Qırǵızstan

Qırǵızstan (qırǵızsha: Qırǵızstan [qɯrʁɯz'stɑn] Qırǵızstan) yamasa Qırǵız Respublikası (qırǵıshzcha: Kirgiz Respublikası) - Orta Aziyanıń arqa-shıǵısında jaylasqan mámleket. Paytaxtı - Bishkek qalası. Qırǵızstan BMSh nıń aǵzası bolıp tabıladı. Mámleket arqada Qazaqstan, batısında Ózbekstan, qubla-batısında Tájikstan hám qubla-shıǵısında Qıtay Xalıq Respublikası jaylasqan. Qırǵızstan xalqı búgingi kúnde 6 million adamnan artıq. Onıń 72,6% qırǵızlar, 14,34% ózbekler, 10,65% ruslar hám 8,31% tájikler, 5% basqa túrli millet wákilleri quraydı. Ulıwma, mámlekette 90 nan aslam millet hám elat wákilleri jasaydı. Qırǵızstannıń xalqı sanı - 6 550 000 adam.

Etimologiyası

SSSR mámleketi kriziske ushıraǵannan keyin, derlik barlıq awqamlas mámleketler óz ǵárezsizligin qolǵa kirgizdi olar arasında Qırǵız SSR (russha: Kirgizskaya SSR, qırǵızsha: Kirgiz SSR) da bar edi. Sovet dáwirinde Qırǵızstan atı tek rus tilinde (orıssha: Kirgiziya) atalatuǵın edi, keyinirek milliy tilde atala baslandı. (qırǵızsha: «Кыргызыстан» yamasa Кыргыз Республикасы).

Mámleketlik basqarıw principi

Qırǵızstan - suverenli, unitar, demokratiyalıq respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1993-jıl 5-mayda qabıl etilgen; 1996, 1998, 2001 hám 2003-jıllarda ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı - prezident (2021-jıldan Sadir Japarov). Ol ulıwma teń, tuwrı jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Bir shaxs izbe-iz eki retten artıq prezident etip saylanıwı múmkin emes. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı parlament - Joqarǵı Keńes, Atqarıwshı hákimiyattı bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı. Aqırǵı ret prezidentlik saylawı 15-noyabr 2017-jılda bolıp ótti. Jańa prezident etip Soronboy Jenbekov saylandı. Bunnan aldın 1-dekabr 2011-jıldan 24-noyabr 2017-jılǵa shekem Almazbek Atambayev prezident edi. Qırǵızstan Respublikası prezidentine kandidat 35 jastan kishi hám 70 jastan úlken bolmaǵan, mámleket tilinde sóylese alatuǵın hám 15 jıldan az bolmagan múddette respublika puqarası bolıwı kerek.

Kórsetiwler

Qız urlawǵa qarsı háreket

Qırǵızstan paytaxtı Bishkek qalasında Ishki isler ministrligi imaratı janında qız urlawǵa qarsı kórsetiw bolıp ótti. Kórsetiwge urlap ketilgan 26 jaslı Ayzada Kanatbekova adam óltiriwshiliginiń aldın alalmaǵan policiyanıń háreketsizligi sebep bolǵan. 2021-jıl 5-aprel kúni saat shama menen 7:00 de Mederova hám Tinistanova kósheleri kesilisken orındaǵı kafe janında 1994-jılda tuwılǵan qız, Ayzada Kanatbekova, 3 er adam tárepinen májbúriy neke ushın urlap ketilgan. Sonnan keyin, 7-aprel kúni qız hám bir er adamnıń óli denesi tabılǵan. 8-aprel kúni Ishki isler ministrligi imaratı aldında tóplanǵan 500 ge jaqın gúwalar bolǵan hádiysege tiykarınan neke maqsetinde urlaw ushın jazanı kúsheytiwdi talap etken. Usınıń menen birge, olar ministr Ulan Niyazbekov basshılıǵındaǵı Ishki isler ministrligi administraciyasın hám de Bishkek hám Osh qalaları Ishki isler oraylıq basqarması basshıları napaqasın talap etken.

Tábiyatı

Qırǵızstannıń kóp bólegi Tyanshan tawlarında, qalǵan bólegi Pamır-Olay tawlarında jaylasqan. Mámleket aymaǵınıń 94% teńiz betinen 1000 m den biyikte. 1/2 bólegi 3000-4000 m bálentlikler arasında. Parallel taw dizbekleri, tiykarınan, keńlik boylap jónelgen. Shıǵısında (Qıtay menen shegara jaqınında) Jeńis shıńı (7439 m) bar. Ishki Tyanshan taw dizbekleriniń relyefi alp tipli bolıp, olar oypatlıq hám saylıqlar menen bóleklengen. Terskay Olatov menen Kungay Olatov dizbekleri arasında Íssıkól saylıǵı bar. Qırǵızstannıń batıs bóleginde Batıs Tyanshan tawları jaylasqan (Talas oypatlıǵı, Talas Olatovi hám Chatqal dizbekleri). Qırǵızstannıń qubla-batıs bólegine Ferǵana saylıǵınıń arqa, shıǵıs hám qubla shetleri kiredi. Qublada Túrkstan dizbeginiń jan bawırı, Olay dizbegi, Olay oypatlıǵı hám Arqa Olay dizbegi jan bawırı Qırǵızstanǵa qaraslı. Paydalı qazılmalardan neft, gaz, qońır kómir hám taskómir, altın, temir, alyuminiy, volfram, mıs, qalay, sınap, qorǵasın-ruwx, surma ruda kánleri bar.

Íqlımı kontinental ıqlım, jawın muǵdarı ortasha, hawa qurǵaq hám kem bultlı. Relyefi tawlı hám biyiklikler parqı úlken bolǵanlıǵı ushın ıqlımı qurǵaq subtropikalıq ıqlımınan biyik taw tundrası ıqlımına shekem ózgerip baradı. Yanvardıń ortasha temperaturası oypatlıqlarda -1 tan -8" qa shekem, tawlarda -8" tan −27" qa shekem; iyulda oypatlıqlarda 20-27", biyik tawlarda 5" hám onnan tómen. Jıllıq jawın Tyanshan shıǵısında 180-250 mm den Ferǵana dizbeginiń qubla-batıs jan bawırında 900 -1000 mm ge shekem. Taw tóbelerinde muzlıqlar bar. Olardıń irileri mámleket shıǵıs shetindegi Qubla Inilchek hám Arqa Inilchek muzlıqları bolıp tabıladı. Dáryaları Aral teńizi, Tarim, Íssıkól hám Balxash kóli háwizlerine tiyisli. Iri dáryaları: Norin, Chu, Talas. Qırǵızstanda 1923 kól bar. Irileri: Íssıkól, Sonkól, Chatirkól. Topıraqları shól hám yarım shól jerlerde boz topıraq, dárya qayırları hám kól jaǵasında allyuvial, otlaqı hám otlaqı-batpaq topıraqlar. Tawlardıń shól-sahra regionında qońır topıraqlar, qurǵaq sahralı regionda kashtan topıraqlar, tawlardıń joqarı ıǵallıqtaǵı jan bawırlarında qara topıraqlar, taw tóbelerinde taw-orman topıraqlarınıń hár túrli túrleri tarqalǵan.

