Qaraqalpaqlar
Qaraqalpaqlar—Ózbekstan arqa-batısındaǵı Qaraqalpaqstan Respublikasında jasaytın turkiy etnik gruppa. “Qaraqalpaq” atı eki sózden ibarat: “qara” mánisin bildiriwshi qara hám “qalpaq” degen mánisti ańlatadı. Qaraqalpaqlar dúnya boylap derlik 820 mıń kisin quraydı, sonnan 700 mıńǵa jaqinı Ózbekstannıń Qaraqalpaqstan Respublikasında jasaydı.
| Qaraqalpaqlar | |
|---|---|
| Pútkil xalıq sanı | |
| 850 000 - 900 000 | |
| Eń kóp tarqalǵan aymaqları | |
 Ózbekstan |
504 301 |
 Qazaqstan |
5000 |
| Túrkmenstan | 5000 |
 Rossiya |
5000 |
| Tilleri | |
| Qaraqalpaq tili | |
| Dini | |
| Islam | |
| Etnikalıq toparları | |
| Qazaqlar | |
Hár qanday xalıq tariyxı ózleri jasap atırǵan jeri, sol jerdegi mádeniyat tariyxına baylanıslı izertleniwi kerek. Usı kóz-qarastan qaraqalpaqlardıń ata-babası Túslik Rossiyada jasaǵan, rus xalıqlarındaǵı "Чёрный клобуки" ("qara klobuklar") menen baylanıslı degen pikirler durıs emes. Qaraqalpaq etnografiyası, Qaraqalpaqstan arxeologiyalıq estelikleri, folklorı, mifologiyaları hám eski jazba derekler qaraqalpaq xalqınıń ata-babaları áyyemgi jergilikli qáwimler bolıp esaplanadı. Qaraqalpaqlardıń xalıq bolıp qáliplesiwinde Túslik Aralda IX-XI ásirlerde qáliplesken. Sonıń menen birge qaraqalpaqlardıń etnogenezi hám etnikalıq tariyxı júdá uzaq dáwirden baslanadı. Bul xalıq bir neshe urıw hám qáwimlerdiń birikpelerinen qáliplesken. Ol haqqında kóplegen dereklerdi qaraqalpaq urıw atamalarınan da kóriwge boladı. Sońlıqtan hár qanday basqa xalıqlarday-aq qaraqalpaq xalqın bul atamadan, bir urıw bolmasa qáwim birikpesinen kelip shıqqan degen pikirler qáte. Biraq bunnan, qaraqalpaq xalqınıń kelip shıǵıwındaǵı áyyemgi dereklerdi izertlew kerek emes degen pikir kelip shıqpawı kerek. Qaraqalpaq ata-babaları hám ózleri áyyemgi dáwirlerden berli Túslik Aral jaǵlarında jasaydı. Aral jaǵaları kóplegen xalıqlardıń ata-babalarınıń gezlesken, qáliplesken dárbenti. Bul jerde Oraylıq Aziya, Sibir, Evraziya, Kavkaz, Orta Aziya hám Qazaqstan, aldıńǵı Túslik Aziya xalıqlarınıń ata-babaları qáliplesken, áyyemgi urıwlar, qáwimler jasaǵan. Olar bir tilde sóylesip, bir antropologiyalıq túrde bolıp, óz-ara jerleslik, xojalıq, mádeniy birliklerin payda etken. Sońǵı dáwirlerde olar hár-qıylı tariyxıy sebepler menen bólsheklenip Ural tawlarınan İndiyaǵa shekemgi jerlerge kóship barıp, ol jerlerdegi jerglikli qáwimler menen aralasıp, jergilikli xalıqlardıń qáliplesiwine qatnasqan. Demek bul jerlerdegi jasap atırǵan xalıqlardıń hesh birin qanday da bir qáwim birikpesinen emes, al hár túrli qáwimler birikpesinen qáliplesken xalıqlar dep tusiniwi kerek. B.e.sh. VII ásirde dúzilgen zoroastrizm dininiń táliymatı úyretiwshi kitap "Avesto" kitabı Ámiwdárya jaǵalarında qáliplesken. Demek bul jerde Iran hám Túrki tilles qáwimler b.e.sh. birinshi mıńınshı jılları jasaǵan. Olar házirgi jergilikli xalıqlardıń ata-babalarınıń qáliplesiwinde qatnasqan. B.e.sh. V ásirlerde jergilikli Iran tilindegi Saklar, Massagetler, Xorezmliler menen Baktriyalılar arasında túrkiy tilles qáwimlerde bolǵan. B. e. sh. birinshi mıńınshı jıllardıń aqırlarında bul aralas qáwimlerdiń bir toparı alanlar, aslar, sarmatlar dep atalǵan. Bul birikpedegi xalıqlar Ámiwdáryanıń eki jaǵasında jasaǵan. Arab jazba dereklerinde eftalitler, kidaritler (kerderler) dep ataydı arab ilimpazı Yakut. 1219-jılı kerderler Xorezmde aralasıp jasaydı. Olar túrkler menen shegaralasqan jerde qonıslasqan. Tili xorezmlide emes, túrki tilinde de emes dep kórsetedi. Bunıń sebebi ol dáwirdegi jergilikli xalıqlar etnikalıq hám tili jaǵınan ele tolıq óz-ara aralasıp bir etnoslarǵa birige almaǵan bolıwı múmkin. Sońlıqta olar aralas tilde sóylesken. Kerderli-kidaritler Qaraqalpaqstanda jasaǵan qaraqalpaq, qazaq, ózbekler arasında elede bar.
