Angola

Angola Respublikası (por. República de Angola) - Afrikanıń qubla-batısındaģı mámleket. Atlantika okeanı jaǵasında jaylasqan. Hákimshilik jaqtan 18 wálayatqa bólingen. Maydanı 1246,7 mıń km2, xalqı 18 498 000 adam (2009). Paytaxtı - Luanda qalası.

Mámleketlik dúzimi

Angola - respublika. 1975-jılda qabıl etilgen hám 1991-jılı dúzetiwler kirgizilgen konstituciya boyınsha Angola demokratiyalıq, huqıqıy mámleket, tiykarǵı maqseti - tınıshlıq, ádillik hám sociallıq rawajlanıw tiykarında erkin demokratiyalıq jámiyet qurıwdan ibarat. Mámleket basshısı - 5 jıl múddetke saylanatuǵın prezident. Ol jáne úsh múddetke qayta saylanıw huqıqına iye. Nızam shıǵarıwshı hákimiyat - 220 deputattan ibarat Milliy assambleya. Atqarıwshı hákimiyat bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet bolıp tabıladı. Onıń quramın prezident tayınlaydı hám Milliy assambleya tastıyıqlaydı.

Tábiyatı

Angola aymaǵınıń kóp bólimi 1000-1500 m biyikliktegi tegis tawlardan ibarat. Batıstaǵı Biye taw basseyniniń eń biyik noqatı - 2610 m li Moko shıńı. Atlantika okeanı jaǵası boylap tar teńiz boyı tegisligi jaylasqan. Klimatı tropikalıq, qısta ıssı, qurǵaq, jazda ızǵar. Eń ıssı aydaǵı ortasha temperatura 21 den 29°C ǵa shekem, eń suwıq ayda 15 den 22°C ǵa shekem. Mámlekettiń ishkerisinde jawın-shashın 500-1500 mm, jaǵalarda 50-500 mm. Eń úlken dáryaları: Kvanza, Kunene, Kubango hám Kongo dáryaları - Kasai, Kvango. Angola aymaǵınıń bir bóliminen Zambezi dáryası aǵıp ótedi. Dáryaları kóp qabatlı, gidroenergiya qorları úlken. Ósimlikleri jıldıń qurǵaq máwsiminde japıraq taslaytuǵın savanna tipindegi hám tropikalıq toǵaylardan ibarat. Milliy baǵları: Portu-Aleshandri, Kameya, Kisama, Muna.

Xalqı

Xalıqtıń 96% ke jaqını bantu til semyasınıń xalıqlarına tiyisli: mbundu, kongo, ovimbundu, lugazi hám basqalar. Portugallar da jasaydı. Rásmiy tili - portugal tili. Xalıqtıń 90% i jergilikli dástúriy dinge sıyınadı; qalǵanları - katolikler. Xalıqtıń ortasha tıǵızlıǵı 1 km2 ǵa derlik 5 adam. Xalıqtıń 28% i qalalarda jasaydı. Eń úlken qalaları: Luanda, Lobitu, Uambo.

Tariyxı

Angola aymaǵında 14-ásirden Kongo mámleketi, 15-ásirden Ndongo, Lundo, Bengela, 17-ásirden Matamba hám Kasanje mámleketleri bar edi. 1482-jılı Angolada portugallar payda boldı. XVI ásirde olar qorǵanlar, sonıń ishinde, San-Paulu-di-Luanda qorǵanın (1576) quradı; bul qorǵan keleshekte mámleketti kolonizaciyalaw orayı boldı. XVII ásirde Ndongo hám Matamba mámleketleriniń hayal húkimdarı Zinga Mbandi Ngola portugal basqınshılarına qarsılıq kórsetiw gúresine basshılıq etti. Onıń óliminen keyin Ndongo mámleketi portugal kolonizatorlarınıń soqqıları astında bólinip ketken. Lundo mámleketi 19-ásir aqırına shekem ǵárezsizligin saqlap qaldı. Ámelde Portugaliya Angolanıń pútkil aymaǵın 20-jıllardıń baslarında ǵana iyelep aldı. XIX ásirdiń ortalarına shekem Angolada qul sawdası dawam etti (300 jıl dawamında Angoladan derlik 5 mln. adam alıp ketildi). 1885-1899-jıllarda Portugaliya, Belgiya, Germaniya hám Ullı Britaniya ortasında házirgi Angola shegarasın belgilewshi kelisimler dúzildi. 1951-jılǵa shekem Angola Portugaliyanıń koloniyası statusında boldı. 1951-jılı Portugaliyanıń "teńiz artı wálayatı" dep járiyalandı. Angola xalqı basqınshılarǵa qarsı bárqulla gúresip kelgen.