Qırǵızstanda ósimliklerdiń 3,5 mıńnan zıyat túri ósedi. Mámleket aymaǵınıń 4% ten aslamı orman. Ǵozazar-miywezar ormanlar maydanı 265 mıń ga. 3600-4000 m biyiklikler suwıq shól hám taw tundralarınan ibarat. Haywanat dúnyası bay. Shól hám sahralarda hár túrli kemiriwshiler, jer bawırlawshılar, quslar; ormanlarda qońır ayıw, silovsin, dońız, qasqır, orman suvsari, tawlarda taw tekesi, qar qaplanı, olar, taw suvsari, balpaq tıshqan hám taǵı basqalar jasaydı. Suw háwizlerinde balıqtıń 60 tan artıq túri ushıraydı. Terili haywanlar ıqlımlastırılǵan. Aymaǵında Íssıkól, Sarıshelek. Besaral qorıqxanaları, Ala-Arsha tábiyiy milliy baǵ bar. Xalqı, tiykarınan, qırǵızlar (67%). Sonıń menen birge, ózbek, dungan, uyǵur, rus, ukrain, tatar, qazaq, tájik hám basqa da xalıqlar jasaydı. Mámleketlik tili - qırǵız tili; rus tiline rásmiy til mártebesi berilgen. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi musulman sunniyler. Qala xalqı 35,2%. Iri qalaları: Bishkek, Ush, Jalalabad, Toqpaq.

Tariyxı

Qırǵızstanda tabılǵan arxeologiyalıq estelikler bul aymaqta shama menen 300 mıń jıl ilgeri adam jasaǵanlıǵınan belgi beredi. Eramızǵa shekemgi 3 mıń jıllıq aqırı - 2 mıń jıllıq baslarında aldın mıs, keyinirek jezden islengen qurallar tarqalǵan. Qızǵızstannıń arqada saklar qáwim awqamı (eramızǵa shekemgi VII-III ásirler), keyinirek olar ornında usunlar (eramızǵa shekemgi II ásir - eramızǵa shekemgi II ásir) qáwim awqamı bar bolǵan. Qubla rayonlar eramızǵa shekemgi II-I ásirlerde Davan mámleketi, keyinirek eramızǵa shekemgi I-IV ásirlerde Kushan patshalıǵı quramında bolǵan. V ásirde Qırǵızstan arqadaǵı kóshpeli qáwimler otırıqlasıp basladı. VI-VII ásirlerde Qırǵızstan Túrk qoqanlıǵı quramında boldı. Qırǵızstan Batıs Túrk qoqanlıǵınıń orayı bolıp, qoqanlıqtıń paytaxtı - Suyob qalası Chu oypatlıǵında (Toqpaq qalası ornında) jaylasqan. Arqa Qırǵızstanda otırıqshı turmıstıń rawajlanıwında Orta Aziyanıń dıyqanshılıq oazislerinen kóship kelgen xalıqtıń roli úlken bolǵan. VI-VIII ásirlerde kóshpeli túrkiy qáwimler Orxon-Enisey jazıwınan, otırıqshı xalıq sogd jazıwınan paydalanǵan. Qırǵızstan aymaǵında shamaniylik, zardushtiylik, buddaviylik hám xristian dinleri tarqalǵan. VIII ásirdiń basında Qırǵızstandaǵı siyasiy húkimet turgesh ziyalıları qolına ótken. VIII ásir ortalarında Oltoydan Tyanshanǵa qarluqlar kelip, bul jerdegi hákimiyattı iyelep alǵan. Qarluqlar húkimranlıǵı X ásir ortasına shekem dawam etken. Tyanshanda qırǵız qáwimleri jasaǵanlıǵı haqqındaǵı dáslepki jazba derekler X ásirge tiyisli bolıp tabıladı. Bul dáwirde Chu hám Talas oypatlıqlarında qala hám awıllar sanı kóbeygen. Olar Íssıkól jaǵalarında da payda bolǵan. Qala hám awıllar xalqı - Orta Aziyanıń basqa wálayatları menen baylanıslı bolǵan ónermentler hám sawdagerler kóshpelileri sabaq-gezleme, sherim, aǵash, ılaydan islengen ıdıs, metall buyımlar, ǵálle, qurǵaq mıywe hám basqalar menen támiyinlep turǵan.

Kóshpeliler qalalarǵa shárwashılıq ónimlerin jetkerip bergen. Qarluqlar múlkiniń orayı - Chu oypatlıǵı arqalı Ullı jipek jolı ótken. X ásir ortasınan shama menen XII ásir ortalarına shekem Qırǵızstan aymaǵında Qaraxaniyler mámleketiniń tiykarǵı bólegi jaylasqan. Chu oypatlıǵında mámleket paytaxtı - Balasaǵun (házirgi Borona qalası qarabaxanası) bolǵan. X-XII ásirlerde Talas oypatlıǵı gúmis hám basqa metallar islep shıǵarılıwınıń iri orayı esaplanǵan. Kóplegen qalalarda (Balasaǵun, Ózgen hám basqalar) ónermentshilik, sawda hám mádeniyat rawajlanǵan. XIII ásir basında baslanǵan mongollar basqınshılıǵı qırǵız xalqı qáliplesiwi procesin uzaq múddetke toqtatıp qoyǵan, kóplegen qala-awıllar (XIV ásir basına kelip) wayran bolǵan, otırıqshı dıyqanshılıq xojalıqları páseńlewge júz tutqan. Arqa Qırǵızstanda sol dáwirden baslap yarım kóshpeli shárwashılıq xojalıqtıń jetekshi tarmaǵına aynalǵan. Orta Aziyaǵa mongollar menen birge kóplegen kóshpeli qáwimler kóship kelgen. Tyan-Shannıń bir bólimi hám Shıǵıs Túrkstan Shaǵatay ulısı quramına kirgen.

Shaǵatay ulısınıń bólekleniwi (1348) nátiyjesinde Qashqar, Jetisuw úlkesi hám Ili oazisinde Mongolstan mámleketi dúzilgen. Shaǵatay xanlarınan Muborakshah hám Baraqxan qol astındaǵı qáwimler menen Jetisuwdan Movarounnahrǵa kóship ótedi. Muborakshah Ahangaran oazisine, Baraqxan bolsa Chaǵaniyonǵa kelip jaylasadı. Bul hal Shaǵatay ulısınıń ekige bólinip ketiwine sebep bolǵan. Sol waqıttan baslap, ulıstıń shıǵıs hám arqa-shıǵıs bóleginde qalǵan túrkiy hám mongol qáwimleri ózlerin mongollar, mámleketti bolsa Mongolstan dep atap basladı. 1348-jıl Shaǵatay násilinen bolǵan Tuǵluq Temur Mongolstan xanı etip kóterilgen. Ámir Qamariddin húkimranlıǵı dáwirinde Ámir Temur oǵan qarsı 1370-90-jıllarda 7 ret ásker tartıp barǵan jáne onı ózine baǵınıqlı etken. Amir Temur óliminen keyin Temuriyler dáwirinde Uluǵbek 1425-jıl Mongolstanǵa jeńisli júris etken. XV ásirdiń aqırında Mongolstan mayda-mayda bólimlerge ajıralıp ketken. XV ásirdiń 2-yarımında Arqa Qırǵızstan aymaǵında qırǵız qáwimleriniń birlesiwi nátiyjesinde dáslepki ǵárezsiz xanlıq payda bolǵan, onıń xalqın bul dáwirge kelip qáliplesken qırǵız xalqı quraǵan.