Sak-massagetler, augasiler alasiaklar menen áyyemgi orta ásirlerdegi túrki tilles urıw hám qáwimlerdiń jámiyetlik dúzimi, xojalıqlardıń túrleri neke hám semya, dástúrleri menen diniy isenimleri haqqında derekler qaraqalpaqlar turmısında elede saqlanǵan. Sako-massagetler, alasiak, alanlar shıǵıstan kelgen gunnılar b.e.sh. II-b. e. IV ásirlerde, soń túrkler menen (VI-VII ásirlerde) aralasıwınan Aral jaǵalarında kerderler, oguzlar, qıpshaqlar birikpesi payda bolǵan. Solardıń xojalıq túrleri sońǵı Aral jaǵalarındaǵı xalıqlarda da dawam etken. Sarmat - alan qáwimine tiyis Samat urıwı qaraqalpaqlardıń múyten urıwlarınıń birikpesinde qarasiak urıwı qaraqalpaqlardıń manǵıt hám ashamaylı urıw birikpelerinde elege shekem ómir súrmekte. Augasiler menen oguz qáwimlerinen qalǵan arxeologiyalıq estelikler házirgi qaraqalpaqlardıń xojalıq túrleri, mádeniyatları menen uqsas dástúrleri, qol ónerindegi uqsaslıqlar ayqın bayqaladı. Olar xojalıqtıń bir-neshe túrleri menen shuǵıllanǵan: mal sharwashılıǵı, balıqshılıq, diyxanshılıq. Qaraqalpaqlar bunday xojalıq túrleri menen elede shuǵıllanadı. Ol haqqında awız eki ádebiyatta: úsh ay shabaǵım, úsh ay qabaǵım, úsh ay sawınım, úsh ay qawınım delinedi. Jıldıń tórt máwsiminde belgili taǵamlar bolǵan.
X ásir oguzler mámleketi Tashkent, Jambıl, Ústirt aralıǵın qamtıǵan. Oguzlerdi yabı basqarǵan, oraylıq qalası Yangitkent, Sırdáryanıń tómengi salasında. Jergilikli qáwimler tiykarında VIII-XI ásirlerde qaraqalpaq xalqı qáliplese baslaǵan. XI ásirlerde bularǵa seljduklar Sırdárya jaǵasınan kelip qosılǵan. Al XI ásirde bulardı qıpshaqlar baǵındıradı, olardıń tili en jaydı.
Maxmud Qashqariy XI ásir oguzler qáwimi túrklerdiń bir bólegi, olar 22 urıwdan ibarat bolıp hár biriniń tańbaları bar, "bassız bórik bolmas, tatsız turik bolmas" dep naqıldı keltirip, oguz qáwimleriniń aralas urıwlar ekenligin kórsetedi. Oguz qáwimleriniń qaraqalpaqlardıń etnikalıq tariyxına qatnasqanınan shejirelerinde de aytıladı.
