Belorussiya

Belorussiya (Belorussiya), Belorus Respublikası (belarussha: Respublіka Belarus') - Evropa orayındaǵı mámleket. Shıǵıs Evropa tegisliginiń batısında jaylasqan. Maydanı 207,6 mıń km2. Xalqı 9 463 300 adam (2013). 6 wálayat, 118 rayon, 102 qala, 109 qalasha bar (1996). Paytaxtı - Minsk qalası. Belorussiya - dúnya mámleketleri arasında eń tınısh hám osuda bay mámleket.

Mámleketlik basqarıw principi

Belorus Respublikası - unitar demokratiyalıq sociallıq huqıqıy mámleket. 1996-jılǵı referendumda qabıl etilgen Konstituciyaǵa ámel etedi. Mámleket baslıǵı - xalıq tárepinen 5 jıl múddetke saylanatuǵın prezident. Nızam shıǵarıwshı kepillikli organı - Millet jıynalısı bolıp, ol Wákiller palatası hám Respublika Keńesinen ibarat. Wákiller palatasınıń hámme 110 deputatın xalıq saylaydı. Respublika Sovetiniń 64 deputatınan 56 danası jergilikli keńesler tárepinen saylanadı, 8 danası prezident tárepinen tayınlanadı. Millet jıynalısınıń kepillik múddeti 4 jıl. Atqarıwshı hákimiyattı bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet - Ministrler Keńesi ámelge asıradı. Bas ministrdi Wákiller palatasınıń razılıǵı menen prezident tayınlaydı.

Tábiyatı

Belorustıń jer maydanı tegislik bolıp, arqa-batısında batpaq basqan oypatlıqlar hám kóller júdá kóp. Qubla-batıstan arqa-shıǵısqa qaray Belorus Qırları sozılǵan, eń biyik bólegi (Minsk qırları) teńiz júzesinen 345 m biyik (Dzerjinskiy tawı). Belorus erneklerinen qubla-shıǵısta qatar tegislikler, arqa-batısta morena tóbelikleri sozılǵan. Belorustıń qubla bólegin batpaqlasqan keń oypatlıq - tolıq biyikligi 100-150 m bolǵan Belorus Polesyesi iyeleydi; batpaqlıq, otlaqlar arasında biyikligi 5-8 metrli qum tóbeleri kóp. Qumlıq jaylar qaraǵayzar menen qorshalǵan. Paydalı qazılmalardan kaliyli duz kánleri bar (Starobin hám Petrikov kánleri), qubla hám qubla-shıǵısta tas duz, Pripyat batıǵında neft, kómir bar. Torf, qum, saz kánleri bar.

Íqlımı

Íqlımı kontinental ıqlım menen teńiz beti arasında, Atlantika hawa massaları onı talay jumsatıp turadı. Yanvardıń ortasha temperaturası qubla-batısta - 4,4°C, arqa-shıǵısta - 8°C, iyul ayında arqada 17°C, qublada 18,8°C. Ortasha jıllıq jawın muǵdarı 550-700 mm. Jawınnıń kóp bólegi jaz aylarına tuwrı keledi. Batpaqlıqlar, dárya hám kóller kópliginen jerleri ızǵar. Vegetaciya dáwiri arqa-shıǵısta 178 kún, qubla-batısta 208 kún. Eń iri dáryaları Dnepr (aǵısları: Berezina, Pripyat, Soj hám basqalar), Daugava, Neman (aǵısı: Neris), Puw. Bul dáryalardıń kóp bóleginde aǵash aǵızıladı, eń irilerinde keme qatnaydı. Ayırım dáryalarda GES lar qurılǵan. Belorus kólleriniń eń irileri: Naroch, Osvey, Drisvyati, Chervonoye, Vigonovskoye. Topıraǵı tiykarınan ónimliligi joqarı bolmaǵan torflı podzol hám torflı batpaq topıraq, dárya qayırlarında bolsa allyuvial topıraqlar bolıp tabıladı.

Ormanları

Belorus aralas ormanlar regionında jaylasqan bolıp, maydanınıń 30% ten kóbi orman menen qorshalǵan. Iyne japıraqlı hám keń japıraqlı ormanlar, otlaqları hám batpaq ósimlikleri kóp. Qaraǵayzarlar, qayınzarlar hám qaraǵashzarlar, emen, grab, zereń sıyaqlı keń japıraqlı terekzarlar úlken maydandı iyeleydi. Túlki, almaxan, qoyan, suvsar, aq tıshqan kóp; buǵı, qońır ayıw, silovsin, los, boyaw, jalǵızaq, balpaq tıshqan, qasqır ushırasıp turadı. Dárya hám kóllerinde tıran shabaq, taban balıq, shortan, ılaqa, jılanbalıqlar, ondatra bar. Suwda júziwshi quslar tarqalǵan. Belorus aymaǵında Pripyat hám Berezina qorıqxanaları, Belaya Veja pushchası bar.