XVI ásirdiń 1-yarımında qırǵızlar oyratlar shabıwılına qarsı uzaq múddet gúres alıp barǵan. XVII-XVIII ásir baslarında Shıǵıs Túrkstannıń siyasiy turmısında qırǵızlardıń qatnasıwı kúsheygen. XVIII ásirdiń aqırı - XIX ásir baslarında qırǵızlar Rossiyadan pana izlep basladı. Buǵan olardı quramalı sırtqı siyasiy jaǵday, ishki jaǵdaydıń turaqlı emesligi hám óz-ara sawda-satıqtan mápdarlıq májbúr etken. 1814-jıl hám 1824-jıllarda Íssıkól qırǵızları delegaciyası Rossiyanıń Batıs Sibirdegi administratorları aldına barǵan. XIX ásirdiń 1-shereginde Qoqan xanlıǵı áskerleriniń qırǵızlar ústine áskeriy júrisleri rus-qırǵız qatnasların toqtatqan. Qırǵızlar Qoqan xanlıǵı quramına kirgen. Bul dáwirde qoqanlıqlar tárepinen Pishpak (házirgi Bishkek), Toqpaq, Darautqorǵan hám basqa qorǵanlar qurılǵan. XIX ásirdiń 60-70-jıllarında pútkil Qırǵızstan Rossiya imperiyası quramına qosıp alındı; aldın Túrkstan wálayatı (1865-67), keyin Túrkstan general-gubernatorlıǵı (1867-1917) quramında boldı. 1917-jıl noyabr - 1918-jıl iyunda sovet hákimiyat ornatıldı.

1918-jıl aprelde Qırǵızstan jańa dúzilgen Túrkstan ASSR quramına kirdi. 1921-22-jıllarda jer-suw reforması ótkerildi. 1924-jıl Orta Aziyada milliy mámleket shegaralanıwı ótkeriliwi nátiyjesinde 1924-jıl 14-oktyabrde RSFSR quramında Qara-qırǵız avtonomiya wálayatı dúzildi. 1925-jıl 25-mayda Qaraqırǵız avtonomiya wálayatı Qırǵız avtonomiya wálayatına, 1926-jıl 1-fevraldan Qırǵızstan ASSR ǵa, 1936-jıl 5-dekabrden SSSR quramındaǵı awqamlas respublikaǵa aylandırıldı. 1990-jıl dekabrden Qırǵızstan Respublikası dep ataldı. 1991-jıl 31-avgustta respublika Joqarı Keńesi Qırǵızstandı ǵárezsiz, suverenli, demokratiyalıq mámleket dep járiyaladı. 1993-jıl 5-maydan Qırǵız Respublikası dep at berildi. 2005-jıl martta Qırǵızstanda júzege kelgen ekonomikalıq-sociallıq jaǵday ámeldegi prezident A. Aqayevti óz lawazımınan ketiwge májbúr etti. Qırǵızstan - 1991-jıl 31-dekabrden ǴMDA quramında. 1992-jıldan BMSH aǵzası. Milliy bayramı - 31-avgust - Mámleket ǵárezsizligi kúni (1991).

Tiykarǵı siyasiy partiya hám kásiplik awqam birlespeleri

Qırǵızstan agrar partiyası, 1933-jıl dúzilgen; Qırǵızstan agrar miynet partiyası, 1994-jıl tiykar salınǵan; „Ar-Namıs“ („Or-nomus“) partiyası, 1999-jıl dúzilgen; Qırǵızstan hayal-qızları demokratiyalıq partiyası, 1994-jıl shólkemlestirilgen; Qırǵızstan demokratiyalıq háreketi, 1993-jıl dúzilgen; Qırǵızstan Kommunistlik partiyası, 1999-jıl tiykar salınǵan; „Mámleketim“ háreketi partiyası, 1998-jıl dúzilgen; „Manas-el“ („Manas xalqı“) ruwxıy tikleniw partiyası, 1998-jıl dúzilgan; Qırǵızstan kommunistleri partiyası, 1992-jıl tiykar salınǵan; „Erkin Qırǵızstan“ progressiv-demokratiyalıq partiyası, 1991-jıl dúzilgen; „Ata-Meken“ („Watan“) socialistlik partiyası, 1992-jıl shólkemlestirilgen. Qırǵızstan kásiplik awqamları federaciyası, 1925-jıl dúzilgen.

Xojalıǵı

Qırǵızstan agrar-industrial mámleket. Jalpı milliy ónimde sanaat 20,5%, awıl xojalıǵı 38,4%, xizmet kórsetiw tarmaǵı 12%, sawda 10,1% ti quraydı. Sanaatınıń jetekshi tarmaqları: mashinasazlıq (awıl xojalıǵı mashinaları, metall kesetuǵın stanoklar, elektrotexnika buyımları, priborlar hám basqalar), reńli metallurgiya (sınap, surma hám qorǵasın-ruwx rudaların qazıp alıw hám bayıtıw), neftti qayta islew, jeńil (sabaq-gezleme, jún, jipek gezlemeler, trikotaj, ayaq kiyim, tigiwshilik buyımların islep shıǵarıw, gilem toqıw; tiykarǵı orayları - Ush, Bishkek), azıq-awqat (gósh-sút, un-jarma hám basqalar, iri kárxanalar Bishkek qalasında jaylasqan) sanaatı. Kómir, gaz hám neft qazıp alınadı. Qurılıs materialları (cement, shifer, diywal paneller) islep shıǵarıladı. Jılına 12,9 mlrd. kVt/saat elektr energiyası payda etiledi (GES hám ıssılıq elektr stanciyalarında). Norin dáryasında Toqtaǵul, Úshqorǵan, Kurpsoy, Taskómir GES ları, Alamadin GES lar kaskadi isleydi. Bishkekte iri ıssılıq elektr stanciyası bar.

Awıl xojalıǵı ushın jaramlı jerler maydanı 10,1 mln.gektar. (mámleket aymaǵınıń 50,9%). 1 mln. gektar jer suwǵarıladı. Awıl xojalıǵınıń jetekshi tarmaǵı - shárwashılıq (jalpı ónimniń 55%), tiykarınan jumsaq hám yarım jumsaq júnli qoyshılıq; sút-gósh shárwashılıǵı, jılqıshılıq ta rawajlanǵan. Mámlekette 988 mıń qaramal, 88 mıń shoshqa, 3765 mıń qoy hám eshki, 360,7 mıń jılqı, 2100 mıń úy qusı bar (2002). Dıyqanshılıqtıń tiykarǵı tarmaǵı - paxta, temeki, efir maylı eginler jetistiriw; sonıń menen birge, ot-jem eginleri, ǵálle (biyday, arpa, mákke), kartoshka, ot-jem eginleri, palız eginleri egiledi. Mıyweshilik, júzimshilik hám baǵshılıq rawajlanǵan. Qant láblebi hám jońıshqa tuqımı alınadı.

