Alisher Nawayı

Ózbek xalqınıń ájayıp perzenti, danıshpan shayır hám oyshıl Alisher Nawayı XV ásirdiń ózinde-aq pútkúl dúnyaǵa dawrıq sala alǵan Kún shıǵıs klassikalıq ádebiyatında 'Jeti juldızdıń birı esaplanǵan eń kórnekli sóz ustalarınıń biri edi. Onıń ismi tez waqıttıń ishinde-aq pútkil Kúnshıǵıs penen Batısqa taralıp ketti.

Tuwılǵan sáne	9-fevral 1441
Qaytıs bolǵan sáne	3-yanvar 1501 (59 jasta)

Onıń danıshpanlıq penen jazılǵan poeziyası aldında pútkil dúnya júgindi. Ol hátte wázir dárejesine jetiwine qaramastan mánsaptan kóre xalıqtıń mápin joqarı sanaǵan, óz dóretpelerinde ápiwayı xalıq mápin jırlaǵan, barlıq nárseden kóre xalıqtı, xalıq táǵdirin oylaǵan, óz keleshegin kórkem dóretpege baǵıshlaǵan haqıyqıy insan edi.

Alisher Nawayı 1441-jılı, 9-fevralda sol dáwirdiń eń kórnekli qalalarınan bolǵan Xirat qalasında tuwıldı. Ákesi Ǵiyasatdin kishkene saray hámeldarlarınan biri bolǵan. Anası Temuriy shaxzadalardıń tárbiyashısı bolǵanı ushında jaslıǵınan baslapaq shaxzada balaları menen birge tárbiyalanıp ósti.

Saray shaxzadaları arasındaǵı talas-tartıslar jas Alisherge de tásir qılmay qoymadı. Shaxruq mırzanıń óliminen keyin Alisher shańaraǵı Iraqqa kóshti, sońınan Ábilqasım Babur járdeminde Xiratqa qaytıp keledi hám óz oqıwın dawam etedi.

Ol jas waqıtlarınan baslap-aq kórnekli parsı shayırı Saadiy Sheraziydiń 'Gúlistań hám 'Bostań shıǵarmaların, sonday-aq Fadratdin Attardıń 'Quslar tiliń qunt penen oqıy baslaydı.

Onıń Temuriy shaxzadalarınan bolǵan Xusayn Bayqara menen mektepke birge oqıwı hám doslasıwı keleshegi ushın úlken jol ashıp beriwge járdemlesedi. Nawayı on-on eki jaslarınan-aq qosıq jazıwǵa kirisedi. Bul jolda oǵan óz zamanınıń eń kórnekli shayırlarınan bolǵan Lutfiydiń ustazlıq járdeminiń ayrıqsha bolǵanlıǵı málim.

Alisher ata-anasınan jetim qalıp, on bes jaslarınan baslap dostı Xusayn Bayqara menen birlikte Ábilqasım Babur sarayına xızmetke kiredi. Sol jılları ol óz zamanınıń eń ájayıp adamları parsı-tájik ádebiyatınıń kórnekli shayırı Ábdiraxman Jámiy hám Mashxadtıń danıshpan adamları Sayd Xasan Ardasher hám Kamal Turbatiyler menen ushrasqan.

Biraq bul dáwirlerde de Xorasan taxtı ushın bolǵan sawash jánjellerdiń izi úzilmeydi. 1459-jılı Xorasan taxtın iyelegeń Ábdisayıt mırza zalım hám reyimsiz bolıp shıǵadı. Bunnan keyin Nawayı ilajsız Samarqandqa ketiwge májbúr boladı. Ol Samarqandta kóp ǵana alımlar menen ushırasıp birneshe doslar arttırǵan. Sońınan 1469-jılı óziniń dostı Xusayn Bayqaranıń Xorasan taxtın iyelewine baylanıslı Xiratqa qaytıp kelgen.