Xalqı

Tiykarǵı xalqı - beloruslar. Ruslar, polyaklar, ukrainlar, tatarlar, evreyler hám basqalar jasaydı. Xalıqtıń ortasha tıǵızlıǵı - 1 km2 ge 49,4 adam tuwrı keledi. 68,9% xalıq qalalarda jasaydı. Mámleketlik tili belorus hám rus tilleri. Eń iri qalaları: Minsk, Gomel, Vitebsk, Mogilyov, Bobruysk, Grodno, Brest.

Tariyxı

Belorus aymaǵında orta paleolit dáwirinen adam jasay baslaǵan (100-35 mıń jıl burın); neolit dáwirinde (eramızǵa shekemgi 5 mıń jıllıq aqırınan 3 mıń jıllıq aqırına shekem) dıyqanshılıq hám shárwashılıq penen shuǵıllanıwǵa ótken. Eramızǵa shekemgi 3 mıń jıllıq aqırı - 2 mıń jıllıq baslarında hind-evropa qáwimleri kóship kelgennen keyin, olardıń tásirinde jez ásirine ótildi. Bul jerde temir dáwiri eramızǵa shekemgi VIII-VI ásirlerden eramızǵa shekemgi VIII ásirge shekem dawam etti. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqtıń 2-yarımında Belorus aymaǵında 3 slavyan qáwimleri: krivichi, dregovichi hám radimichilar awqamı payda boldı, keyinirek olar ornına knyazlikler dúzildi. X ásir aqırınan knyazlikler Kiyev Rusı quramına kirdi. XIII ásir 2-yarımında Rossiyanıń batıs shetlerine Ullı Litva knyazligi hújim ete basladı. Mámlekettegi tártipsizlik hám tatar-mongollardıń umıtılıwları shárayatında bul knyazlik Batıs Rus jerlerin ańsatǵana jawlap aldı. Sol waqıttan baslap bul jerler „Belaya Rus“ („Aq Rus“) dep júrgiziletuǵın boldı (belorus termini sonnan kelip shıqtı). XV-XVI ásirlerde Belorusta menshikli jer iyeligi rawajlandı. Beloruslardıń Batıs Evropa mámleketleri menen qatnasları janlandı. Ullı Litva knyazligi Belorus hám Ukrainadaǵı húkimranlıǵın bekkemlew ushın 1569-jılda Polsha menen awqam (Lyublin uniyası) dúzdi. Nátiyjede Rech Pospolita federativ mámleketi júzege kelip, Belorus onıń quramına kirdi. XVI ásirde Evropa Oyanıwı Belorus mádeniyatına tásir ótkerdi. Reformaciyanıń túrli aǵımları tarqaldı. Awıl xojalıǵı tez rawajlandı, onıń ónimi Batıs Evropa bazarlarına alıp barıp satıla basladı. Kópshilik qalalar ózin-ózi basqarıw huqıqın aldı (Magdeburg huqıqı).

1595-jılda S. Nalivayko basshılıǵındaǵı ukrain kazakları Belorusqa júrisler uyımlastırdı. 1648-1651-jıllarda ukrain xalqınıń azatlıq gúresi tásirinde qubla hám shıǵıs Belorusta iri jer iyelerine qarsı úlken qozǵalańlar bolıp ótti. Rossiya mámleketiniń Rech Pospolita menen 1654-1667-jıllardaǵı urısı hám 1700-1721-jıllardaǵı Arqa urıs dáwirinde Belorus qattı azap shekti. XVIII ásir ortalarınan Belorus xojalıǵı óse basladı, biraq qońsılas mámleketlerdiń aralasıwı buǵan kesent etti. 1772-jılda Rech Pospolitanıń birinshi bóliniwi nátiyjesinde Belorustıń shıǵıs bólegi Rossiya imperiyasına qosıp alındı, 1793-jılda Rech Pospolitanıń ekinshi ret bólekleniwi aqıbetinde Belorustıń oraylıq bólegi de Rossiyaǵa ǵárezli bolıp qaldı. T. Kostyushko basshılıǵındaǵı kóterilis (1794) bastırılǵannan soń, 1795-jılda Batıs Belorus Rossiyaǵa qosıp alındı. 1812-jılǵı urısta polyaklarǵa qayırqom bolǵan belarus shlyaxtası Ullı Litva knyazliginiń tikleniwine úmit etip, Napoleondı qollap-quwatladı. XIX ásir baslarında demokratiyalıq hám milliy azatlıq ideyaları tarqala basladı, jasırın jámiyetler payda boldı, olar Polsha, Belorus hám Litvadaǵı 1830-1831-jıllar kóterilisine imkan jarattı. 1861-jılda Belorus dıyqanları krepostnoylıqtan qutıldı. 1863-1864-jıllarda bolıp ótken kóterilis burjua reformaları ótkeriliwine tásir etti.