1961-jılı Angolada baslanǵan qurallı kóterilis keyin ala kolonizatorlarǵa qarsı ulıwma xalıqlıq gúreske aylandı. Oǵan úsh siyasiy kúsh: MPLA (Angola azatlıǵı xalıq háreketi), UNITA (Angolanıń tolıq ǵárezsizligi ushın milliy awqam) hám FNLA (Angola azatlıǵı milliy frontı) basshılıq etti. 70-jıllarǵa kelip bul shólkemler mámlekettiń shıǵısındaǵı hám qubla-shıǵısındaǵı kóp jerlerdi azat etiwge eristi. 1974-jılı Portugaliyadaǵı fashistler diktaturası awdarılǵannan keyin, demokratiyalıq húkimet Angola xalqınıń ģárezsizlikke bolǵan huqıqın tán aldı. 1975-jılı dúzilgen ótiw húkimetine MPLA, UNI-482TA, FNLA wákilleri kirdi. Biraq toparlar arasındaǵı kelispewshilikler nátiyjesinde húkimettiń jumısı toqtap, mámlekette puqaralar urısı baslandı. UNITA Qubla Afrika Respublikasınıń (QAR) járdeminde MPLA ǵa qarsı gúresti. MPLA bolsa Kubadan járdem soradı. 1988-jıl may ayında Angola, Kuba, QAR hám AQSh ortasındaǵı sóylesiwler juwmaǵında qol qoyılǵan pitimge muwapıq Angoladan QAR hám Kuba áskerleri alıp taslandı. Xalıqaralıq jámiyetshiliktiń háreketleri sebepli 1991-jıl 31-mayda MPLA húkimeti hám UNITA wákilleri qol qoyǵan hújjetlerge muwapıq 1992-jıl 29-30-sentyabr kúnleri Angolada BMSh wákilleri baqlawında parlament hám prezident saylawları bolıp ótti. Jańalanǵan konstituciya (1991-jıl mart) kóp partiyalı demokratiya qaǵıydasın bekkemledi; 30 dan aslam partiya dizimge alındı. Angola 1976-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı - 11-noyabr - Ǵárezsizlik járiyalanǵan kúni (1975).

Siyasiy partiyalar, kásiplik awqamları

Angola azatlıǵı xalıq háreketi (MPLA) tiykarǵı siyasiy kúsh esaplanadı. Ol 1956-jılı dúzilgen. Angolanıń tolıq ǵárezsizligi ushın milliy awqam (UNITA) sanı hám abıroyı boyınsha ekinshi siyasiy kúsh. Ózin tariyxıy partiya dep esaplaytuǵın Angola azatlıǵı milliy frontı (FNLA) siyasiy maydanda ayrıqsha orınǵa dawagerlik etpekte.

Xojalıǵı

Angola - ekonomikalıq jaqtan tómen rawajlanǵan mámleket. Xalıqtıń 80% ke jaqını awıl xojalıǵında bánt. Onıń ekonomikalıq awhalına sońǵı 15 jıl dawamında urıs jetkergen tikkeley materiallıq zıyan derlik 20 mlrd. dollardı quradı. Sırtqı ekonomikalıq baylanıs hám tovar aylanısınıń tiykarǵı kólemi Batıs mámleketlerine tuwra keledi. Sırtqa shıǵarılatuǵın óniminiń 90% ten aslamı (tiykarınan neft) AQSh, Braziliya, Evropa mámleketlerine ketedi. 1985-jıldan Angola Evropa jámiyetshiliginiń qosıp alınǵan aǵzası. 1989-jılı Xalıqaralıq valyuta fondı hám Xalıqaralıq ońlaw hám rawajlanıw banki (XRBB) ne qabıl etilgen.