Transportı

Transportınıń tiykarǵı túri – avtomobil transportı. Avtomobil jollarınıń ulıwma uzınlıǵı 28 mıń km (19 mıń km ulıwma paydalanıw jolları). Transport jolları uzınlıǵı 417 km (2002). Íssıkólde úzliksiz keme qatnaydı. Ishki suw jolları uzınlıǵı 460 km. „Kirgizstai aba joddoru“, „Itek Eyr“, „Altin Eyr“ milliy aviaciya kompaniyaları samolyotları dúnyanıń bir qansha mámleketlerine ushadı. Qırǵızstan aymaǵınan Buxara—Tashkent—Bishkek—Almata gaz trubası ótken; Meylisoy—Jalolobod—Osh gaz trubası bar. Shetke altın, paxta talshıǵı, azıq-awqat, jeńil sanaat ónimleri, elektr energiyası, temeki, metall, úskeneler hám basqalardı shıǵaradı; shetten sanaat úskeneleri hám buyımları, keń tutınıw buyımların aladı. Sırtqı sawdada Rossiya, Ózbekstan, Qıtay, Germaniya, Qazaqstan, Túrkiya, AQSh penen sheriklik etedi. Pul birligi - som.

Medicinalıq xızmeti

Respublikada 30 mıń orınlı 250 den zıyat emlewxana mákemelerinde 15 mıń shıpaker, 30 mıńnan aslam orta medicina xızmetkeri isleydi. Shıpaker hám orta medicina xızmetkerleri Medicina institut hám bilim orınlarında tayarlanadı. Respublika aymaǵında 24 sanatoriya, 21 sanatoriya-profilaktoriy, 57 dem alıw pansionati, 11 dem alıw úyi, 43 balalar salamatlastırıw kompleksi hám basqa dem alıw orınları bar (2002). Ataqlı kurortları: Oqsuv, Jetioǵuz, Sholpanata, Jalalabad, Jirgalan.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

XIX ásirdiń 2-yarımında Qırǵızstan aymaǵında diniy mektepler - mektepxana hám medireseler bolǵan. Qırǵızstan Rossiyaǵa qosıp alınǵannan keyin, dáslepki rus baslanǵısh mektepleri, XIX ásirdiń 80-jıllarında rus-tuzem mektepleri ashıldı. 1911-jıl hayal-qızlar progimnaziyası, 1912-jıl erler gimnaziyası dúzildi; bul gimnaziya 1917-jılǵa shekem Qırǵızstan aymaǵındaǵı birden-bir orta oqıw jurtı bolǵan. 1923-jıl Qırǵızstandaǵı 327 mektepte 20 mıńnan aslam oqıwshı oqıǵan. Qırǵızstanda 2002-jılda 2 056 ulıwma orta bilim beriw mektebinde 1168,1 mıń, 113 gimnaziyada 72,2 mıń, 50 liceyde 18,2 mıń, 75 orta óner oqıw jurtında 31 178 oqıwshı, 49 joqarı oqıw jurtı (atap aytqanda, 16 mámleketlik emes joqarı oqıw jurtı) de 214 173 student tálim aldı. Iri joqarı oqıw orınları: Qırǵız milliy universiteti, gumanitar universiteti, pedagogika universiteti, medicina akademiyası, politexnika, kórkem óner, awıl xojalıǵı institutları (hámmesi Bishkek qalasında). Institutlar Qırǵızstan milliy Pánler akademiyası institut hám mákemelerinde, 15 universitet hám basqa joqarı oqıw orınları, tarmaq ministrlik hám mákemelerdiń ilimiy izertlew institutlarında alıp barıladı. 2002-jıl respublikada 4 623 ilimiy xızmetker (ilimiy pedagog kadrlar menen birgelikte), atap aytqanda, 345 pán doktorı hám 1051 ilim kandidatı ilimiy izertlewler alıp bardı. 2002-jıl mámlekette 1035 kitapxana (19 mln. 790 mıń shıǵarma) iskerlik kórsetti. Olardıń eń irisi - Milliy kitapxana (900 mıńnan zıyat shıǵarma) bolıp tabıladı. Iri muzeyleri: Úlketanıw mámleket muzeyi, Súwretlew kórkem óner milliy muzeyi, Tariyx muzeyi.

Baspasózi, radioesittiriwi hám tele kórsetiwi

2002-jıl Qırǵızstanda 183 gazeta hám 83 jurnal basıp shıǵarıldı. Irileri: „Asaba“ („Bayraq“, qırǵız tilinde háptede 2 ret shıǵatuǵın gazeta, 2001-jıldan), „Vecherniy Bishkek“ („Bishkek aqshamı“, rus tilindegi kúndelik gazeta, 1974-jıldan), „Kizil Tuusi“ („Qızıl bayraq“, qırǵız tilinde háptede 2 ret shıǵatuǵın gazeta, 1924-jıldan), „Literaturniy Qırǵızstan“ („Qırǵızstan ádebiyatı“, rus tilinde jılına 4 ret shıǵatuǵın jurnal), „Slovo Qırǵızstana“ („Qırǵızstan sózi“, rus tilinde háptede 3 ret shıǵatuǵın gazeta, 1925-jıldan), „Erkin Too“ („Erkin tawlar“, qırǵız hám rus tillerinde háptede 2 ret shıǵatuǵın húkimet gazeta, 1991-jıldan). „KABAR“ qırǵız milliy informaciya agentligi 1937-jıl yanvarda dúzilgen. Qırǵız Respublikası teleradioesittiriw mámleket korporaciyası (1937-jıl tiykar salınǵan), „Almaz“ menshikli radiostanciyası, KOORT radio hám televideniesi (1992-jıl dúzilgen), „Piramida“ teleradiokompaniyası (1991-jıl tiykar salınǵan;) bar. Radioesittiriwler 1931-jıldan, telekórsetiwler 1958-jıldan baslanǵan.

