Qaraqalpaq ádebiyatı
Qaraqalpaq ádebiyatı (qaraqalpaqsha: Qaraqalpaq ádebiyatı) – qaraqalpaq xalqı yakı basqa millet wákillerinıń qaraqalpaq tilindegi dóretiwshilik qılǵan ádebiyatı.
Áyyemgi hám bay tariyxqa iye qaraqalpaq folklorınıń tiykarın lirik hám epik dóretpelerdiń barlıq túrleri quraydı. Lirik janr dóretpelerine xalıq, dástúr qosıqları (háwjar, joqlaw, yaramazan, gúlápsan hám basqalar ), aytıs (aytısıw, qosıq -bellesiwleri), maqal hám naqıllar, tımsallar, tez aytıs; epik janr dóretpelerine ertek, tolǵaw, terme, dástanlar kiredi.
Dástanlar qaraqalpaq folklorınıń tiykarǵı janrı bolıp, 4 túr (qaharmanlıq, lirik, social -xojalıq, tariyxıy dástanlar ) ǵa bólinedi. Qaraqalpaqlarda keń tarqalǵan dástan „Alpamıs“ dástanı. Sonıń menen birge, „Edige“, „Qoblan“, „Qırq qız“ dástanları ataqlı.
Qaraqalpaq eski ádebiyatınıń iri shayır Jiyen jırawdıń (1730 -1784) iskerligi zárúr áhmiyetke iye.[1] Óziniń „Ullı taw'“, „Posqan el“ dástanlarında qaraqalpaqlardıń Xorezmge kóship keliwine shayırdıń taǵı bir „Xosh bolıń, doslar“ qosıǵı arnalǵan. Taǵı bir shayır Kúnxoja qosıqlarında ózi jasaǵan dáwirdegi xalıq ómirin suwretlegen.[2] Ájiniyazdıń dóretiwshiligi XIX ásirde dóretiwshilik etken qaraqalpaq shayırları arasında jetekshi orındı iyeleydi.[3] Onıń dóretpeleri bólek jıynaqlar retinde qaraqalpaq, ózbek, qazaq hám rus tillerinde baspadan shıǵarılǵan. Berdaq shayırdıń lirik, satirik, didaktik qosıqları, tariyxıy dástanları dıqqatqa iye. Sonıń menen birge, Ótesh Alshınbay ulı (1828-1902), Qulmurat Qurban ulı (1845-1926 ), Omar Sırımbet ulı hám basqa shayırlardıń qosıq, dástan hám basqa dóretpeleri qaraqalpaq ádebiyatı tariyxında múnásip orın iyeleydi.
XX ásir baslarında qaraqalpaq ádebiyatında poeziya jetekshilik etti. Házirgi zaman qaraqalpaq ádebiyatınıń tiykarlawshıları A. Musayev, S. Májitov, K. Áwezov, K. Jarmanov, I. Fazılov, N. Dawqaraev, A. Begimov, J. Aymurzayev, D. Nazberganov, M. Dáribaev, A. Shamuratov, S. Qurbaniyazov hám basqalardıń dóretiwshiliginde mádeniyat hám bilim, tálim, miynet, tábiyat, xalıqlar doslıǵı, háyeller teńligi hám basqa ulıwma insanıylıq máseleler tiykarǵı temalardan biri boldı. XX ásirdiń 20 .40 -jıllarındaǵı qaraqalpaq ádebiyatında Qazı Máwlik Bekmuhammed ulı(1885-1950), A. Dabilov, S. Nurımbetovlar dóretiwshiliginde xalıq awızeki dóretiwshiligi bay dástúriy miyrasları keń súwretlengen. 1940 -1945-jıllarda qaraqalpaq ádebiyatında úgit-násiyatlaw baǵdarındaǵı publistik dóretpeler menen feleton, ocherk, qısqa gúrrińler jaratıla basladı.
1960 -1980-jıllarda qaraqalpaq dramaturgiyasında P. Tulegenovning „Analardıńlar“, „Súlder“, „Insan táǵdiri“, J. Aymurzayevtıń „Berdaq“, „Qádirdan doktor“, S. Xojaniyazovtıń „Súymegenge súykenbe“, „Aqmaq patsha“ pyesaları zárúrli áhmiyetke iye boladı.
1970-1980-jıllar dramaturgiyasında teatr saxnalarında qoyılǵan K. Raxmonovtıń(1942-2002) „Ol dúnyaǵa usınıs“ tragikomediyası, „Ínjıqtıń muhabbatı“ komediyası, I. Yusupovtıń „Ájiniyaz“ operası librettosı jańa zárúrli hádiyse retinde tán alındı. 1970-1980-jıllardaǵı qaraqalpaq prozası G. Yesemuratova, O. Pirjanov, A. Atajanov, J. Seytov, S. Batırova, X. Hamidov, K. Mambetov, O. Bekbaulov, I. Jábirleniwshiboyev, S. Saliev, M. Qayipov sıyaqlı jazıwshılar menen bayıdı. Házirgi zaman qaraqalpaq prozasınıń rawajlanıwında T. Qayipbergenovtıń dóretiwshiligi bólek orın tutadı.
Derekler redaktorlaw
- ↑ Jiyen jirov (taxminan 1730-1784) – qoraqalpoq xalq baxshisi. Sirdaryoning oʻng irmogʻi – Jangadaryo boʻyida kambagʻal oilada tugʻilgan. Baliqchilik bilan shugʻullangan. Ilk yaratgan sheʼr va qoʻshiqlarida ijtimoiy haqsizlik, baʼzi amaldorlarning kirdikorlarini fosh etgan.
- ↑ Kunxoʻja Ibrohim oʻgʻli (1799—1880)— qoraqalpoq shoiri. Qoraqalpoqlarning Xorazmga kelib oʻrnashganlaridan soʻng keyingi birinchi shoiri, baxshisi, xalq manfaatini kuylovchi klassik shoiri. Kunxoʻjaning tarjimayi holi bilan bogʻliq maʼlumotlar uning asosan „Jarimadim“ ,Yozloqim" qoʻshiqlarida oʻz aksini topgan Shoirning yashagan joylari Qoraqalpogʻistonning shimoliy tomoni,Taxtakoʻpir tumani hududi Orol dengizining boʻylari,Teris toʻbe, Uzun xayr, erjan otov,Toʻxtas mantiq boʻylarida boʻlgan.
- ↑ Ajiniyoz Qoʻsiboy oʻgʻli (taxallusi Zevar) (1824 – Moʻynoq tumani – 1878) – qoraqalpoq shoiri. Eski maktabda, soʻngra Xivadagi Shergʻozixon madrasasida oʻqigan. Qoraqalpoq ziyolilari orasida birinchilardan boʻlib oxund darajasiga erishgan. Oʻzbek, qozoq, turkman tillarini yaxshi bilgan.