Ájiniyaz Qosıbay ulı

Ájiniyaz Qosıbay ulı (ádebiy laqabı Ziywar) — XIX ásirdegi qaraqalpaq klassik ádebiyatınıń eń kórnekli wákilleriniń biri. Ol dóretiwshiliginde ózine tán ózgeshelikke iye, oǵada talantlı, oqımıslı, medreseni ayrıqsha tamamlaǵan aqun, ulama, kórkem sóz sheberi sıpatında basqalardan ayrılıp turatuǵın uqıplılıq penen óz dáwiriniń progressiv idealların júzege shıǵardı, anıq turmıs haqıyqatlıǵına sheber qurılǵan poetikalıq obrazlı ibaralardi ótkir oy-pikirleri menen tásirli sáwlelendirdi.

Ájiniyaz Qosıbay ulı
Tuwılǵan sáne	1824
Tuwılǵan jeri	Qamıs bóget, Moynaq rayonı
Qaytıs bolǵan sáne	1878
Milleti	qaraqalpaq
Dóretiwshilik túri	Poeziya, lirizm
Ákesi	Qosıbay
Qostarı	Hámra
Perzentleri	Naǵmetulla Habibulla Niyetulla Húrzada

Ájiniyaz shayır 1824-jılı Moynaq rayonı aymaǵına qaraslı «Qamıs bóget» degen jerde orta hallı diyqan xojalıǵında dúnyaǵa keledi. Ol qaraqalpaqtıń Qońırat arısı Ashamaylı urıwınıń Saqıw tiresinen bolģan. Ájiniyazdıń ákesi Qosıbay, onıń ákesi Baltabek, arǵı atası Aqjigit óz dáwiriniń batır adamları bolǵanlıǵı belgili, anası Náziyra sózge sheshen, dilwar, ótkir pikirli hayal bolıp xalıq danalıqların, naqıl-maqallardı, ushırma sózlerdi, dástanlardı, terme-tolǵawlardı, xalıq qosıqların júdá jaqsı bilgen.

Jaslıǵı hám mediresede oqıwı

Ájiniyaz jaslayınan-aq, oqıwǵa berilgen, ziyrek bala bolıp ósedi. Biraq onıń jaslayınan anasınan ayrılıp qalıwı, kóp ǵana qıyın jaǵdaylardı bastan keshiriwine sebepshi boladı. Ol dáslep, Xojamurat iyshan mediresesinde tálim aladı, biraq anasınıń tosattan qaytıs bolıwı onıń oqıwın úziliske túsiredi. Úyge qaraw, úkelerin tárbiyalaw jas Ájiniyazdıń moynına túsedi. Ol qalay bolmasın óz bilimin jetilistiriw ústinde oylana baslaydı. Usınday jaǵdaylarda onıń tuwısqan dayısı Elmurat axun oǵan óziniń járdem qolın sozadı. «Jiyenimdi ózim tárbiyalayman» dep Ájiniyazdı óz mediresesine alıp ketedi. Elmurat Buxaranıń Mirarab mediresesin pitkergen, óz dáwiriniń bilimli adamlarınıń biri edi. Ol diniy kitaplar menen bir qatarda Shıǵıstıń belgili klassikleri Ferdawsiy, Saadiy, Hafız, Nawayı, Bedil shıǵarmaların jaqsı ózlestirgen. Ájiniyazdıń bul jerge keliwi óz bilimin jetilistiriwge úlken jol ashılıp berdi. Keshte medireseniń ójirelerinde qalıp, Nawayı hám Hafız ǵázzellerin oqıwı nátiyjesinde onıń poeziyaǵa bolǵan ıqlası kem-kemnen kúsheye basladı. Ájiniyaz jaslıǵında mediresede oqıw menen bir qatarda kóp ǵana kitaplardı kóshirip belgili kátip bolıw menen de tanıla baslaǵan. Ol on altı jasında Nawayınıń diywanın kóshirgenligi haqqında da maǵlıwmatlar bar. Biraq Ájiniyaz on jeti jasına kelgende Elmurat axun tosattan qaytıs boladı. Endi Ájiniyaz bilimin bunnan da joqarı kóteriw ushın ózine sáykes ustaz taba almay qaladı. Awıl mediresesi dógereginde sawat ashıw Ájiniyaz shayırdı qanaatlandıra almadı. Ol bunnan da tereńirek bilim jolın ańsar edi. Sol waqıttaǵı Xiywa hám Buxaranıń medireselerinde tiykarınan qaraqalpaqlardıń jergilikli bayları hám din iyeleriniń balaların ǵana oqıtatuǵın edi.