Ádebiyatı

Ádebiyatı xalıq awızeki dóretiwshiliginiń túrli janrları - ertek, dástan, qosıq, ráwiyatlar („Kurmanbek“, „Kojojash“, „Er-Tyoshtuk“, „Janish Bayish“) hám „Manas“ monumental qaharmanlıq eposı negizinde rawajlanǵan. Shayır Toqtaǵul Sotilǵonov dóretiwshiligi 1917-jılǵa shekem bolǵan xalıq poeziyasın zamanagóy poeziya menen baylanıstırıwshı shınjır boldı. Barpi Aliqulov (1884-1949) qosıqlarında sociallıq ádalatsızlıq, ekspluataciyaǵa qarsı narazılıq sezimleri óz kórinisin tawdı. Toǵaloq Mulda óz qosıqlarında qırǵız hayallarınıń turmısın jırladı. Qırǵız milliy jazba ádebiyatı tiykarshısı shayır Aali Toqumboyevtr; onıń dáslepki qosıqları 1924-jıl birinshi qırǵız gazetasında basılıp shıqqan. 1920-jıllarda dáslepki drama, qıssa, dástanlar jaratıldı. Qırǵız ádebiyatındaǵı birinshi dramalıq dóretpe M. Tokoboyevtiń „Nashar Kakey“ pyesası (1927-jıl saxnalastırılǵan), birinshi prozalıq shıǵarma K. Bayalinovtıń „Ajar“ gúrrińi (1928) bolıp tabıladı. 30-jıllarda ádebiyattıń barlıq janr hám túrleri rawajlandı. T. Sidiqbekov, Q. Jontoshevlardıń prozalıq, M. Eleboyev, Q. Malikov, T. Umetaliyev, A. Osmonov, dungan shayırı Ya. Shivazanıń poeziyalıq, J. Turusbekov, J. Bokonboyevtiń dramalıq shıǵarmaları basılıp shıqtı. Ekinshi jáhán urısı jılları (1939-45) qırǵız jazıwshıları patriotlıq ruwxında dóretpeler jazdı (J. Bokonboyev, M. Eleboyev, A. Toqumboyev, Q. Malikov, T. Sidiqbekov, K. Bayalinov, A. Osmonov, T. Umetaliyev hám basqalar). Qırǵız ádebiyatı urıstan keyingi jıllarda jáne de rawajlandı. Ádebiyatqa jańa atlar: birinshi qırǵız shayırası N. Jetikashkayeva, jazıwshılar Ch. Aygpmagpov, K. Bobulov, Sh. Abdiramanov, S. Eraliyev hám basqalar kirip keldi. Jazıwshılardan N. Boytemirov, Sh. Beyshenaliyev, T. Qosimbekov hám basqalar, shayırlardan T. Abilqosimova, T. Kojomberdiyev, O. Sultanov, J. Abdikalikov, S. Abiqodirova, R. Risqulov hám basqalar, dramaturglardan R. Shukurbekov, T. Abdumominov, B. Jaqiyev, M. Bayjiyev, B. Omuraliyev hám basqalar ataqlı. Qırǵız jazıwshılarınıń kóp dóretpeleri ózbek tiline awdarma etilgen.

Arxitekturası

Qırǵızstan aymaǵınan eramızǵa shekemgi IV-I ásirlerge tiyisli mákan-jaylar tabılǵan; olar paxsadan qurılǵan úylerden, qorǵaw diywalları hám minarlardan ibarat bolǵan. Qırǵızlardıń dástúriy turar jayları jıynalma otaw hám shiyki gerbishten qurılǵan ápiwayı úyler bolǵan. V-X ásirlerde qalalar payda boldı, qorǵan hám saraylar, ibadatxana, kárwan saray, rabotlar qurıldı. X ásirdiń ortası - XII ásirde meshit, minar (Ózgen minarı), maqbara (bosaǵa-gúmbezli; Ózgendegi 3 maqbara) sıyaqlı monumental ımaratlar qurıldı. XIII ásirden monumental ımaratlar (Manas maqbarası, XIV ásir) hám kárwansaray (Tasrabot kárwansarayı, XV ásir), kóshkiler (Osh qalası qasında Babur qurdırǵan kóshki, XVI ásir bası) qurılıp basladı. Qırǵızstan Rossiyaǵa qosıp alınǵannan keyin qalalar rawajlanıp basladı. Pishpak (házirgi Bishkek), Qarakól, Toqpaq sıyaqlı qalalar joba tiykarında (bir qabatlı, paxsa hám shiyki gerbishten) qurılıp basladı. XX ásirdiń 20 -jıllarınan eski qalalar qayta tiklendi, puqta joba tiykarında jańa qala (Jalalabad, Qızılqıya, Kókyonǵoq, Talas) hám qalashalar (Kóktas, Qarasuw hám basqalar) qurıldı. 30-jıllardıń aqırınan ımaratlarda milliy bezewlerden keń paydalanıldı (Bishkektegi Jazǵı teatr, arxitektor G. A. Gradov). 40-jıllardıń aqırlarınan jergilikli shárayat esapqa alınǵan halda iri qalalardıń baslı jobaları islep shıǵıldı, qalalar sol joba tiykarında qurıla basladı. 1960-70-jıllarda ımaratlar jıynalma temir-beton hám shiysheden júzege kele basladı (Qırǵızstan Pánler akademiyası ımaratı, 1960-jıllar; Rus drama teatrı, 1971; Sport sarayı, 1974, arxitektor M. Maruxov; Súwretlew kórkem óner muzeyi, 1974, arxitektorlar Sh. Jekshenboyev, V. Nazarov, D. Irisqulov, hámmesi - Bishkek qalasında; Osh qalasındaǵı „Semetey“ kinoteatrı, 1976). Kurortlar qurılısına itibar berildi (Íssıkól átirapında iri kurort rayonı qurıldı). Mámlekette birinshi iri panelli toǵız qabatlı úy 1975-jıl, on eki qabatlı úy 1982-jıl, on segiz qabatlı úy 1985-jıl qurıldı.

Súwretlew kórkem óneri

Qırǵızstan aymaǵınan tabılǵan áyyemgi kórkem óner dóretpeleri úlgileri neolit dáwirine tiyisli (Aq shuqır jartas súwretleri, Soymalitas súwretleri). Jez dáwirinde qırma hám qálbeki naǵıslı ılaydan islengen ıdıslar tayarlanǵan. Qırǵızstannıń arqa aymaqları hám Tyanshannan qotos, eshki, arıslan, qaplanlardıń bronzadan qoyılǵan háykelsheleri tabılǵan (eramızǵa shekemgi VII ásir - eramızǵa shekemgi V ásir). V-X ásirlerde qábirler ústine tas háykelsheler ornatılǵan. IV-V ásirlerge tiyisli sogdlar qorǵanınan ılaydan quyıp, hár túrli reńge boyap islengen Budda háykeli (boyı 12 m den artıq) tabılǵan. Otırıqshı xalıq arasında sırlanǵan ılaydan islengen ıdıslar, zar menen bezetilgen ostadonlar tayarlaw, kóshpeli túrkiy qáwimler arasında at abzallarınıń bólimlerin metalldan bezep tayarlaw rawajlanǵan: Qırǵızstan súwretlew kórkem óneri rawajlanıwında súwretshiler V. V. Obrazsov, S. A. Chuykov, músinshi O. M. Manuilova úlken rol oynadı. 1930-jıllardan qırǵız milliy súwretshiliginiń tiykarshılarınan biri Ǵ. Aytiyev nátiyjeli dóretiwshilik etti. 1935-jıl Bishkekte kórkem studiya (1939-jıldan Kórkem bilim jurtı) ashıldı. 1930-jıllarda súwretshilikte tábiyat kórinisi janrı rawajlandı (S. A. Chuykov, Ǵ. Aytiyev, S. Oqilbekov hám basqalar). 1930-jıllardıń aqırlarında grafiklerden L. A. Ilina, A. I. Mixalyov, A. A. Sgibnev hám basqalar nátiyjeli dóretiwshilik etti. Ekinshi jáhán urısı jılları úgit hám satiralıq grafika (plakat, karikatura) ósti, urıs qaharmanlarına arnalǵan súwretshilik dóretpeleri, háykeller dóretildi. 1950-jıllarda portret hám tábiyat kórinisi janrları rawajlandı (Ǵ. Aytiyev, S. Oqilbekov). 1950-jıllardıń aqırı - 60-jıllarda A. Usubaliyev, S. Ishenov, D. Jumabayev, A. Usmanov sıyaqlı súwretshiler jetilisti. 1960-jıllarda músinshilerden T. Sadıqov, A. Muhiddinov nátiyjeli dóretiwshilik etti. Xalıq kórkem ónerinde gilemshilik, kiyiz basıw, kesteshilik, sherim buyımların tayarlaw hám olardı bezew, gúlalshılıq sıyaqlı dástúriy tarmaqlar rawajlanǵan.