XIX ásirdiń 2-yarımı

XIX ásirdiń 2-yarımında Belorusta kapitalizm jedel rawajlandı, temirjollar qurıldı, bankler isley basladı. 1905-1907-jılǵı revolyuciya belorus milliy azatlıq háreketin kúsheytti. 1914-1918-jıllardaǵı Birinshi jáhán urısı dáwirinde Belorus jerleri áskeriy háreket maydanına aylandı. 1915-jılda onıń batıs bólegin Germaniya áskerleri basıp aldı. 1917-jıl Oktyabr awdarıspaǵınan keyin Minskda da sovet hákimiyatı daǵaza etildi (1917-jıl 8-noyabr). Belorus ǵárezsizligine qarsı bolǵan bolshevikler 1917-jıl Minskda Belorus mámleketi dúziliwin talap etip shıqqan Ulıwma Belorus siezdin tarqatıp jiberdi. 1918-jıl fevral-martta nemis áskerleri Belorustıń derlik barlıq aymaǵın iyelep aldı. 1918-jıl 25-martta Ulıwma Belorus siezdi delegatları Belorustı ǵárezsiz Belorus Xalıq Respublikası dep járiyaladı.

Buǵan juwap retinde Smolensk qalasında bolshevikler Belorus Sovet Socialistlik Respublikası (BSSR) dúzilgenligin járiyaladı. 1918-jıl noyabr - 1919-jıl baslarında Belorus nemis áskerlerinen azat etilgennen keyin, 1919-jıl 1-yanvarda Belorustıń Waqıtsha jumısshı-dıyqan sovet húkimeti óz manifesti menen BSSR dúzilgenligin járiyaladı. 1922-jıl SSSR dúzilgennen soń, BSSR da SSSR quramına kirdi. Ekinshi jáhán urısı jıllarında nemis basqınshıları Belorus aymaǵın iyelep aldı. Belorus xalqınıń sherek bólegine jaqını qaytıs boldı, milliy baylıqtıń yarımınan kóbi joq etip taslandı, júzlegen qala hám awıllar wayran boldı. Urıstan keyingi jıllarda Belorus sanaatı hám awıl xojalıǵı tiklendi. 1986-jılǵı Chernobil baxıtsız hádiyseleri aqıbetleri belorus xalqı ushın baxıtsızlıq boldı. 1990-jıl 27-iyulda BSSR dıń mámleket ǵárezsizligi haqqındaǵı Deklaraciya qabıllandı. 1991-jıl 19-sentyabrden mámleket Belorus Respublikası dep atala basladı. 1991-jıl dekabrden ǴMDA quramında. 1995-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıqq qatnasları 1993-jıl yanvarda ornatılǵan. Milliy bayramı - Ǵárezsizlik kúni (3-iyul).

Xojalıǵı

Belorus kóp tarmaqlı awıl xojalıǵı rawajlanǵan industrial mámleket. Mashinasazlıq, ximiya, neft ximiyası, toqımashılıq hám azıq-awqat sanaatı gúllengen. Awıl xojalıǵında kartoshka hám zıǵır talshıǵın jetistiriw, sút-gósh shárwashılıǵı, shoshqashılıq, qusshılıq rawajlanǵan.

Sanaatı

Sanaatında elektr energetika, janılǵı, metallurgiya, mashinasazlıq hám metallǵa qayta islew beriw, ximiya hám neft ximiyası, aǵashsazlıq, sellyuloza qaǵaz, qurılıs materialları, shiyshe hám shını fayans, jeńil, azıq-awqat, un jarma hám aralaspa jem, medicina sanaatı, mikrobiologiya hám baspashılıq eń iri tarmaqlar bolıp tabıladı. Sanaat óniminiń 2/3 bólegi iri qalalarda, sonday-aq 25% i Minskda islep shıǵarıladı. Paydalı qazılma kánleri az bolǵan halda sanaat kompleksinde islep shıǵarıw sanaatı ústem. Bul tarmaq, júk avtomobilleri, avtobuslar, motocikl, velosipedler, traktorlar (MTZ), awıl xojalıǵı, qurılıs, melioraciya hám jol mashinaları, motorlar, stanoklar, avtomat liniyalar, robotlar, temirshilik press, burawlaw, geolrazvedka, sawda úskeneleri, quyıwshılıq, jeńil, azıq-awqat tarmaqları ushın texnologiya úskeneleri, podshipnikler, EHM lar, televizorlar, radioprismniklar, magnitofonlar, suwıtqısh hám muzlatıw úskeneleri, foto hám kinoapparatlar, dozimetrler, saatlar islep shıǵaradı. Ximiya hám neft ximiyası sanaatı mineral tóginler, ximiyalıq talshıq hám jipler, plastmassa hám smolalar, shinalar, rezina-texnika buyımları, polimer hám lak boyaw, ruwzıger buyımları hám qalalar islep shıǵaradı.

