("Xalıq armiyası", arab tilindegi aylıq jurnal, 1971-jıldan). Jamahiriya informaciya agentligi (JANA) — rásmiy informaciya mákemesi bolıp, 1965-jıldan iskerlik kórsetedi. Radioesittiriw korporaciyası 1957-jılda dúzilgen. Telekórsetiw xızmeti 1968-jılda dúzilgen.

Ádebiyatı

Arab basqınshılıǵınan keyin VII-VIII ásir baslarında Liviyada ádebiyat ulıwma arab mádeniyatı tiykarında rawajlandı. Biraq XVI ásirden L. ádebiyatı tushkunlikka dus keldi, XVII-XVIII ásirlerde Umar al-Farid, Ahmad al-Bahluliy sıyaqlı shayırlar áyyemgi arab poeziyası dástúrlerin dawam ettirdi. XIX ásir aqırında arab mámleketlerinde payda bolǵan mádeniy oyanıw háreketi XX ásirdiń 1-yarımına shekem Liviyaǵa da tásir ótkerdi. Bul dáwirde azatlıq, bilim jáne sociallıq temalar Liviyanıń eski poeziyası ushın áhmiyetli boldı. Ahmed ash-Sharıf, Mustafa bin Zikriy, Sulayman al-Baruniy hám basqa shayırlar táriplerinde kolonizatorlarǵa qarsı gúres teması keń sáwlelendirildi. Ahmed Rafiq al-Mahdum, Ibrahim al-Usta Umar sıyaqlı shayırlardıń 30-40-jıllardaǵı dóretpeleri xalıqtıń Italiya basqınshılarına qarsı gúresine baǵıshlandı. Liviya ǵárezsizlikke eriskennen keyin ádebiyat maydanına Ali Sidqi Abdulqádir, Ahmed Fuod Shinnib, Ali ar-Ruqayn hám basqa da shayırlar kelip qosıldı. 40-50-jıllarda shayırshılıq júzege keldi. Onıń baslı teması — anıq ǵárezsizlik jáne sociallıq teńlik ushın gúresten ibarat boldı. Mustafa al-Misuratiy, Abu Harrus, Muhammed Afif, Tolib ar-Roviy sıyaqlı jazıwshılar óz dóretpelerine ápiwayı xalıq wákilleri — badaviyler, balıqshılar, dıyqanlar hám ónermentlerdi bas qaharman etip aldı. Keyingi jıllarda Juma al-Faroniy, Ahmed an-Nuayriy, Abdulhafiz al-Mayar sıyaqlı shayır hám jazıwshılar ádebiyat maydanına kirip keldi.

Arxitekturası hám súwretlew kórkem óneri

Arxitektura hám kórkem óneri áyyemgi Neolit dáwirine tiyisli jartasqa islengen súwretler (pil, bizon ovi tábiyat kórinisi) tabılǵan. Finikiya kórkem óneri estelikleri (eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıq) arasında ılaydan islengen háykeller, qara lak penen hár túrli gúl hám súwretler salınǵan keramika buyımları, shıyshe ıdıslar ushıraydı. Mozaika hám háykeller menen bezetilgen Grek, Áyyemgi Rim, Vizantiya imaratlarınıń búlginshilikleri saqlanǵan. Arab basqınshılıǵı (VII ásir aqırı, VIII ásir basları) nan keyin tar kósheli, 1 hám 2 qabatlı tegis tóbeli, háwlili úyler qurılǵan, XVIII-XIX ásirlerde kafel hám zerler menen bezetilgen kóp gúmbezli meshitler payda boldı. Italiya basshılıǵı jıllarında (1912-43) qalalarda evropasha kvartallar qurıldı. Liviya ǵárezsizlikke eriskennen soń, mektep, emlewxana, turar jay hám basqarıw ımaratlar zamanagóy tipte qurıla basladı. Geometriyalıq formalardaǵı naǵıslar menen bezetilgen gilemler, baspa yamasa kesteli sherim hám naǵıs oyıwshılıq, zergerlik buyımları xalıq ámeliy kórkem óneri áyyemgi dástúrlerge baylıǵınan dárek beredi.

Muzıkası

Liviya hám qońsılas Batıs mámleketleriniń muzıkası kóp ásirler dawamında óz-ara sáykes rawajlanıp keldi. Usınıń sebebinen usı mámlekettiń muzıka mádeniyatı (muzıka ásbapları, janrları, perde ólshewleri) ortaq bolıp tabıladı. Liviya muzıkası tariyxına tiyisli maǵlıwmatlar derlik joq. Mámleket túpkilikli xalqı — barbarlar muzıkasında sesler uyǵınlıǵı, qosıq hám oyın ózara qosılıp ketken. Sırnay, rubab, ud, nızam, tar sıyaqlı saz ásbapları keń jayılǵan. Azan aytıw, Quran súreleriniń oqılıwında ayrıqsha muzıkalıq sesler uyǵınlıǵı beriledi. Maqamlar sisteması da rawajlanǵan. XIX ásir aqırı hám XX ásir baslarında Evropa muzıkası tásir ete basladı. Koncert atqarıwshılıǵı, estrada muzıkası sıyaqlı jańa formalar payda boldı. Ǵárezsizlikke erisilgennen keyin (1951), muzıkaǵa itibar kúsheydi. Teatr hám muzıka jumısları bas basqarması dúzildi (1973). Milliy folklor ansambli dańq qazandı. Tarobulus al-Ǵarbdaǵı kórkem óner hám ónermentshilik mektebi, Binǵazıdaǵı universitette muzıka kadrları tayarlanadı.

Teatrı

Xalıq tamasha dástúrlerine aylanıp qalǵan "Fonus hayal", quwırshaq teatrları hám ayrıqsha awızeki jurnal (koniakl informaciya) Liviyada zamanagóy teatrdıń payda bolıwında áhmiyetli rol oynadı. 1935-jıl Darnada Muhammed Abulhodi birinshi teatr truppasın dúzdi jáne bul truppa Mısır, Evropa teatrı kórkem óneri tásirinde rawajlandı. Liviya ǵárezsizlik jıllarında qatar háweskerlik dógerekleri hám professional awqamlar: milliy muzıkalı drama truppası, Abdulhamid al-Mijrob basshılıǵında Tarobulus al-Ǵarbdaǵı "Al-Amal", Misurotadaǵı "At-Taj-al-Fiddi" hám basqalar payda boldı. 1951-jıl Mustafa Muhammed Lamir Milliy teatr awqamı (aktyor hám dramaturglar birlespesi) — birinshi Liviya teatrın dúzdi. Bul teatr repertuarınan Molyer, N. V. Gogol, házirgi zaman Mısır hám Liviya dramaturgları dóretpeleri bekkem orın aldı. Keyingi jıllarda bir qansha xalıq muzıka-oyın toparları isley basladı. 1963-jıl Tarobulus al-Ǵarbda muzıka-drama bilim jurtı dúzildi. Binǵazıda xalıq teatrı truppası, Tarobulus al-Ǵarb hám Darna qalalarında milliy teatrlar bar.