Muzıkası

Muzıkası qırǵızlardıń ásirler dawamında saqlanıp kelgen, kóshpeli shárwashılıqqa tiykarlanǵan turmıs shárayatında rawajlanǵan. Sol sebepli dástúriy muzıkada ansambl hám de jámáát atqarıwshılıǵı formaları derlik ushıramaydı, jeke qosıqshılıq hám sazendelik jolları tiykarǵı orın tutadı. Xalıq qosıq (ir) ları dástúr („qoshoq“ jılaw, „jaramazan“, „beshik iri“ hám basqalar), miynet („bekbekey“, „shirildan“, „op mayda“), lirikalıq („Seketbay“, „kuygen“, „armon“), oyın („selkinchek“), sonıń menen birge, „baldar iri“ (balalar qosıqları), „qizdar iri“ hám basqalardan ibarat. Qırǵız shomon-baqsı (baqsı, kuuchu, byubu, emchi hám taǵı basqalar) lar tárepinen sıyqır hám shıpakerlik kásibi aytımları atqarılǵan. Basqa túrkiy xalıqlarda bolǵanı sıyaqlı aqın, manasshı, jomokchu (terme atqarıwshıları) dıń dóretiwshiligi keń tarqalǵan. Aqınlar násiyat („ulgu ir“, „sanat“), baǵıshlaw („arnoo“, „maqtoo“), qutlıqlaw („kutuktoo“) qosıqları, manasshılar „Manas“, „Semetey“, „Seytek“ toparları, „Kurmanbek“, „Kojojash“, „Kedeyxon“ sıyaqlı qaharmanlıq dástanların atqaradı. Muzıka ásbapları arasında áyyemgi diddirek, jekesan, shaldiroq, qońıraw, ooz qomuz (chsshgko'biz) sıyaqlı idiofonlar, úfleme sıbızǵı, choor (nay), tarlı qıyaq, qomuz hám basqalar bar.

Ásirese, qomuz hám basqa ásbaplarda atqarılatuǵın iri formadaǵı namalar („qambarkan“, „kerbez“, „botoy“ hám basqalar) keń tarqalǵan. Xalıq arasında manasshılar Sagimboy Orozbakov, Sayakboy Qaralayev, aqınlar Toqtaǵul Sotilǵonov, Qaliq Akiyev, Alımqul Usenboyev, jırshılar Atay Ogombayev, Musa Bayotov, qomuzshılar Muzooke Jamankarayev, Kurenkey Belekov, Kapustaoldo Orozov, Ibray Rayonov, Samarbyubyu Toqtaxunova, óleńshiler Muratali Kurenkeyev, Said Bekmurotov hám basqalar ataqlı. Dástúriy muzıka úlgilerin toplaw hám úyreniw jumısları, tiykarınan, 1920-30-jıllarda baslanǵan (A. Zatayevich, V. Vinogradov hám basqalar). Sol dáwirden baslap milliy kompozitorlıq mektebi de qáliplese basladı, K. Moldiboyev, M. Abdrayev, A. Tuleyev, A. Omonboyev sıyaqlı professional qırǵız kompozitorları jetilisti. Muzıkalı dramalar („Altın qız“, A. Vlasov, V. Fere, 1937; „Ólim emes, turmıs“, Vlasov, Moldiboyev, Fere, 1938) dıń saxnaǵa qoyılıwı operalar jaratılıwına jol ashtı, balet, simfoniyalar atqarıldı. „Manas“ eposı tiykarında birinshi qırǵız operası („Aygózzal“, 1939, Vlasov, Moldiboyev, Fere) jaratıldı. Vlasov hám Fere „Anor“ (1940), „Átkónshek“ (1943) birinshi qırǵız baletlerin, qırǵız xalıq namaları tiykarında dáslepki simfoniyalıq dóretpelerin (N. Rakov penen) atqarǵan.

Vlasov, Moldiboyev, Ferelardıń „Manas“ (1946), „Toqtaǵul“ (1958) hám basqa operaları, A. Omonboyev, S. L. Germanovtıń „Aydar hám Aysha“ (1952), A. Abrayevtıń „Dúbeley aldında“ (1974) hám basqa operalarda qırǵız xalqınıń erk hám baxıt ushın gúresi sáwlelendi. Talantlı atqarıwshılar jetilisti. Qosıqshılardan Xalıq artistlari S. Kiyizboyeva, A. Moldiboyev, A. Mırzaboyev, B. Minjilkiyev, X. Muxtarov, K. Sartboyev, T. Seytaliyev, Qırǵızstan xalıq artistleri K. Chodronov, M. Mustayeva, M. Mahmutova, dirijyorlardan Xalıq artistleri A. Jumahmatov, K. Moldabasanov hám basqalar ataqlı. Opera hám balet teatrı (1942), filarmoniya (1936 ), Qırǵızstan radio hám televideniesiniń úlken simfoniyalıq orkestri (1970), Milliy konservatoriya (1993), Kórkem óner institutı (1967), Bishkek hám Oshta muzıka bilim orınları, 100 ge jaqın muzıka mektebi, xalıq dóretiwshilik orayı bar. 1939-jılda Qırǵızstan Kompozitorlar awqamı dúzilgen. Moldabasanovtıń „Momo yer“ baletoratoriyası (1975), Omonboyevtıń „Boydaqlar“ (1961), N. Davlesovtıń „Íqtıyat bolıń, kelin“ (1970) hám basqa muzıkalı dramaları, Tuleyev, A. Jonibekov, E. Jomaboyevtıń simfoniyaları zamanagóy qırǵız muzıkasınıń jetiskenligi boldı.