Álisher Nawayı Xiratqa qaytıp kelgennen keyin sol waqıtları patsha bolıp turǵan ózinin dostı Xusayn Bayqaranıń birinshi wáziri bolıp tayınlanadı. Ol wázir bolıp turǵan waǵında átirapına kóp ǵana alım hám dilwarlardı jıynap, Xorasannıń abadanlıǵı ushın xızmet etken. Elde ádalat hám tártip ornatıwǵa belsene qatnasqan. Biraq ózleri Temuriy áwladlarınan esaplansa da bilimsiz hám parasatsız bolǵan ayırım saray ámeldarlarına Nawayınıń bul háreketi unamaydı. Ásirese wázirlik orınǵa talasqan Majitdin buǵan jamanlıq isleydi. Solay etip Nawayı saraydan shetletilip, Astrabad qalasına hákim etip jiberiledi. Biraq bul sheshim negizinen alǵanda súrgin menen barabar edi. Nawayı Astrabadta úsh jılǵa shamalas bolǵan. Biraq den-sawlıǵınan ayırılıp Xiratqa qaytıp kelgen. Keyingi ómiriniń hámmesinde kórkem shıǵarmalar jazıwǵa baǵıshlaǵan. Solay etip Nawayı 1501-jılı 3 yanvarda alpıs jasında qaytıs boladı.

Alisher Nawayı kóp ǵana epikalıq shıǵarmalar jazdı. Bulardıń arasında 1482-1485 jıllarda jazılǵan 'Xamsa' (Bes kitaptan ibarat dástan). 1499-jılı jazılǵan 'Lisanut-tayr' (Quslar tili) shıǵarmaları ayrıqsha dıqqatqa iye. Ásirese 'Xamsá Alisher Nawayınıń dańqın pútkil álemge jayǵan edi. Álbette xamsa jazıw Kúnshıǵıs ellerinde burınnanaq bar dástúr. Xamsa dóretiw isinde eliwden artıq shayırlar qatnasqan bolsa da, bul baǵdarda tek tórt adam ǵana putkil dúnyaǵa belgili bolıp qaldı. Bulardan eń birinshi mártebe 'Xamsá jazıwdı baslaǵań kórnekli ázerbayjan shayırı Nizamiy Ganjaviy (XII ásir) hám bunnan eki ásir keyin Hind elinde Xısıraw Dexleviy, Nawayınıń zamanlası kórnekli parsı-tájik shayırı Ábdiraxman Jámiy hám Alisher Nawayınıń ózi. Bul jazılǵan Xamsalar negizinen bir derekke tiykarlanǵan bolsa da, biraq olardıń hár biri bir-birinen parıq qıladı. Sebebi hár Xamsada jaratılǵan obrazlarda shayırlardıń jasaw dáwirine qarap ádewir ózgerislerge ushıraǵan. Bul jaǵdaylar kóbirek Xısıraw, Bahram, Farhad hám Shiyrin obrazlarında ádewir kózge taslanadı. Bunnan tısqarı Nizamiy, Dexleviy, Jámiyler Xamsanı parsı tilinde jazǵan bolsa, Alisher Nawayı túrki tilinde jazadı. Bul jaǵınan qaraǵanda da Alisher Nawayınıń miyneti oǵada úlken. Nawayı Xamsa jazǵanda da ózinen aldın ótken ustazlarına úlken húrmet penen qaraydı. Eń birinshi mártebe Xamsa jazıp qaldırǵan Nizamiy Ganjaviydi alǵıslap:
Emes ańsat, bul zaman ishinde turmaq,
Nizamiy pánjesine pánje urmaq.
- dep ayta kelip, Xamsa avtorları bolǵan úsh ustazına da úlken minnetdarshılıq bildirmekshi boladı. Yaǵnıy:
Jollasa bul jolda Nizamiy jolım,
Qollasa Xısıraw menen Jámiy qolım.
dep jazıp, bul'húrmetli ustazları aldında bas iyedi.
Nawayı bul ájayıp kitaptı jazıw jolında óz ustazları sıyaqlı bes kitapqa bóledi:

1. 'Xayratul-abrar' (Jaqsı adamlardıń hawlıǵısıwları);
2. 'Leyli hám Májnúń;
3. 'Farhad hám Shiyriń
4. 'Jeti ıqlım'.
5. 'Saddi Iskandariy' (Iskender diywalı). Bul besewi de tematikalıq jaǵınan basqa Xamsalarǵa oǵada jaqın. Biraq Nawayı bul temalardı ózinshe rawajlandırǵan.