Jeńil sanaatta toqımashılıq (zıǵır talshıǵı, jún, shayı, jip gezlemeler), trikotaj, kiyim-kenshek, ayaq kiyim, sherim hám teri buyımların islep shıǵarıw rawajlanǵan. Azıq-awqat sanaatı gósh, sarımay hám sút ónimlerin islep shıǵaradı. Sarımay, balıq, qantsheker, un jarma, nanbayshılıq, makaron, miywe, palız ónimleri konservaları, pivo islep shıǵarıw salasında úlken quwatqa iye kárxanalar bar. Janılǵı sanaatı neft, gaz, torf qazıǵ shıǵarıw hám qayta islewdi óz ishine aladı. Janılǵı energetika resursları Belorusqa neft hám gaz trubaları arqalı Rossiyadan, elektr energiya yarımı Litva hám Rossiyadan jiberiledi. Novolukoml hám Bsryozada iri elektr stanciyalar, 20 dan kóbirek kúshli ıssılıq elektr stanciyalar islep turıptı. Orman, aǵashsazlıq, sellyuloza qaǵaz tarmaǵı jalpı sanaat óniminiń 5% ke jaqının beredi. Bular taxta, mebel, qawız talalı plita, faner, parket, shırpı, sport úskeneleri, qaǵaz, karton, orman ximiyası ónimleri bolıp tabıladı. Qurılıs materialları sanaatı (sanaat ónimi jalpı kóleminiń 4%) cement, qurılısbap hák, diywalbap, qatlam hám bezew materialları, jıynama temir-beton konstrukciyaları hám detalları, tóbege jabıw hám gidroizolyaciya ushın rulon materiallar, gewekli toldırǵıshlar óndiriske qánigelesken. Qara metallurgiya (sanaat ónimi ulıwma kóleminiń 1%) metall úzindilerinen polat, qara metallar prokatı, shoyınnan vodoprovod trubaları, shinalar ushın metall kord, metall untaǵınan túrli buyımlar hám blarni tayarlawǵa maslanǵan. 1991-jıldan sanaat rawajlanıwında tómenlew baslandı, 1994-1997-jıllarda tereń ekonomikalıq páseńlew jaǵdayına túsip qaldı. Barlıq tarmaqlarda ónim islep shıǵarıw kólemi kemeydi. Sanaat ushın zárúr janılǵı. Shiyki ónim hám materiallardıń azǵana 70% ǴMDA mámleketlerinen alınadı, ónimniń 40% ten kóbi olardıń bazarlarında satıladı.

Awıl xojalıǵı

Belorusta awıl xojalıǵına jaramlı azǵana 9,3 mln. ga, sonday-aq 6,2 mln. ga súriletuǵın jerden paydalanıladı. Jerlerdiń tegisligi, topıraqtıń ortasha ónimliligi, ıssı hám ızǵardıń jetkilikliligi, miynet resurslarınıń bar ekenligi awıl xojalıǵın rawajlandırıw ushın qolaylı shárayat bolıp tabıladı. Belorus milliy tabısınıń 20% ke jaqını awıl xojalıǵına tuwrı keledi. Keyingi jıllarda reforma etilgen kz hám szlar ornında jańa islep shıǵarıw strukturaları: awqamlar, akciya jámiyetleri, shirketler, agroktlar hám basqalar payda boldı. Olar dánli eginlerden sulı hám arpa, sonıń menen birge biyday, sulı, grechixa, mákke, tarı, láblebi jetistiredi. Mámleket kartoshka menen ózin támiyinleydi hám bir bólegin shetke satadı. Dán hám sobıqlı dán eginleri jalpı óniminiń derlik 70%, kartoshkanıń 40% shárwa buyımlarǵa beriledi. Úlken qalalar átirapında baǵshılıq hám dıyqanshılıq jolǵa qoyılǵan. Tiykarǵı eginleri: kapusta, qıyar, pomidor, túrpi, piyaz, sarımsaq, piyaz, salat, geshir hám taǵı basqalar. Miywe hám maydalardan alma, almurt, qáreli, shiye, qaraǵat, Malina, qulupnay kóbirek jetistiriledi. Shárwashılıqtıń tiykarǵı tarmaǵı - qaramalshılıq hám shoshqashılıq. Qusshılıq joqarı dárejede oraylastırılǵan. Ayırım iri xojalıqlar qoyshılıqqa qánigelesken. Jılqı kóbeytiretuǵın at zavodları bar. Haywanatshılıq ta anaǵurlım rawajlanǵan. 10 qánigelesken haywanat xojalıǵı hám firması norka (qarakúzen), jıltır qara túlki, arqa túlkisi, nutriya baǵadı. Palshılıq - respublika awıl xojalıǵı ushın dástúriy tarmaq bolıp tabıladı.

Transportı

Evropa transport sistemasınıń strukturalıq bólegi. Temirjollar (uzınlıǵı 5,58 mıń km), avtomobil jollar (uzınlıǵı 51,5 mıń km), hawa, suw transportı (uzınlıǵı 2 mıń km), truboprovod túrleri rawajlanǵan. Júk tasıwdıń 72%, jolawshı tasıwdıń 55% temirjolǵa tuwrı keledi. Magistral neft trubaları - 2861 km, gaz trubaları - 5534 km (1996). Minsk qalasında 1984-jılda Metropoliten iske túsirilgen. Pul birligi - Belorus rubli.