XI-XIII ásirlerdiń basında Xorezm patshalıq dáwirinde qaraqalpaqlar óz aldına wálayat bolǵan. XIII ásir basında monǵollardıń jawlap alıw dáwirinde óz watanı, Aral teńiziniń túsliginde, óz aldına wálayat bolǵan. XIII-XIV ásirlerdiń aqırlarına shekem Ámiwdáryanıń tiykarǵı tarmaǵı Xojeli-Góne Úrgenish aralıǵı menen Sarıqamıs, Uzboy arqalı Kaspiyge aqqan. Sonıń menen birge Ámiwdáryanıń bir tarmaǵı dáslep Maylıózey, Song, Kerder Aralǵa quyǵan. XVI ásirdiń aqırı, XVII ásirdiń basında Ámiwdárya túslikten arqaǵa óz aǵısın ózgertip házirgi baǵdarına tusedi. Sarıqamıs, Uzboy boylarındaǵı xalıqlar suwsızlıqtan kóship ketedi. Solardıń belgili toparı Ámiwdáryanıń tómengi alabına, Xojeli, Qońırat, Nókis, Kegeyli, Shımbay rayonlarına qonıslasadı. Usı dáwirlerde Sırdárya boylarındaǵı xalıqlar Ámiwdárya boylarına kóship keledi. Bul jaǵday jergilikli xalıqlardıń milliy quramların kóbeytedi.
1627-jılı bul xalıqlar biyǵárez Aral biyligine birigedi. Bul birikpe 1811-jılı Xiywa xanlıǵı tárepinen qulatıladı. Sonnan 1924-jılı ǵana qaraqalpaqlardıń milliy mámleketi qayta tiklenedi. Ámiwdáryanıń eki jaǵalıǵındaǵı Qaraqalpaqstan xalıqları bir mámleketke birigedi.
Qaraqalpaqlardaǵı erlerdiń kiyimleri: postın, bórik, beshpent, shekpen, shapan, hayal qızlardıń kiyimleri‘ sáwkele, kiyimshek, jegde kóylekleri Orta Aziya hám Qazaqstan, Volga, Sibir, Kavkaz xalıqlarında da gezlesedi. Bul kiyimler jergilikli áyyemgi hám orta ásirlerdegi qáwimlerde, urıwlarda da bolǵan. Máselen, sáwkele áyyemgi b.e.sh. V ásirlerde IV ásirlerde saklarda, massagetlerde, al bórik bas kiyim oguzlerde IX-XIII ásirlerde bolǵan.
XIII ásir basında monǵollar topılısında jergilikli xalıqlardı qozǵalısqa, kóship qonıwǵa alıp keldi. Etnikalıq quramına qıpshaq sahralarındaǵı túrki tilles xalıqlardıń kóship keliwine taǵıda bir basqısh payda etti.
XVI ásirdiń basında Sheybanixan, Orta Aziyanı jawlap alıwına baylanıslı Sarıqamıs hám Uzboy boylarındaǵı túrkmen, ózbek, qazaq, qaraqalpaqlardıń kópshiligi házirgi Qaraqalpaqstan jerine kóship kelip qonıslasqan. Sheybani xan dáwirinde Qıpshaq sahrasınan qańlı, manǵıt, qataǵan, kerder h.t.b. urıw hám qáwim birikpeleri kóship keledi. Jergilikli xalıqlardıń etnikalıq quramına ádewir ózgertedi. XVI ásirdiń Ámiwdárya óz baǵdarın Ústirt túsliginen arqaǵa ózgertip, házirgi anǵarı menen Aralǵa quyadı. Sońlıqtan Sarıqamıs, Uzboy boylarındaǵı túrkmen, qaraqalpaq, ózbek, qazaqlardıń kópshiligi házirgi Qaraqalpaqstan jerine kelip qonıslasadı. 1985-jılı Qońırat qalasına jaqın ornalasqan ashamaylı awılınıń turǵını Ábdiraxman ulı Tólegen 92 jasta Arallı ózbek, etnograflarǵa biziń ata-babalarımız bul jerge 10 ata bunnan burın (250 jıl) Ustirt túsligindegi, Úysin, Qońırat, Eliken, Jiydeli Baysın qalasınan kóship kelgen, sebebi ol jerden suwsızlıqtan el kóshipti degen. Qaraqalpaq qaharman dástanı "Alpamısta"ǵı waqıya sol Jiydeli Baysınnan baslanadı. Alpamıs ózbek xalqınıń perzenti bolıp kórinedi. Qońırat qalasınıń túsliginde, Jińishke arnasınıń boyında jasaǵan Qaniyaz ulı Qabıl aǵa, Arallı ózbek 1904-jılı tuwılǵan, óziniń ata-babalarınıń bul jerge Ustirt túsligindegi Balkan tawınan bunnan (1991-jılı) 8 ata burın (200-jıl burın) kóship kelgenin