Qazaq tili
Qazaq tili — Qazaqstan Respublikasının' memlekettik tili, sonımen qatar Resey, O'zbekstan, Qıtay, Mon'g'oliyya jəne t.b. elderde turatın qazaqtardın' ana tili.
Qazaq tili Қазақ тілі | ||
---|---|---|
Spoken in: | Qazaqstan, Qıtay, Resey, O'zbekstan, Mon'g'oliya, İyran t.b. | |
Total speakers: | 20 mln | |
Ranking: | 85 | |
Language family: | Altay Tu'rki Batıs tu'rkiy Qıpshaq Qıpshaq-Nog'ay Qazaq tili | |
Writing system: | Kiril, Arab, Latın | |
Official status | ||
Official language in: | Qazaqstan | |
Regulated by: | Resmiy rettew uyımı joq | |
Language codes | ||
ISO 639-1: | kk | |
ISO 639-2: | kaz | |
ISO 639-3: | kaz | |
Note: This page may contain IPA phonetic symbols in Unicode. |
Qazaq tili tu'rki tilderdin' qıpshaq tobına jatadı, sonın' ishindegi qaraqalpaq, nog'ay, qarag'ash tilderimen birge kıpshaq-nog'ay topshasın quradı. Tag'ı da tatar, bashqurt, qarashay-balqar, qumıq, qaray, qırımlı (qırım-tatar) tilderine jaqın.
JaziwıӨңдеу
Qazaq jaziwı birneshe ret o'zgeriske ushıradı. 1929 jılg'a deyin Qazaqstanda qazaq arab jaziwın paydalandı. 20 g'. basında Axmet Baytursınulı usınısımen qazaq fonetiykasına negizdelgen arab-parsı a'lippesin (to'te jaziw) paydalang'an. Qazir de Qıtayda iste. 1929 jıldan 1940 jılg'a deyin latın grafiykası qoldanılıp, 1940 jıldan qazirge deyin kiyriyll a'lipbiyi qoldaniwda. Tu'rkiyya men Batıs elderdegi qazaqtar a'rtu'rli latın jaziwına negizdelgen a'lippelerdi paydalanadı.
FonetiykasıӨңдеу
Qazaq tili biwın u'ndestigine negizdeledi, yag'niy qazaqtın' to'l so'zderi ne birın'g'ay jiwan ne birın'g'ay jin'ishke bolıp keledi, ja'ne jiwan daiwıstı biwındardag'ı daiwıssız dıbıstar jiwan tu'rde aytıladı (mısalı: tıs, qurt), al jin'ishke daiwıstı biwındarda jin'ishke estiledi (mısalı: tis, ku'rt).
Qazaq tilinde ekpin ko'binese son'g'ı biwıng'a tu'sedi.
Dawıstı dıbıstarӨңдеу
Qazaq tilinde 12 dawıstı dıbıs bar: а, ә, е, и, о, ө, ұ, ү, у, ы, і, э Dawıstı dıbıs til, jaq ja'ne erinnin' qatısına qaray jıwan ja'ne jin'ishke, ashıq ja'ne qısan', erindik ja'ne eziwlik bolıp jikteledi:
Tildin' qatısına qaray: |
Jıwan: а, о, ұ, ы, у. |
Jin'ishke: ә, ө, ү, і, е, и, у, э. | |
Jaqtın' qatısına qaray: |
Ashıq: а, ә, о, ө, е, э. |
Qısan': ы, і, и, у, ү, ұ. | |
Erinnin' qatısına qaray: |
Erindik: о, ө, ұ, ү, у. |
Eziwlik: а, ә, е, ы, і, и, э. |
Dawıssız dıbıstarӨңдеу
Dawıssız dıbıs o'kpeden shıqqan aiwanın' aiwız qiwısında kedergige ushırap shıg'iwınan jasaladı. Qazaq tilinde 26 daiwıssız dıbıs bar: б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, у, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ. Daiwıssız dıbıstar u'n men saldırdın' qatısına qaray uyan, u'ndi ja'ne qatan bolıp u'shke bo'linedi.