Teatrı

Drama teatrı bulaqları túrli dástúrler, xalıq oyınları, aqınlar aytısıwı, manasshı, qomuzshı hám masqarapazlardıń iskerligi menen baylanıslı túrde áyyemgi zamanlardan baslanǵan. Rahmonberdi Madazimov (1875-1933) - Qırǵızstan teatr háreketiniń tiykarshısı, Babur atlı Osh Mámleket akademiyalıq ózbek muzıkalı drama teatrınıń birinshi tiykarshısı, shólkemlestiriwshisi hám kórkem basshısı, jazıwshı. 1914-jılı Rahmonberdi Madazimov basshılıǵında Osh qalasında rus-tuzem mektebi oqıtıwshıları menen birgelikte teatr dógeregi dúzilgen. 1918-jılı Mırza Rahmonberdi hajı Muhammadazim alam ulı (Madazimov) basshılıǵında Ibrahim Musaboyev, Beknazar Nazarov, Joraxan Zaynobiddinov, Nazirxan Kamalov, A. Saidov, A. Eshanxanov, Abduqadir Isxoqov, Izrailjan Ismoilov, Jalil Sobitovlar menen birge Qırǵızstanda birinshi bolıp musulman aktyorlardan ibarat Túrkstan frontı áskeriy keńesi qasındaǵı koncert brigadası negizinde Oshta háwesker teatr dógeregin dúzgen.

Rahmonberdi Madazimov Qırǵızstandaǵı jergilikli musulman teatr háreketiniń birinshi tiykarshısı hám Oshtaǵı ózbek teatrınıń birinshi kórkem basshısı hám tiykarshısı bolǵan. 1919-jılı teatr dógeregi teatr drama truppasına aylandırılǵan. Bul truppa Qırǵızstannıń qublada tekǵana teatr kórkem ónerin, bálkim professional muzıka kórkem óneriniń rawajlanıwına da joqarı úles qosqan. Sebebi truppanıń repertuarında drama dóretpelerinen tısqarı, kóplegen koncert programmaları kórsetiletuǵın edi, sonıń menen birge muzıkalı spektakller qoyılatuǵın edi, bul professional muzıkashılar jetilisip shıǵıwına ayrıqsha basqısh boldı. Teatr truppası Babur atlı Osh Mámleket akademiyalıq ózbek muzıkalı drama teatrın dúziwge tiykar bolǵan. Bul teatr Tashkenttegi Hamza atlı Ózbek milliy akademiyalıq drama teatrınan keyin Oraylıq Aziyadaǵı eń kekse teatr bolıp tabıladı. 1918-jılı Oshta ózbek muzıkalı drama teatrı hám Qarakólde háweskerlik xalıq teatrı dúzildi. 1920-jıl Pishpek, Qarakól hám Norin uyezdlerinde tek háweskerlik teatrları isledi. Professional teatr 1920-jıllarda payda boldı. 1926-jılda Muzıkalı drama studiyası dúzildi.

1930-jıl ol professional drama teatrına aylandırıldı, 1936-jıldan muzıkalı drama teatrı dep at berildi; 1942-jıldan Qırǵız opera hám balet teatrı. Qırǵız tilinde dramalıq spektakller Jas tamashagóyler teatrı saxnasında qoyıldı (ol 1936-jıl dúzilip, 1941-jılǵa shekem islegen). 1941-jıl Frunze (házirgi Bishkek) de Qırǵız drama teatrı truppası dúzildi. 1960-jıllarda qırǵız xalqınıń turmısı sáwlelendirilgen kóplegen spektakller jaratıldı („Atanıń táǵdiri“, B. Jaqiyev; „Qichan“, Sh. Beyshenaliyev; „Jańa kelin“, M. Toyboyev; „Júzbe-júz“, „Ana jer“, ekewi de Ch. Aytmatov qıssaları tiykarında). Qırǵızstandaǵı teatrlarda qırǵız hám jáhán dramaturgiyasınıń eń jaqsı úlgileri tiykarında kópǵana spektakller kórsetildi. Mámlekette 15 professional teatr, atap aytqanda, Bishkek qalasında qırǵız akademiyalıq drama teatrı, Rus drama teatrı, qırǵız drama teatrı (1972-1974), Norin qalasında Tyanshan muzıkalı drama teatrı, Bishkekte quwırshaq teatrı (1938) hám basqalar isleydi. Teatr kórkem óneri ustalarınan R. Madazimov, D. Kuyukova, B. Kidikeyeva, M. Risqulov, J. Rahmonov, S. Balqibekova, S. Jamanov, A. Jonqorozova, O. Rahmonov, S. Gúmisaliyeva, A. Quttiboyeva hám basqalar ataqlı.

Kinosı

1939-jıl Frunze (házirgi Bishkek) de kinoxronikanıń xabarshılıq punkti dúzildi. 1942-jıl onıń negizinde Frunze kinoxronika studiyası („Qırǵızstan Ekinshi jáhán urısı dáwirinde“ filmi, 1944, rejissyorı D. Erdman hám basqalar) na tiykar salındı, 1956-jıl hújjetli hám kórkem filmler studiyasına aylandırıldı, 1961-jıldan „Qırǵız-film“ kinostudiyası dep at berildi. 1950-jıllardan kórkem kinematografiya rawajlana basladı. Birinshi kórkem film „Saltanat“ (1955, rejissyorı V. P. Pronin, „Mosfilm“ kinostudiyası menen sheriklikte) tan keyin „Mendegi qátelik“ (1958), „Alıs tawlarda“ (1959), „Tyanshanlıq qız“ (1960), „Sholpan - tań juldızı“ (1960, „Lenfilm“ kinostudiyası menen sheriklikte), „Toqtaǵul“ (1961) sıyaqlı kórkem, „Olar Tyanshanda tuwılǵanlar“ (1958), „Tawlar dáryası“ (1960) sıyaqlı hújjetli filmler jaratıldı. 1960-jıllardan milliy ádebiyat úlgileri, atap aytqanda, Ch. Aytmatov dóretpeleri ekranlashtırılıwı qırǵız kinosında dıqqatqa iye jumıs boldı. Ch. Aytmatov dóretpeleri tiykarında jaratılǵan „Shıǵarlıq“ (1961), „Saratan“ (1963), „Birinshi oqıtıwshı“ (1965), „Jámila“ (1969, „Mosfilm“ kinostudiyası menen sheriklikte) hám basqa filmler qırǵız kino kórkem óneriniń jetiskenligi bolıp tabıladı. „Karash shıǵarlıǵındaǵı oq dawısı“ (1968), „Íssıkól lalaları“ (1972), „Aq keme“ (1977), „Dáslepki tırnalar“ (1979, hámmesiniń rejissyorı B. Shamshiyev), „Jaslıǵımız aspanı“ (1966), „Urkuya“ (1970), „Ulan“ (1978; hámmesiniń rejissyorı T. Okeyev) sıyaqlı kórkem, „Norin kúndeligi“ (1971, rejissyorı A. Vidugiris), „Pochta“ (1972, rejissyorı B. Abdildayev) hújjetli filmleri xalıqaralıq kinofestivallarda sıylıqlarǵa iye bolǵan. Kino aktyorlardan M. Risqulov, D. Kuyukova, B. Kidikeyeva, T. Tursunboyeva, S. Shoqmarov hám basqalar ataqlı.