Densawlıqtı saqlaw

1996-jıl Belorusta keńselerge qaraslı emlewxanalardan tısqarı 128 500 orınlı 872 emlew shólkemi bolǵan. 1996-jılda densawlıqtı saqlaw ministrligi sistemasında 14 749 orınlı 58 sanatoriya islegen. Medicina xızmetkerleri 4 medicina institutı, 18 medicina bilim jurtında tayarlanadı. 13 ilimiy izertlew institutı, Belorus medicina texnologiyaları orayı, Miynet qábiletin ekspertiza etiw hám mayıplar miynetin shólkemlestiriw institutı densawlıqtı saqlawdıń ilimiy-ámeliy hám teoriyalıq máselelerin islep shıǵıw menen shuǵıllanadı. 1996-jılı Belorusta 286 stadion, 4,7 mıń sportzal, 220 júziw háwizi, azǵana 14 mıń sport maydanı, 475 balalar sport mektebi, atap aytqanda 12 joqarı sport talantı mektebi, 9 Olimpiada rezervi bilim jurtı iskerlik kórsetti; fizkultura hám sport salasında 16 mıńnan zıyat qánige isleydi; olardı Dene tárbiyası hám sport akademiyası jetilistiredi.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy bilimlendiriw mákemeleri

1996-1997-oqıw jılları Belorusta 4,5 mıń mektepke shekem jastaǵı balalar mákemelerinde 444,3 mıń bala bolǵan. Barlıq taypadaǵı 4,9 mıń ulıwma tálim mektepleri (1,6 mln. oqıwshı), sonday-aq 26 licey (15,6 mıń oqıwshı), 68 gimnaziya (63,5 mıń oqıwshı), 2 kolledj (1,5 mıń oqıwshı) isledi. 248 óner-texnika bilim jurtında 123,9 mıń oqıwshı, 150 orta arnawlı oqıw jurtında 125 mıń, sonday-aq 4 mámleketlik emes orta arnawlı oqıw jurtında 2 mıńnan kóbirek student tálim aldı. 59 joqarı oqıw jurtında 208,9 mıń student, sonday-aq 20 kommerciya tiykarındaǵı joqarı oqıw jurtında 28 mıń student oqıdı. Eń iri joqarı oqıw orınları: Belorus universiteti, informatika hám radioelektronika universiteti, ekonomika, texnologiya, agrar, texnika hám pedogogika universitetleri, politexnika akademiyası, kórkem óner akademiyası, muzıka akademiyası hám basqalar. Belorustaǵı eń iri ilimiy oray Belorus milliy pánler akademiyası bolıp tabıladı. Belorusta 5,2 mıń ǵalabalıq kitapxana, 4,6 mıń klub shólkemi, 149 muzey hám basqalar bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Belorus tilindegi birinshi baspa kitaptı F. Skorina 1517-jıl Pragada baspa ettirgen. Belorusta 11 mámleket baspası, 1400 ge jaqın túrli múlkshilik formasındaǵı subiekt hám isbilermen baspasóz iskerligi menen shuǵıllanadı. Mámleketlik emes, menshikli, kásip, diniy, partiyalıq hám basqa baspalar shıǵadı. 1996-jıl ulıwma tirajı 59,1 mln. nusqada 3 809 kitap, atap aytqanda belorus tilinde 8,8 mln. nusqada 598 kitap baspa etilgen. 1997-jıl 1-avgustta 938 dáwirli baspa, atap aytqanda 654 gazeta, 234 jurnal, 50 byulleten dizimge alınǵan. Eń ataqlı baspaları: „Lggeratura i mastatsva“, „Zvyazda“, „Sentralnaya gazeta“, „Svoboda“ hám basqalar. Rásmiy informaciya agentligi (Belinform; 1938- 1992-jıllarda BelTA), sonıń menen birge menshikli agentlikler: Belorus jańalıqlar agentligi (BelaPan), „Reklama, informaciya, daydjest“ (RID) hám basqalar bar. Belorusta radioesittiriw 1925-jılı, telekórsetiw 1956-jılda baslanǵan. Ǵárezsiz kommerciya radio studiyaları da islep turıptı. 1991-jıldan mámleketlik emes efir hám kabel telekórsetiw tarmaǵı rawajlanıp atır.

Ádebiyat

Belorusta ádebiyat X ásirde belorus jazıwı payda bolǵannan soń payda bola basladı. XIV-XV ásirlerde Belorus jerleri Ullı Litva knyazligine siyasiy tárepten birlestirilip, belorus tili mámleket tiline aylanıwı ádebiyattıń rawajlanıwına járdem berdi. Dáslepki belorus jılnamaların tariyxıy proza úlgileri dese boladı. Belorus ádebiyatı hám tiliniń rawajlanıwı ataqlı mádeniyat ǵayratkeri, belorus baspashısı F. Skorina (XVI ásir basları) atı menen baylanıslı. Bul dáwirde huqıqıy oylaw estelikleri jaratıldı, jańa janrlar - kitabiy poeziya, publicistika, tariyxıy yadnama prozası, dramaturgiya payda boldı. Nikolay Gusovskiy latın tilinde „Zubr haqqında qosıq“ dástanın jazdı. Publicist hám awdarmashı S. Budniy Nesvij qalasında diniy temadaǵı „Katexizis“ dep atalǵan soraw-juwap kitabın baspa etti. Ana tiliniń jankúyeri V. Tyapinskiy 1580-jılda birinshi ret Injildi belorus tiline awdarma etti. Shayırlar arasında A. Rimsha ayrıqsha ajıralıp turatuǵın edi. Barokko dáwiri (XVI ásir aqırı - XVIII ásir ortaları) nde Belorus ádebiyatında jańa qaharman - dıyqan, ónerment payda boldı. XVII ásirde Simeon Polotskiy kitabiy poeziyanı rawajlandırıwǵa úles qostı. XVII ásir 2-yarımı - XVIII ásir 1-yarımında kritikalıq-satiralıq formadaǵı hám drama dóretpeleri jaratıldı. Ya. Borshevskiy, Ya. Chechet, A. Ripinskiy, V. Sirokoml, A. Veriga Darevskiy, A. Plug, V. Korotinskiy hám basqalar belorus hám de polyak tillerinde dóretiwshilik etti.