Uyan': | б, в, г, ғ, д, ж, з, һ |
U'ndi: | й, л, м, н, ң, р, у |
Qatan': | к, қ, п, с, т, ф, х, ч, ц, ш, щ |
GrammatiykasıӨңдеу
Qazaq tilinde so'z aldında turatın ko'mekshi so'zder (preposition) ornına, so'z artınan keletin shılaiw (postposition) ne tiyisti jalg'aiw qoldanıladı (mısalı: qazaq tili tiwralı maqalanı entsiyklopediyyag'a qosiw).
San esimi bar zat esim jekeshe tu'rinde beriledi (mısalı: «men eki maqala jazdım», biraq «maqalalarımda ko'p qate jiberippin»).
So'z taptarıӨңдеу
Qazaq tilinde kelesi so'z taptarı bar
- Zat esim (бет, қол)
- Sın esim (қызыл, биік)
- San esim (бір, жүз)
- Esimdik (мен, сен)
- Etistik (бару, жазу)
- U'steiw (тез, таза)
- Shılaiw (үшін, туралы)
- Elikteiw so'z (күмп, тарс-түрс, ыржың-іржің)
- Odag'ay (алақай, тәйт, құрау-құрау)
SeptikteriӨңдеу
Qazaq tilinde 7 septik bar. To'mende a'r septiktin' suraqtarı, jalg'aiwları men mısaldarı berilgen:
septik | surag'ı | jalg'aiwı | mısalı |
Ataiw | kim? ne? | (joq) | кісі, ат |
İlik | kimnin'? nenin'? | -ның/-нің, -дың/-дің, -тың/-тің |
кісінің, аттың |
Barıs | kimge? nege? qayda? | -ға/-ге, -қа/-ке | кісіге, атқа |
Tabıs | kimdi? neni? | -ны/-ні, -ды/-ді, -ты/-ті |
кісiні, атты |
Jatıs | kimde? nede? qayda? | -да/-де, -та/-те | кісіде, атта |
Shıg'ıs | kimnen? neden? | -нан/-нен, -дан/-ден, -тан/-тен |
кісіден, аттан |
Ko'mektes | kimmen? nemen? | -мен/-бен/-пен | кісімен, атпен |
Sırtqı siltewlerӨңдеу
- Tiliashar.kz — qazaq tilinin' sabaqtarı Shablon:Ru icon
- So'zdik.kz — Qazaqsha-orıssha, orıssha-qazaqsha so'zlik
- Slovar.Azion.kz — Qazaqsha-orıssha, orıssha-qazaqsha so'zlik
- Ma'ssag'an.com — Qazaqsha-orıssha-inglisshe so'zlik
Tu'rki tilderi
| |||
Og'ır | Bulg'ar† | Shiwash | G'un† | Qazar† | Avar† | ||
Uyg'ır | Ko'netu'rki† | Ayniy²| Shag'atay† | İle tu'rki | Lop | Uyg'ır | O'zbek | ||
Qıpshaq | Paraba | Bashqurt | Qırımlı¹ | Quman† | Qarashay-balqar | Qarayım | Qaraqalpaq | Qazaq | Qıpshaq† | Qırımshaq | Qumıq | Nog'ay | Ejelgi tatar† | Tatar | Urım¹ | Altay | Qırg'ız | ||
Og'ız | Afshar | A'zirbayjan | Qırımlı¹ | G'ag'aiwız | Qorasan tu'rki | Osmanlı† | Beshenek† | Qashqay | Salar | Tu'rik | Tu'rikmen | Urım¹ | ||
Arghu | Xaladj | ||
Soltu'stik-shıg'ıs | Shulım | Dolg'an | Piwyo qırg'ız | Xaqas | Shor | Tofa | Tıiwa | Batıs uyg'ır | Saxa | ||
Eskertpeler: ¹Bir toptan ko'birek tizimdelinedi, ²Aralas til, ³Daiwlasta, †O'li |