Ózbekstan - Qırǵızstan qatnasları

Tiykarǵı maqala: Ózbekstan - Qırǵızstan qatnasları

Kólleri

Qırǵızstanda 1923 kól bar, olardıń ulıwma maydanı 6836 km². Kóllerdiń kópshiligi biyik tawlarda, teńiz betinen 2500 den 4000 metrge shekem biyiklikte jaylasqan. Kóllerdiń payda bolıwınıń tiykarǵı sebebi muzlıqlardıń eriwi bolıp tabıladı. Mámlekette tórt iri kól bar: Íssıkól Shatırkól, Sonkól hám Sarıshelek kólleri bolıp tabıladı. Teńiz betinen 1609 m biyiklikte jaylasqan Íssıkól - dúnyada tereńligi boyınsha jetinshi orında turadı. Íssıkól Kungey Ala-Tawı (arqadan) hám Teskey Ala-Tawı (qubladan) aralıǵında jaylasqan. Kóldiń arqa tárepinde kóplegen pansionatlar, kórkem sanatoriyalar hám sayaxat bazaları bar. Íssıkóldiń shıǵıs tárepinen 105 km alısta biyik tawlı Merzbaxer kóli teńiz betinen 3304 metr biyiklikte jaylasqan. Uzınlıǵı eki-úsh kilometr, eni 1,1 kilometr, maydanı tórt kvadrat kilometr, tereńligi 60-70 metr. Muzlıq menen tosıp qoyılǵan hám onnan túsken muz úzindileri (aysbergler) kólde júzip júredi.

Dáryaları

Norin dáryası uzınlıǵı 535 km di quraydı. Sonıń menen birge onda (Toqtaǵul) suw bazası da bar.

Qurallı kúshleri

Qirgizston qurallı kúshler sistemaları. Jámi 60 mıńǵa jetedi (armiya, miliciya, max) 1992-jılı dúzilgen. Maqseti: mámleket qorǵawı.

Aymaqlıq bóliniwi

Tiykarǵı maqala: Qırǵızstannıń aymaqlıq bóliniwi Aymaqlıq birliklerge qala, rayon, wálayat hám awıl rayonı (bir yamasa bir neshe awıllardan dúzilgen aymaqlıq birlik) kiredi. Basqarıw jaǵınan Qırǵızstan 7 wálayat hám 2 respublika kólemindegi qalaǵa (Bishkek, Osh) bólingen. Respublika kólemindegi qalalarınıń rayonları ǵárezsiz aymaqliq birlik bolıp esaplanbaydı. Qırǵızstandaǵı 531 aymaqlıq birlik: 7 wálayat; 40 rayon; 32 qala (sonnan 2 ewi respublika kólemindegi, 12 si wálayat kólemindegi qala, 18 i rayon áhmiyetindegi qalalar); 452 awıl aymaqları.

Qırǵızstanda din

Tiykarǵı maqala: Qırǵızstanda din

Qırǵızstan xalqınıń kópshiligi musulmanlar. Nasraniy dinine sıyınatuǵınlar da bar. Olar tiykarınan: provoslav, katolik hám protestantlar (lyuteranlar, baptistler, adventistler)

Ǵalaba xabar quralları

• TV
• QTRK
• 5 qanal
• OshTV
• KriteryaTV
• ElTR
• NTS
• MusqaTV
• Osh Pirim hám basqalar.

Basılımlar

"Osh sadası" gazetası

Qırǵızstandaǵı bayramlar

Tiykarǵı maqala: Qırǵızstandaǵı bayramlar Dárek; Qırǵızstan Respublikasınıń Miynet kodeksi, 113 statya

Qırǵızstanda tuwılǵan belgili ózbekler

• Alihontora Soǵuniy - Shıǵıs Túrkstannıń birinshi Prezidenti.
• Rahmonberdi Madazimov (1875-1933) - Qırǵızstan qublasındaǵı teatr háreketiniń tiykarshısı, Babur atlı Osh ózbek akademiyalıq muzıkalı drama teatrınıń birinshi tiykarshısı, shólkemlestiriwshisi, kórkem basshısı, jazıwshı.
• Alisher Soipov (1981-2007) - belgili jurnalist, Azatlıq, BBC radiolarınıń xabarshısı. Amerika Hawazı radiosınıń Oraylıq Aziya boyınsha jetekshi xabarshısı. „Siyasat“ gazetası hám de „Ferǵana“ informacion saytınıń ózbek xizmeti bas redaktorı.
• Orınboy Rahmanov (1910-1980) - Babur atlı Osh ózbek akademiyalıq muzıkalı drama teatrınıń tiykarshısı, artist hám shayır .
• Boltihoji Sultanov (1884-1919) - Qırǵızstannıń ataqlı mámleket, siyasat hám jámiyetlik ǵayratkeri, Osh uezdi basshısı orınbasarı (1918-1919), Qubla Qırǵızstanda sovet hákimiyatın ornatıw ushın gúres basshılarınan biri, Osh qala miliciyasınıń tiykarshısı hám birinshi baslıǵı (5-fevral 1918-jıl).
• Alouddin Mansur - Qurandı ózbek tiline túsindirme berip awdarma etken islamshı alımı.
• Solijon Sharipov - birinshi ózbek kosmonavtı.
• Orzubek Nazarov - boksyor, 7 márte jáhán chempionı.
• Joraxon Rahmanov (1918-1977) - sovet artisti, Bobur atlı Osh ózbek akademiyalıq muzıkalı drama teatrınıń tiykarshılarınan biri, Ózbekstanda xızmet kórsetken artist, Watan urısı ordeni iyesi.
• Azizullo Izzatullayev (1925-1991) - Ózbekstannıń mámleket hám jámiyetlik ǵayratkeri, Tashkent wálayatı Jańajol rayonı atqarıwshı komiteti baslıǵı orınbasarı (1962-1983-jıllar), "Watan urısı" hám „Húrmet belgisi“ ordenleri iyesi.
• Davlatbek Rahmanov (1949-2006) - Ózbekstan prokuraturası sisteması jumısshısı, Ándijan wálayatı prokurorı járdemshisi hám jámiyetlik ǵayratkeri hám jámiyetlik ǵayratkeri, Ándijan rayonı Keńesi deputatı, jınayat hám korrupciyaǵa qarsı gúres alıp barǵan hám qurbanı bolǵan.
• Sultanov Muxtar Nasrullayevich (1926 -1998) - Ózbekstannıń ataqlı mámleket hám jámiyetlik ǵayratkeri, Ózbekstan Ishki isler ministri birinshi orınbasarı (1979-1985), (1989-1991), miliciya general-mayorı, 20 dan aslam orden hám medallar menen sıylıqlanǵan.
• Azimjon Asqarov - insan huqıqları qorǵawshısı.
• Mavluda Asalxojayeva - Ózbekstanda xızmet kórsetken artist
• Shavkat Rahmon - Oshlı Ózbek shayırı
• Tursunboy Adashboyev - Ózbek shayırı hám awdarmashı
• Darvishbek Rahmanov (1952) - Tashkent wálayatı "Qarlıǵash" úlgili cirk truppası tiykarshısı, shólkemlestiriwshisi, kórkem basshısı, Ózbekstannıń belgili cirk kórkem óneri ǵayratkeri, Shuxrat medalı iyesi.
• Mirsaid Mirrahimov - Ózbek kardiologi.
• Muhammadkarim Soipov - Ózbekstanda xizmet kórsetken artist.
• Shuhrat Qayumov -diktor, Ózbekstanda xızmet kórsetken artist (1969-2020)