Maqtumqulı
Maqtumqulı (túrkmenshe Magtymguly, parsısha مخدومقلی فراغی Makhdumqoli Faraghi) - jasaǵan zaman bir orınǵa biriktiriwshi dáwirdıń Xiywa hám Buxara xanlıǵı shaxlarıńıń tartıslı dáwirlerine tuwra keldi. Sonıń ushın da Maqtumqulı óz dáwirinde kóp ǵana daw jánjellerdiń guwası boldı
| Tuwılǵan sáne | 1733 |
|---|---|
| Qaytıs bolǵan sáne | 1782 |
Onıń ákesi Dáwletmamat Azadiy óz dáwiriniń belgili shayırlarınıń biri bolǵan. Sonıń ushın da ol túrkmen ádebiyatı tariyxında 'Uaǵzı Azad' dep atalǵan kólemli dástanı menen málim.
Maqtumqulı usı Dáwletmamat Azadiy shańaragında 1724-jılı Átirek dáryasınıń boyında Hajıwǵawshan degen jerde tuwıldı. Ol óz ákesiniń tálimi tiykarında toǵız jasınan baslap-aq qosıq jazıw uqıbına erisken. Dáslep Charjaw janındaǵı Idiris baba medresesinde, sońınan Xiywadaǵı Sherǵazı medreselerinde oqıp tálim alǵan.
Onıń jigitlik shaǵı oǵada qıyın dáwirlerge dus keldi. Endi ǵana el arasında atı shıǵıp kiyatırǵanda ol basqınshılardıń awır jazalarına giripdar boldı. Sol waqıtlardaǵı túrkmen xalqınıń basına túsken awır kúnler onıń da basına tústi. Basqınshılar onıń barlıq qoljazbaların selge ıǵızıp, moynına buǵaw salıp bende etip alǵan edi. Túrkmen elindegi bunday basqınshılıqlar bir jaǵınan túrkmen ruwlarınıń bir-biri menen kelispewshiliklerinen kelip shıqqan bolsa, ekinshi jaǵınan basqa xanlıqlardıń bul xalıqtı boysındırıwǵa bolǵan qızıǵıwshılıqlarınan kelip shıqtı.
Maqtumqulı sonıń ushında bul ádalatsız gúreslerde ádewir jekkelengen edi. Sonıń ushında ol Meńli dep atalǵan óz yarınıń diydarına da jete almadı. Bir neshshe jıllar xan zindanlarında ayanıshlı ómir keshirdi. Usınday qayǵılı turmıslardıń kóp jábirin tartqan shayır 1807-jılı qaytıs boldı. Sonıń ushında onıń ádebiy miyrasları “Ádewir quramalı”. Ol sózge sheshen hám danıshpan adam bolǵanı ushın da keyingi áwlad ol haqqında ádewir ápsanalar toqıǵan. Bul ápsanalardıń aytıwına qaraǵanda Maqtumqulıdan aytılmaǵan sóz qalmaǵan. Ol hátte barlıq waqıyalardı aldın boljaytuǵın 'kózi ashıq' shayır sıpatında da kórinedi. Máselen Maqtumqulı aytıp ketken:
- Ayaqlar bas bolar, Bas ayaq bolar.
degen sózler hár qıylı dáwirlerdiń ózgeriwi boyınsha shayırdıń aldındaǵı dáwirlerdi boljap aytqan sózleri sıpatında aytıladı. Yaki bolmasa:
Ámiwdárya aybatına quwanba,
Waqtıń jetse jer menen teń bolarsań.
- degen qatarlardıń da Maqtumqulı tárepinen aytılıwı ózinen sońǵı jasaǵan shayırlarǵa da ádewir tásir jasaǵan. Sonıń ushında qaraqalpaq klassikleleri de Maqtumqulını aldın boljawshı shayır sıpatında tán aladı. Máselen XIX ásirde jasaǵan qaraqalpaq klassik shayırı Kúnxoja Ibrayım ulı:
Maqtumqulı Maǵribtey aldıńdı bolja.
Ólgen soń alarsań tilińnen olja.
dep aytqan edi.
Maqtumqulı kórnekli túrkmen klassigi bolıw menen bir qatar mádeniy miyrasları qaraqalpaqlar arasına da kóbirek tarqalıp ketken shayır. Bunıń eń baslı sebepleriniń biri onıń dóretiwshilik ómiriniń bir bólegi Xiywa menen baylanıslı bolıp, sol dáwirde Xiywada oqıǵan qaraqalpaqlardıń oqımıslı toparları Xorezm mádeniy orayları menen baylanısıp kópshiligi Maqtumqulı poeziyasın úyrengenliginde bolsa, ekinshi jaǵınan qaraqalpaqlardıń túrkmenler menen shegaralas bolıp, mádeniy qatnasıqlardıń durıs jolǵa qoyılıwında edi. Bunnan tısqarı Maqtumqulı poeziyasınıń negizi qaraqalpaq poeziyasınıń janrlarına tán bolǵan qosıq janrınıń tiykarında qurılǵan edi. Sonın, ushında qaraqalpaq xalıq shayırı Ibrayım Yusupov: 'Qaraqalpaqstan Maqtumqulınıń ekinshi shayırlıq watanı' - dep bahalaydı. 1905-jılı xalıq poeziyasınıń úlgilerin jıynaw ushın qaraqalpaqlar arasına kelgen Peterburg universitetiniń studenti A. I. Belyaev ta bul pikirdi quwatlaydı. Ol professor Meloranskiydiń belgili shákirtleriniń biri bolıp 1917-jılı Ashxabadta 'Maqtumqulı hám qaraqalpaq ádebiyatı' - dep atalǵan maqala járiyalaǵan. Demek Maqtumqulı kóp ǵana shayırlar poeziyasında ustaz shayır sıpatında da málim.
Maqtumqulı shınında da filosof shayır. Sonıń ushında ol ól jasaǵan zamanınıń qayǵı hásiretleri menen quwanıshların oǵada tereń sezdi. Máselen onıń óz zamanı haqqında jazılǵan 'Bolmadı' qosıǵında:
Kim qıynaldı, kim jıladı, kim kúldi,
Halıńdı soraǵan zaman bolmadı.
Kimniń baxtı jandı, kimisi kúldi,
Xalıq ushın qásterli dáwran bolmadı.
XVIII ásirde shegine jetken basqınshılıqlar Maqtumqulınıń dártine dárt qostı. Sonıń ushında ol dáwir qısmetlerin qosıq qatarları arqalı tereń bayanlay alǵan oǵada talanlı shayır edi. Onıń qosıqları til ózgesheligi, stili hám kewil dártiniń tásirsheńligi jaǵınan da kópshilik túrki xalıqlar ushın túsinikli edi. Sonıń ushında onıń qosıqları Orta Aziyanıń dalaları menen Qazaqstan sahraları qosıla tıńladı.