aytadı. Bul eki jası úlkenlerdiń málimlemeleri XVI ásirdiń aqırı, XVII ásirdiń baslarına tuwrı keledi. XIV-XVI ásirlerde túrki hám monǵol tilindegi Qıpshaq sahrasında Orta Aziyada jasaǵan biraz xalıqlar "ózbek" dep atalǵan. Qaraqalpaq, qazaq, arallı ózbekler[1] menen bashkirlerde elege shekem "Túmen ózbek tubi bir, túp atası Mayqı biy" degen násiyat sózleri bar. Túmen ataması orta ásirlerde on mıń degendi ańlatadı. Mayqı biydi ol xalıqlar ózleriniń ata-babaları dep esaplaydı. Mayqı biy XIII ásirde jasaǵan. Túmen ataması XVI ásirdegi hár túrli qáwimler birikpesi 92 ózbek urıw hám qáwimleriniń birikpesine jaqın keledi. Olar Orta Aziya hám Qazaqstannıń kóplegen jerlerinde XII-XVI ásirlerde jasaǵan túrki xalıqları. Bular hár túrli jaǵdaylarǵa baylanıslı kóship, qonıp, aralasıp jasaǵan. Mısalı, 1723-jılı Abulxayırxannıń Sırdárya boyındaǵı xalıqlarǵa topılıp, ol jerdegi xalıqlardıń kópshiligin Orta Aziyaǵa kóship ketiwge májbúrledi, sońlıqtan Sırdáryalı qaraqalpaqlar, Arallı ózbekler XVIII ásirde Araldıń túsligine kóship kelip qonıslasadı. Bul jaǵday jergilikli qaraqalpaq xalqınıń etnikalıq quramın kóbeyitti. Sonıń menen birge qaraqalpaq etnosınıń bólekleniwi, ata-makanınan kóshiwlerine májbúr qılǵan. Góne Úrgenish hákimi Niyaz benen kelispewshilik bolıp Góne Úrgenishte jasap atırǵan qaraqalpaqlar 1670-jılları kóshedi. Olar dáslep Aqmeshit, onnan Turkistan qalasına, onnan Chimkent, Tashkent, Chinaz, Jizzaq keyin Zarafshan jaǵalarına (1770-1840 jj.) kelip qonıslasqan. Olardıń tilinde, dástúrlerinde azıraq ózgerisler bolǵanlıǵı menen sanasında urıw hám óz etnos atamasın saqlap subetnos túrinde jasaǵan. Diyxanshılıq, ónermentshilik penen shuǵıllanǵan.
Qaraqalpaqlardıń etnos bolıp qáliplesken, Góne Úrgenish penen Aral ortalıǵında jasaǵanlıǵı Berdaq shayır óziniń shejiresinde, Ájiniyaz shayır "Ellerim bardı" qosıǵında kórsetedi. Máselen, Berdaq babamız óziniń shejiresinde
Múyten, Qońırat, Qıtay, Qıpshaq
Keneges, Manǵıt, Aqpıshaq
Bári atlı urıw qaraqalpaq
Úrgenishti jaylaǵan eken...
Qaraqalpaq Úrgenishten qashtı
Buxara tárepke astı dep kórsetedi.
Sonday-aq, ol kóshken qaraqalpaqlardıń óz ata-mákanına qaytıp kóship kelgenligin kórsetedi. Bul mısallardan etnos bir tutas jerde jasap, bir tilde sóylep, etnikalıq birlikte bolıwı shárt emesligi kórinedi. Olardıń bir etnonimde, óz-ara birlik haqqında túsinikte belgili bir mádeniyatqa iye bolıp shárt ekenligi kórinedi. Etnogenez hám etnos ózgermeliligi kórinedi. Belgili bir dáwirde etnos hár túrli jaǵdaylarǵa baylanıslı etnos hám subetnosqa bólinedi. Bul etnostan bólingen subetnos burınǵı atamasın saqlamawı, ózgertpewi múmkin. Ol ekinshi bir etnostı qáliplestiriwde múmkin. Bárinende beter hesh bir etnos urıw bolmasa bir qáwimnen emes, bir neshe urıw qáwimler birikpesinen qáliplesetuǵınlıǵı qaraqalpaqlardıń etnikalıq tariyxınan da kórinedi Mısalı, qaraqalpaqlardaǵı urıw hám urıw birikpeleri, Qońırat, Qıpshaq, Qanlı, Balǵalı, Qazayaqlı, Qanjıǵalı, Úysin, Nayman, Qıyat, Múyten, Qataǵan, As etnonimler ózbeklerde, túrkmenlerde, qazaqlar menen qırǵızlarda, bashkirler menen Arqa Kavkazdaǵı noǵaylarda bolǵan. Bular óz átirapındaǵı urıwlar menen birigip belgili bir etnostı quraǵan.