'Xayratul-abrar' Nawayının, óz zamanına bolǵan filosofiyalıq kóz-qaraslarında payda bolǵan. Sonıń ushında onı filosofiyalıq, sotsial-ekonomikalıq, tárbiyalıq máseleler tiykarında bahalaw múmkin.

'Leyli Májnúń, 'Farxad hám Shiyriń hám 'Jeti ıqlım' da ıshqı muxabbat máseleleri menen birlikte ádalatlı hám ádalatsız patshalar obrazı menen ushırasamız. Álbette bul dástandaǵı syujetler Kúnshıǵıs ellerine burınnan-aq kóp tarqalǵan arablardıń 'Qays hám Láylı, Mısır hám Assiriyanın 'Jeti gózzal', 'Mehribanu hám Shiyriń qıssalarınan alınǵan. Solay bolsada bul obrazlardı Nawayı óz dáwirine ádewir jaqınlastıradı. Usınday sebepler menen hár Xamsada patshalar obrazı hár qıylı. Xısıraw menen Bahram geyde ádalatlı, bazda ádalatsız bolıp kórinedi. Ashıqlar obrazında da tap sonday ózgeshelikler bar. Álbette buǵan sebepshi bolǵan jaǵdaylar da bar edi. Nawayı dáwirindegi belgili shayır qız Rabiyanıń bir quldı jaqsı kórip qalıwı, yaki bolmasa Temurdiń aqlıǵı Xalil mırzanıń bir temirshinin qızı Shadimúlkti jaqsı kóriwi, “Májgún” - dep atap onıń ústinen kúliw hám onıń ashıq bolǵanı ushın ayıplanıp súrginde bolıwı, sońınan Shadimúlktiń óz ashıǵı qábiri ústine barıp kóksine qanjar urıp qaytıs bolıwı Nawayınıń ashıqlıq haqqındaǵı dástanlarǵa qol urıwına sebepshi bolǵanlıǵına hesh kim gúmanlana almaydı. Sonıń ushında Nawayınıń qálemine tiyisli bolǵan túrki tilindegi 'Láyli hám Májnúń ádewir tásirli bolıp shıqqan.

Al Farxad obrazı bolsa Xamsada pútkilley jańa obraz. Bul erte dáwirdegi qıssalardıń hesh birewinde de joq. Sonıń ushında Nawayı bul obrazdı sol waqıttaǵı Xorasandaǵı suw tansıqlıǵı nátiyjesinde ózi oylap tapqan háreketshil obraz. Ol ápiwayı xalıq arasınan shıqan ádalatlı, sadaqatlı hám batır jigit. Al Iskender Zulqarnayın obrazı Nawayı xamsasında pútkilley ózǵeshe. Nizamiy hám Dexleviyde Iskender sháwketli patsha bolıw menen bir qatarda payǵambar sıpatında súwretlegen. Al Alisher Nawayı bolsa Iskender Zulqarnayın (Aleksandr Makedonskiy) eń baslı sıpatı onıń aqıllı, kúshli hám bilimli bolıwında dep biledi. Sonın, ushında Iskender óz átirapına kóp ǵana alımlardı jıynaǵan. Bular Nańumojis (Aristoteldiń atası), Platon, Sokrat, Gippokrat, Pifagor hám taǵı basqalar.

Bul jolda Nawayı álbette realistlik joldan barǵan Iskender Zulqarnayınniń dańqqa erisiwinde áyyemgi Greciya alımlarınıń tutqan ornın ashıp kórsetken. Solay etip, Alisher Nawayının, qálemi menen túrki tilinde payda bolǵan Xamsa pútkil dúnya ádebiyatınıń eń jarqın ǵáziynelerinen orın aldı