Biraq Ájiniyazdıń talantlılıǵı, shayırlıǵı kem-kemnen awıl adamları arqalı da tarala baslaydı. Xiywa medireselerinde oqıwǵa tilek bildirgen Ájiniyaz eń aqırında sol waqıttaǵı ashamaylılardıń belgili ulamalar menen qazılarınan bolǵan Toǵuz qazı menen Molla Qorazlardan járdem soraydı. Usınday kórsetilgen járdemler menen ol Xiywanıń Sherǵazı mediresesine oqıwǵa kiredi. Sońınan Qutlımurat inaq mediresesinde tálim aladı. Shayır bul haqqında óziniń «Megzer» degen qosıǵında jazadı. Xiywanıń Qutlımurat inaq mediresesiniń aldında, «1840 — 1844-jılları qaraqalpaq ádebiyatınıń klassigi Ájiniyaz Qosıbay ulı oqıǵan», degen jazıwlar jazılǵan. Ájiniyaz Xiywada oǵada qıyınshılıq jaǵdaylarda oqıydı. Ol waqıtta Xiywada oqıytuǵınlardıń hámmesi derlik bay hám din iyeleriniń balaları bolǵanı ushın olar hádden zıyat qárejetler menen támiyinlenetuǵın edi. Ájiniyazdıń ákesi bolsa, tapqan-tutqanı ózine zordan jetetuǵın orta hallı adam bolǵan. Sonıń ushın da ol óz ákesinen járdem alıw múmkinshiligine iye bola almadı. Turmıstıń qattı qıyınshılıqların shekti. Ómirdegi bolıp atırǵan keskin qarama-qarsılıqlardı óz kózi menen kórip, júregi menen sezip bardı. Onıń tek ilimge bolǵan ıqlası ǵana medireseni aqırına shekem oqıp pitkeriwine múmkinshilik tuwǵızdı. Mediresede din sabaqları menen bir qatarda Nawayı, Hafız, Saadiy, Fizuliy shıǵarmaları da oqıtılatuǵın edi. Ájiniyaz bulardıń shıǵarmaların qunt penen oqıydı. Olardıń danıshpanlıq penen aytqan sózlerin óz xalqına jetkeriwdi maqset etti. Shıǵıs klassikleriniń ájayıp dástúrlerin úyrendi.

Dóretiwshiligi

Bozataw poeması Ájiniyaz shayırdıń tvorchestvasınıń eń joqarǵı shıńı bolıp esaplanadı. Shayırdıń «Bozataw» poeması qaraqalpaq xalqınıń tariyxında óshpes iz qaldırǵan tariyxıy waqıya — 1858-1859 jıllardaǵı Qońırat kóterilisi waqıyaları negizinde jazılǵan. Ájiniyaz bul dáwirde naǵız shaǵına jetken jas jigit bolıp er jasqa shıqqan waqıtları edi. Mine usı waqıtları Qońıratta Bozataw waqıyası baslanadı. Paraxat otırǵan xalıqtın ásirler mákan etken jerinen ayra túsip, dushpanlar aldında aydalıp baratırǵan xalıq penen shayır birge bolǵan. Kózge súrme etip Watan topıraǵın artında qıyıp taslap kete almay, qattı qıynaladı. Shayır tuwılıp ósken Watanın mángi yadında saqlawǵa, onnan hasla gúder úzbewge ant etedi. Ájiniyazdıń bul poeması óz waqtında dóregen shıǵarma bolıp tabıladı. Bul saltanatlı gimn retinde qaraqalpaq xalqınıń azatlıq gúresleriniń negizinde turdı.

Ájiniyazdan bizge hár qıylı temada jazılǵan bir júz eliwge jaqın lirikalıq qosıqları miyras bolıp qaldı. Ol qaraqalpaq ádebiyatı tariyxında asa bilimli lirik shayır bolıp qalıw menen birlikte, óz qoljazbaların miyras etip qaldıra alǵan belgili kórkem sóz iyeleriniń biri.

Sonday-aq, qaraqalpaq ádebiyatına muxalles janrın alıp kelgen shayır.

Qız Meńesh penen aytısı

XIX ásirde payda bolǵan aytıslar qatarına Ájiniyazdıń qazaq qızı Meńesh penen aytısı kiredi. Álbette, aytıs awızeki ádebiyattıń dástúri bolǵanı ushın onda shayırlardıń birin-biri kemsitiwge baǵıshlanǵan qatarları da kóp boladı. Biraq, Ájiniyaz belgili shayır bolǵanı ushın óz aytısın jazba aytısqa jaqınlastırıp dúzgen. Sonıń ushın da, bunda adamnıń zeynine tiyetuǵın qatarlar joq. Bunnan tısqarı aytıstıń hámmesinde eki xalıqqa tán bolǵan hádiyseler aytıladı.