1863-1864-jıllardaǵı kóterilis basshısı K. Kalinovskiy belorus tilinde „Mujitskaya pravda“ gazetanı baspa etti. F. Bogushevich dóretiwshiligi belorus oyanıw dáwiri milliy ideyasınıń shıńı boldı. 1906-jıldan shıǵa baslaǵan „Nasha shva“ gazeta tiykarında aǵa-ini A. hám I. Luckevichlar (tiykarshi hám jazıwshılar), Ya. Kupala, Ya. Kolas, Tetka, M. Bogdanovich, V. Lastovskiy, A. Garun hám basqalar birlesti. Sol dáwir ádebiyatı xalıqtı oyatıw tariyxıy jumıslarǵa atlandırıw maqsetin gózleytuǵın edi. 1920-jıllar basında beloruslastırıw siyasatı baslanıp, ádebiy jurnallar shıǵa basladı, ádebiy shólkemler dúzildi. 1920-jıllar aqırında bolsa beloruslastırıw siyasatı belorus oqımıslı adamlarına qarsı qataǵanlar siyasatı menen almastı. 1930-jıllarda da kópshilik belorus jazıwshıları repressiya etildi. Ekinshi jáhán urısı dáwirinde bolsa front hám partizan otryadlarında belgili jazıwshılardıń bir bólegi qaytıs boldı. Urıstan keyin urıs qıyınshılıǵı hám azap-aqıretlerin súwretleytuǵın dóretpeler jaratıldı. A. Kuleshov, M. Tank, Z. Ostapenko, I. Shamyaqin hám basqalar dóretiwshiligi urıs teması uzaq jıllarǵa shekem tiykarǵı tema bolıp qaldı. 1950- 1970-jıllarda basqa jazıwshılar toparı ádebiyatqa kirip keldi: M. Linkov, I. Shamyaqin, I. Melej, P. Pestrak, A. Adamovich, T. Bondar hám basqalardıń romanlarında xalıqtıń awır turmısı syujetleri - revolyuciyalar, urıslar, kollektivlestiriw, repressiya kórinisleri súwretlengen. Milliy tikleniw ideyaları hám Chernobil hádiysesi R. Borodulin, S. Zakonnikov, N. Metlickiy qosıqlarında, I. Shamyaqin, B. Sachenko prozasında, A. Petrashkevich pyesalarında sáwlelendi. Repressiya iskenjesinen aman qaytqan bir qatar jazıwshılardıń „lager poeziyası“, eskertkishleri 1980-jıllar aqırı - 1990-jıllar basında social áhmiyetke iye boldı. Belorus ádebiyatında barlıq janrlar rawajlanıp barıp atır. Ya. Kupala, Ya. Kolas, P. Brovka, M. Tank hám basqalardıń dóretpeleri ózbek tiline awdarma etilgen.

Arxitektura

Belorus aymaǵında paleolit, neolit hám jez dáwiri arxitekturalıq estelikleri saqlanıp qalǵan. XI ásirden ayrıqsha arxitektorlıq rawajlandı. Polotsk, Grodno, Vitebsk sıyaqlı qalalar jedel boy kóterdi, záwlim imaratlar qurıldı. XIII-XVII ásirlerde gotika hám oyanıw (renessans) usılındaǵı kóplegen qorǵaw qorǵanları qurıldı. Gózzal aǵash arxitektorlıǵı dawam etti. XVI-XVIII ásirlerde barokko usılındaǵı ibadatxanalar tiklendi. XVIII ásir aqırı - XIX ásir baslarında qurılısta klassicizm ústemlik etken bolsa, XIX ásir 2-yarımı - XX ásir baslarındaǵı arxitekturada barlıq usıllar aralas-quralas bolıp ketti. XX ásir baslarında Belorus arxitekturalıǵına modern (Minskdaǵı turaq-jay ımaratları, mıymanxana kompleksi), konstruktivizm (Belorus Milliy kitapxanası, 1930-1932, arxitektor G. Lavrov; Húkimet úyi, 1929-1934, arxitektor I. Langbard) usılları kirip keldi. Ekinshi jáhán urısınan keyin wayrana qala hám awıllar tiklendi. Minskda bir qansha arxitekturalıq kompleksler jaratıldı: sport sarayı (1966, arxitektor S. Filimonov, V. Malishev), „Yubileynaya“ mıymanxanası (1968, arxitektor G. Benediktov) hám basqalar; estelik komplekslerin - Minsk qasındaǵı Dańq qorǵanı (1969, músinshi A. Membel, arxitektor O. Staxovich), Xatin (1968-1969, arxitektorlar Yu. Gradov, V. Zankovich, L. Levin, músinshi S. Sslixanon) hám basqalar. Svetlogorsk, Novopolotsk, Soligorsk sıyaqlı jańa qalalar payda boldı.