Sanaatı

Tiykarǵı paydalı qazılmaları: Neft, almaz, marganec, uran, altın, kvarc, mramor, mıs hám polimetall rudaları. Mámleket jalpı ishki óniminiń 56% i neft hám neft ónimlerine tuwra keledi. Qurılıs industriyası rawajlanbaqta. Cement, shina zavodları, toqımashılıq fabrikaları, awıl xojalıǵı shiyki zatın qayta islewshi (kofe, salı aqlaw, qant-sheker, balıq-konserva) kárxanaları bar. Kofe, sizal, qant qamısı jetistiriledi. Mákke, aqjar, gúrish, banan, batat da úlken orın tutadı. Xurma, araxis hám temeki tayarlanadı. Qaramal, shoshqa, eshki baǵıladı, biraq shárwashılıq mámlekettiń talabın tolıq qanaatlandırmaydı. Teńiz balıqshılıǵı rawajlanǵan.

Transport

Temir jollar - 3,3 mıń km, avtomobil jolları - 80 mıń km, asfaltlanǵan jollar - 8,4 mıń km. Teńiz portları Lobitu, Luanda hám Kabinda. Luandada xalıqaralıq aeroport bar. Sırtqı sawdadaǵı tiykarǵı klientleri: Batıs Evropa mámleketleri, AQSh, Braziliya. Pul birligi - kvanza.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

1975-jılı xalıqtıń 90% i sawatsız edi. Mámleket gárezsizlikke eriskennen keyin, ulıwma májbúriy baslanǵısh bilimlendiriw engizildi, pedagog kadrlardı tayarlaw orayı shólkemlestirildi. Luandada universitet (1963-jılı shólkemlestirilgen), bir qansha ilimiy izertlew hám ilimiy jámiyetler, Milliy hám Munitsipalitet kitapxanaları, medicina tariyxı hám tariyxıy-etnografiyalıq muzeyleri bar.

Baspasózi, radioesittiriwi, telekórsetiwleri

"Jornal de Angola," "Korreynnoda Semana" gazetaları, "Terra Angolana," "Progressu" jurnalları basıp shıǵarıladı. Mámleketlik televidenie hám radiosı portugal hám jergilikli tillerde kórsetiw hám esittiriw alıp baradı. "Angola press" (ANGOP) málimleme agentligi bar.

Ádebiyatı

Angolada bantu tiller semyasına tiyisli kimbundu, umbundu hám basqa tillerde bay awızeki ádebiyat bar. Jazba ádebiyat tiykarınan portugal tilinde rawajlanǵan. Dáslepki dáwirde (1855-1930) kishi ádebiy formalar - qosıq hám feleton rawajlandı. Pedru Mashaduniń "Afrika saxnaları" hám Antonio di Asiz Júniordiń "Marhumnıń sırı" romanları belgili boldı. 1960-jılǵa shekem koloniallıqtı ashıw (Kashtru Soromenyuning "Óli jer," 1949; "Burılıs," 1957) oraylıq tema edi. Bunnan keyingi dáwirde milliy azatlıq gúresiniń teması ústem boldı. Kópshilik jazıwshılar quwǵında bolǵanı ushın Angola rawajlanıwshı ádebiyatı tiykarınan shet ellerde rawajlandı. Mundele Dia Kvanza, A. Neto, K. Andradi, M.di Anradi, L. Viyeyra sıyaqlı jazıwshılardıń qıssası, qosıqları, dástanları júzege keldi. Ǵárezsizlikke erisilgennen keyin demokratiyalıq ózgerisler ushın gúres tiykarǵı tema bolıp qaldı.

Arxitekturası hám súwretlew óneri

Angola awılları dóńgelek formasında qurılǵan. Turaq jaylar tuwrı múyeshli (geyde dóńgelek) formada, qoziq sinshler shaqa-shabba menen oraladı yamasa ılay menen sıbaladı. Evropalılar kelgennen keyin, qalalar payda boldı, olardaǵı úyler portugal klasında, barokko hám dáslepki klassitsizm formalarında qurıla basladı. 20-ásirden jańa konstrukciyada jańa materiallardan zamanagóy imaratlar tiklendi. Angolada áyyemnen ámeliy bezew óneri: aǵash oymashılıǵı (adam hám haywan músinleri, mebel naǵısları), shaqa hám sabannan toqımalar, naǵıslı gúlal buyımlar islew rawajlanǵan.