Aytıstıń tiykarı eki shayırdıń birin-biri jeńiwi bolǵanı ushın ádewir ashılısıp ketken jerleri de bar, biraq bunday bolmaǵanda haqıyqıy aytıs shıqpaydı. Aytısta Ájiniyaz da, Qız Meńesh te ilme-ǵayıp sózlerdi tereńirekten baslap sońınan mámilege keledi. Bunıń eń baslı sebebi Ájiniyaz bir eldiń oqımıslı adamı hám shayırı bolsa, Qız Meńesh — Orenburgtaǵı qazaq awılınıń talantlı shayır qızı.

Qazaq kátqudaları Ájiniyazdıń shayır ekenin sezip qalıp, bir toyda ekewin aytıstırıwdı maqul kórgen. Ájiniyaz shayır bolıw menen birgelikte miyman. Bunnan tısqarı ol qazaq xalqınıń arasında bir jılday bolıp, ol eldiń miymandoslıǵın hám mártligin sezgen. Sonıń ushın da, ol ájayıp úlke haqqında neǵaybıl sózlerdi aytıwdı qálemeydi. Biraq shayır bolǵan adam óz sózi hám pikirinen qaytpawı kerek. Sebebi, pútkil toyǵa jıynalǵan xalıq onıń awzına qarap otır.

Sonıń ushın Ájiniyaz bul aytıs arqalı óziniń talantlı shayır hám sabırlı, bilimli adam ekenligin tanıstırıw zárúr ekenligin jaqsı túsingen.

Al, Meńesh te óz xalqınıń belgili shayırı. Onıń ústine qız bala. Jáne bul aytıs óz jerlesleri arasında bolıp otır. Ol da óz xalqı arasında aytıstan jeńiliwdi qálemeydi. Sonıń ushın bunıń júgi Ájiniyazǵa qaraǵanda awırıraq. Bul eki shayır da sol tiykarda aytısqa túsken.

Ájiniyazdıń Qız Meńesh penen aytısı 1864-jılı bolıp ótken, aytısta Ájiniyaz óziniń qırq jasqa shıqqanlıǵın aytadı.

Solay etip, Ájiniyaz 1864-jılı qırǵa úshinshi mártebe barǵanında Qız Meńesh penen aytısadı. «Sózdiń bası — sálem» dep aytılǵanınday-aq aytıstı Qız Meńesh baslap beredi.

Aytıs basında qızdıń Ájiniyazdı «Xojeke» dep aytıwı onı «ulama», «molla» sıpatında tanıwınan bolsa kerek, sebebi qazaq xalqı usı kúnge shekem ulama adamlardı «Xoja» dep ataydı.

Ájiniyaz eki eldi de aralap eki xalıq mádeniyatı menen etnografiyasına pútkilley aralasıp ósken adam bolsa da, Meńesh ele qaraqalpaq etnografiyası menen tanıs emes ekenligin aytadı, sonıń ushın aytıstıń úshinshi bólimi Qız Meńeshtiń qaraqalpaq xalqınıń jasaw turmısına baǵıshlanǵan sorawlarınan baslanǵan.

Ulıwma aytısta bul eki shayırdıń qaysı biriniń jeńgenligi anıq málim emes. Solay bolsa da bul aytısta Ájiniyazdıń sál basımlaw bolǵanlıǵı seziledi. Onıń ústine qaraqalpaq shayırınıń «Qaraqalpaq qazaq penen teńbe-teń jurt, kórmeybilmey sırtınan qılma nasaq», dep aytıwı da aytıstıń negizgi túyinin sheship turǵan sıyaqlı.

Shıǵarmalar jıynaǵı

• «Tańlamalı shıǵarmaları» (1960, 1988)
• «Bir páriy» (1993)
• «Ellerim bardı» (1994)
• «Bozatawlı názálim» (1995)

Qazaq dalalarına barıwı

Ájiniyaz Xiywa mediresesin tamamlaǵannan soń kóp jıllar dawamında Qazaqstanda sayaxatta bolǵan. Shayırdıń kóp jıllar dawamında Qazaqstanda bolıwın alımlar eki túrli boljaydı:

Birinshi topardaǵı alımlar bul jaǵdaydı xan siyasatı menen baylanıstırıp, «Qazaqstan dalalarında islam dinin keńnen tarqatıw ushın Xiywadan jiberilgen ulamalar arasında Ájiniyaz da bolǵan», — dep táriyipleydi. Ekinshi topardaǵı alımlar bul waqıyanı Ájiniyazdıń atastırılǵan qızınıń birden joǵalıp ketiwi, eki túrli pikirdi payda etkenligi, geyparaları:

«Basqa bir jigit qızdı Qazaqstanǵa alıp qashıp ketken, bunnan keyin qızdıń aǵayinleri Ájiniyazǵa, «Bul iste seniń qolıń bar, qızdı tawıp bereseń, ya bolmasa qunın tóleyseń» dep shataq salǵan. Ájiniyaz usınday sebepler menen Qazaqstanda birneshe jıllar dawamında bolǵan, — degen pikirdi aytadı. Shınında da, eń dáslep Ájiniyazdıń Qazaqstanǵa óz qalıńlıǵın izlep barǵanı da durıs. Bul jumbaqtıń tórkini shayırdıń «Shıqtı jan», «Molla Erime» qosıqlarında anıq aytılǵan.

Sonıń ushın da, Ájiniyazdıń Qazaqstanda uzaq waqıtlar bolıwında eki fakt te bir-biri menen qosılıp ketken. Ol eń dáslep, qırǵa qız izlep barǵan bolsa sońınan bul másele basılıp ketkennen keyin de, Qazaqstanda talay mártebe bolǵan. Demek, ol Qazaqstanda mádeniy aǵartıwshılıq isleri menen de shuǵıllanǵan. Bul pikirdi «Qazaqstan» dúrkinindegi jazılǵan qosıqları anıq tastıyıqlaydı. Ájiniyazdıń Qazaqstandaǵı ómiri onıń «Shıqtı jan» qosıǵında jaqsı bayanlanǵan.

Ájiniyaz Qosıbay ulı Qazaqstan dalalarında birinshi mártebe jigirma jaslarında 1845-1846-jıllar shamasında bir jılǵa shamalas bolıp qaytqan.

Ájiniyaz shayırdıń qırǵa úshinshi barıwı 1864-jıldıń átirapı dep shamalawǵa boladı. Sebebi, ol usı jılı qazaqtıń shayır qızı Meńesh penen aytısqan. Aytıstıń tekstine qaraǵanda da bul waqıtları Ájiniyaz qırq jasında bolǵan. Usı dáwirdegi Ájiniyazdıń shayırlıq sheńberiniń eń jetilisken gezleri dep qarawǵa boladı. Bul saparda da Ájiniyaz úsh jılday ómirin Qazaqstanda ótkizgen. «Ellerim bardı», «Megzer», «Barmeken», «Bardur», «Ayrılsa», «Qash-qash» hám «Xoshlasıw» dúrkinindegi qosıqların jazǵan. Ájiniyaz qırǵa úshinshi mártebe barǵanında Qojban degen bayǵa úsh jıl dawamında molla bolıp jallanǵan. Bunnan keyin ol óziniń tuwılǵan awılınan hesh jaqqa shıqpaǵan. Bozataw, Qamıs bóget, Jetim ózek degen jerlerde mektep ashıp, jergilikli xalıq balaların oqıtqan, dóretiwshilikke berilip qosıqlar jazǵan.

Qazaqstan saparınan keyingi ómiri

Qırǵa birinshi ret barıp kelgennen soń, óz awılına kelip ashamaylı ruwı ayıllı tiyresinen Hámra degen qızǵa úylengen. Onnan Naǵmetulla, Habibulla, Nietulla degen úsh bala hám Húrzada atlı bir qız tuwıladı. Shayırdıń aqlıq-shawlıqları házirgi Qońırat, Qanlıkól, Shomanay rayonlarında hám de Nókis qalasında turadı.

Ájiniyaz Qosıbay ulı 1858-1859-jıllardaǵı Qońırat kóterilisiniń tek qatnasıwshısı ǵana emes, onıń baslawshılarınıń biri boldı. Sonıń ushın da, ol kóterilis bastırılǵannan keyin Xiywa hámeldarları tárepinen tutqınǵa alınıp, Túrkmenstannıń Tashawız wálayatınıń átirapına jer awdarıwǵa jiberiledi. Aradan úsh jıl ótkennen keyin ol tutqınnan qashıp qutıladı. Ájiniyaz Túrkmenstanda júrgen kúnlerinde belgili túrkmen klassigi Maqtımqulınıń qosıqların qunt penen úyrengen. Usıǵan baylanıslı ol Maqtımqulınıń kóp ǵana qosıqların óz dóretpesinen qosıp keńeytip jazǵan.

Kórnekli shayır 1878-jılı eliw tórt jasında qaytıs bolǵan.