Súwretlew kórkem óneri

Belorus aymaǵında dáslepki kórkem ónerdiń eń áyyemgi úlgileri tas dáwirine tiyisli. Xalıq ámeliy kórkem óneri, ásirese súyek hám ılaydan islengen ıdısqa naǵıs salıw, naǵıs oyıwshılıq, zergerlik, kesteshilik rawajlanǵan. Jez hám temir dáwirlerinde metall bezewler payda bolǵan. Eramızǵa shekemgi V ásirge tiyisli jez hám temir bilezikler, haywanlardıń ılaydan islengen ıdıs háykelsheleri saqlanǵan. Xristianlik tarqalıwı qatnası menen ikona (quday hám áwliyeler súwretin islew) kórkem óneri rawajlana basladı. XI-XV ásirlerden qoljazba kitaplar miniatyuralar, syujetler, kórinisler menen bezetildi. Kitap basıw rawajlana baslaǵannan keyin, gravyura kórkem óneri ósti, baspa kitaplardı bezewdiń ayrıqsha usılı payda boldı. Ámeliy bezew kórkem óneri Batıs Evropa hám áyyemgi rus kórkem óneriniń milliy ruwxtaǵı ayrıqsha aralaspasınan ibarat. XV-XVI ásirlerde gúlli keramika ónimleri, kafeller, túp metallardan zergerlik buyımların tayarlaw dástúr boldı. XV ásirde Belorusta ónermentshilik birlespesi - Grodnoda shiyshesazlar ustaxanası qurıldı hám kórkem shiyshe islep shıǵarıw jolǵa qoyıldı. XIV-XIX ásirlerde aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, gúlalshılıq, toqımashılıq (belbewler, gobelenlar - diywal gilemleri) gúllendi. XVI-XVIII ásirlerde reńli súwret hám gravyura salasında realistlik meyiller ayqın kórinetuǵın boldı. XIX ásirden kórkem óner romantizm hám yarımı klassicizm jolınan bardı. XX ásirde reńli súwret, músinshilik, fafika, teatr bezew kórkem óneri joqarı dárejege kóterildi. Házir artistler arasında súwretshilerden I. Rey, N. Seleshchuk, G. Vashchenko, músinshilerden A. Glebov, G. Muromsev, S. Vakar, I. Misko, grafik súwretshilerden L. Aseskiy, Ye. Los, A. Kashkurevich, V. Sharngovich, ámeliy bezew kórkem óneri ustalarınan V. Dyomkina. A. Kishchenko, I. Stasevich sıyaqlılar ataqlı.

Muzıka

Belorus muzıka kórkem óneri dárekleri shıǵıs slavyanlar hám Kiyev Rusı xalıq muzıkasınan baslanadı. Dáslepki dúnyalıq professional dástúrlerdi skomoroxlar (qızıqshı masqarapazlar) baslap bergen. XV ásirge kelip pravoslav shirkew muzıkasında ataqlı qiráátli qosıqtıń jergilikli qatlamı qáliplesti. XVI ásir 2-yarımı - XVII ásirde Oyanıw dáwiri dástúrleri hám Reformaciya ideyaları Belorus muzıka mádeniyatına tásir ótkerdi. XVII ásirde partes qosıqshılıǵı (kóp dawıslı ayrıqsha qor) payda boldı. XVIII ásirde bay adamlardan Radzivillar, Sapeglar, Oginskiylar, A. Tizengauz hám basqalardıń menshikli teatrları, kapellaları muzıka mádeniyatı orayına aylandı. XIX ásir baslarınan Vitebsk, Grodno, Minsk, Mogilyovda qala orkestrleri isley basladı, spektakller saxnalastırıldı. 1918- 1921-jıllarda xalıq konservatoriyaları ashıldı. Keyinirek olar texnikum hám mekteplerge aylandırıldı. 1920-jıllardan professional muzıka kórkem óneri rawajlandı (kompozitorlar N. Churkin, N. Aladov, A. Turenkov, G. Puket, V. Zolotaryov, A. Bogatiryov), milliy opera hám baletler saxnalastırıldı. Ekinshi jáhán urısı dáwirinde hám 1950-jıllarda qaharmanlıq-patriotlıq temasındaǵı dóretpeler jazıldı. L. Abeliovich, N. Aladov, A. Bogatiryov, Ye. Glebov, V. Zolotaryov, P. Podkovirov, G. Puke vokal simfoniya muzıka janrında, A. Klumov fortepiano, I. Lyuban, S. Polonoskiy, N. Sokolovskiy hám basqalar qosıq janrında dóretiwshilik etti.

1960-1990-jıllarda Yu. Semenyako, E. Smolskiy, G. Vagner, S. Kortes, V. Soltan, A. Bondaryonko hám basqalardıń operaları qoyıldı. Operetta janrında V. Voytik, Ye. Glebov, V. Kondrusovich, A. Mdivani hám basqalardıń dóretpeleri payda boldı. Qosıq janrında L. Aleksandrovskaya, V. Olovnikov, N. Kuznesov, I. Luchenok, Ye. Glebov, B. Budnik hám basqalar nátiyjeli isledi. 1980-1990-jıllarda A. Bogatiryov, C. Beltyukov, A Bondaryonko, V. Branlovskiy, V. Budnik, V. Voytik, Ye. Glebov, V. Doroxin, E. Zaritskiy, V. Ivanov hám basqa túrli janrlarda dóretiwshilik etti. Belorus kompozitor V. Zolotaryov ózbek namaları tiykarında simfoniyalıq uvertyura, rapsodiya, syuita hám „Nawayınıń 6 ǵázeli“ vokal simfoniyalıq shıǵarmasın jarattı. Belorusta Milliy akademikalıq opera teatrı, Milliy akademikalıq balet teatrı, Mámleket muzıkalı komediya teatrı, Mámleket akademikalıq simfoniya orkestri, Mámleket qor kapellası, Mámleket ayaq oyın ansambli, Belorus muzıka akademiyası hám basqalar islep turıptı.

Teatr

Belorus teatr kórkem óneri xalıq, úrp-ádetleri hám oyınlarınan, qańǵı masqarapazlardan baslanǵan. XVI ásirde quwırshaq teatrı - batleyka payda boldı. XVI-XVIII ásirlerde mektep teatrı, XVI-XX ásirlerde xalıq draması keń úrp boldı. XVIII ásirdiń 1-yarımında qala hám rabodlarda menshikli teatrlar iskerligi háwij aldı, olardıń geyparaları joqarı ilimiy tájriybe dárejesine kóterildi. 1840-jıllardan dramaturg, aktyor, rejissyor V. Dunin Marsinkevich belorus professional teatrın shólkemlestiriwge jankúyerlik etti. XX ásirde belorus saxna kórkem ónerin rawajlandırıwda jańa basqısh baslandı. K. Kaganes, Ya. Kupala, Ya. Kolas, K. Buylo, L. Radzevich, I. Buynickiy, F. Alexnovich, F. Jdanovichlardıń umtılıw háreketleri menen dáslepki teatrlar payda boldı. Ekinshi jáhán urısı dáwirinde 23 teatrdan kóbisi óz iskerligin toqtattı, geyparaları ózge jurtlarǵa kóship, koncertler berdi. Urıstan keyin boy kótergen kórkem óner toparları usıl izertlewlerin keńeytti, saxna sheberligin asırdı. Belorus teatrlarında nátiyjeli islegen hám islep atırǵan saxna ustalarınan G. Makarova, S. Stanyuta, Z. Stomma, G. Ovsyannikov, L. Davidovich, V. Beloxvostik, A. Klimova, R. Yankovskiy, G. Garbuk, M. Zaharevi'1, V. Tarasov, A. Milovanov, V. Kuleshov, T. Kokshtis, O. Klebanovich, rejissyorlardan L. Litvinov, N. Mitskevich, K. Sannikov, V. Rayevskiy, B. Lutsenko, N. Pinigin, V. Korotkovich hám basqalardı kórsetiw múmkin. 1997-jıl Belorusta 26 mámleket teatrı isledi. Belorus Kórkem óner akademiyası, Mádeniyat universiteti aktyor, rejissyor, teatrshılardı tayarlap bermekte.

Kino

Belorusta kino islep shıǵarıw 1924-jılda baslanǵan. Sol jılı kinematografiya hám fotografiya jumısları basqarması (Beldavkino) dúzildi. 1928-jıl Leningradta „Sovetskaya Belorus“ kórkem filmler studiyası dúzildi (1946-jıldan „Belorus film“); 1939-jıldan Minskda isleydi. 1926-jılda „Orman waqıyası“ dep atalǵan birinshi kórkem film jaratıldı. 1920-1930-jıllarda jaratılǵan filmlerde milliy jáne sociallıq azatlıq jolındaǵı gúres hám de zamanagóy turmıs jetekshi temalar bolıp qaldı. 1940-1970-jıllarda kórkem hám hújjetli kino ustaları urıs temaların jáne social turmıstıń quramalı processlerin sáwlelendirdi. Etikalıq ádep máselelerin kóterip shıqtı. Ádebiy dóretpeler ekranlastırıldı, balalar ushın filmler jaratıldı. 1980-jıllar aqırınan belorus kinematografshıları tariyxıy ótmishti hám házirgi zamannıń quramalı processlerin tereńirek oylawǵa umtılıp otırıp, „Aq shıqlar“ (rejissyor I. Dobrolyubov), „Biziń brone poezd“ hám „Siyasiy byuro“ kooperativi" yamasa „Alıs xoshlasıw“ (rejissyor M. Ptashuk), „Qılmıs izlew“ (rejissyor B. Stepanov, M. Qosimova, B. Shadurskiy) filmlerin jarattı. „Belorus film“ de „Tele film“, „Jılnama“ dóretiwshilik birlespeleri, 1973-jıldan multfilmler ustaxanası isleydi. Kinoaktyor teatrı studiyası bar.

Ádebiyatlar

ÓzME. Birinshi tom. Tashkent, 2000-jıl