Shayırdıń denesi Quwandáryanıń boyındaǵı Quwsırıq qoyımshılıǵına jerlengen.

Moynaq rayonındaǵı Ájiniyaz baba maqbarası hám onıń qoyımshılıǵı

Atın mángilestiriw

Ájiniyazdıń Nókis qalasındaǵı eskertkishi

Ájiniyaz Qosıbay ulınıń Nókis mámleketlik pedinstitutınıń jańa imaratı aldındaǵı byusti

• 1990-jıldan Xiywadaǵı Sherǵazıxan mediresesinde Ájiniyazdıń ómiri hám dóretiwshiligine arnalǵan ekspoziciya isleydi.
• 1992-jıl — Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutına shayırdıń atı berildi;
• I. V. Savickiy atındaǵı Qaraqalpaqstan mámleketlik kórkem-óner muzeyi janında skluptor Baxtıyar Sayıpov eskizi boyınsha shayırǵa arnalǵan eskertkish qoyıldı. Eskertkish Ózbekstan Respublikası ministrler Kabinetiniń qararı menen 2019-jıl 4-oktyabrde Materiallıq mádeniy miyraslardıń kóshpes múlk obyektleri milliy dizimine kirgizilgen hám mámleket qáwipsizligine alınǵan.
• Qońırat rayonında ornalasqan temirjol stanciyası Ájiniyaz atı menen ataladı.

200 jıllıǵınıń belgileniwi

2024-jılı shayırdıń 200 jıllıq yubileyi UNESCO tárepinen qabıl etilip, elimizde hám birqatar sırt ellerde qatar is-ilájlar alıp barıldı:

5-aprel — Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutında Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi hám Ministrler Keńesi, Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamı menen birgelikte «Bul dúnyanıń kórki adam balası» atamasındaǵı ilimiy-teoriyalıq konferenciya bolıp ótti;

5-sentyabr — Nókis qalasında Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutınıń jańa imaratı paydalanıwǵa tapsırıldı;

24-sentyabr — Tashkent qalasında Ájiniyaz Qosıbay ulınıń ómiri hám dóretiwshiligine arnalǵan kórgizbe ashıldı;

27-sentyabr — Túrkiyanıń paytaxtı Ankara qalasında Túrkiy Akademiyası tárepinen túrk tilinde basıp shıǵarılǵan «Karakalpak Şairi Äjiniyaz Kosıbay Ulı» kitabınıń prezentaciyası Ankara Hajı Bayram Veli universitetinde bolıp ótti;

13-noyabr — Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universitetinde Túrkiy Akademiyası tárepinen túrk hám ázerbayjan tillerinde basıp shıǵarılǵan «Karakalpak Şairi Äjiniyaz Kosıbay Ulı» hám «Hacıniyaz Kosıbayoğlu: Bəylər, Tərif Edim Qalpaq Yurdunu» kitaplarınıń prezentaciyası bolıp ótti;

14-noyabr — Nókis qalasındaǵı Aqquw kompleksinde jaylasqan qara úyde «Sóyle, há, búlbil zibanım» atamasındaǵı xalıqaralıq ilimiy-teoriyalıq konferenciya bolıp ótti;

15-noyabr – Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutında Ájiniyaz muzeyi ashıldı;

15-noyabr — Túrkiyanıń Denizli qalasında jaylasqan Pamukkale universitetinde «200 jıllıǵında tanımalı qaraqalpaq shayırı Ájiniyaz Qosıbay ulı (Ómiri, shıǵarmaları» («Doğumunun 200. Yıl Dönümünde Ünlü Karakalpak Şairi Ajiniyaz Kosıbayulı (Hayatı-Şiirleri)») atlı ilaj shólkemlestirildi.

16-noyabr — «Qaraqalpaqfilm» kinostudiyası tárepinen súwretke alınǵan «Ájiniyaz» filminiń premyerası Qaraqalpaqstan kórkem-óner sarayında bolıp ótti.

3-dekabr ― Túrkiyanıń Istanbul qalasında jaylasqan Istanbul universitetinde «Türksoy» xalıqaralıq túrkiy xalıqlar mádeniyat shólkemi menen birgelikte «Äjiniyaz, Manevî Dünyanın Ozanı» atlı ámeliy konferenciya bolıp ótti.

4-dekabr ― Túrkiyanıń Istanbul qalasına qaraslı Baǵjılar hákimligi koncert zalında qaraqalpaq kórkem-óner iyeleriniń atqarıwında «Söyle, Sen Äjiniyaz'ın Şiirlerinden» atlı koncert bolıp ótti.