Orta Aziya
Bul maqalada ishki siltemeler qollanılamaǵan yamasa júdá kem qollanılǵan. |
Orta Aziya — Evraziya materiginin' ortasinda, batisda Kaspiy ten'izi qirg'aqlarinan shig'isda Qitay shegarasina shekem, arqada batis Sibir tekisliginen, qublada Nishapur, Safedkoh ha'm Hindukush tawlarina shekem sozilgan iri tabiyiy geograpik u'lke.
u'lkenin' batis shegarasi Elburs tawinin' 54° 15’ sh. Jag'inan baslanib, Kaspiy ten'izinin' shig'is qirgag'i arqali Mangishlaq qoltigina shekem, onan Usturtdin' arqa-batis shinki boylap, Dongiztaw, shogray platosi, ha'm Mugaljar tawlari shig'is etegi arqali o'tip, 58° sh.u. ha'm 48° km.ge barganan keyin arqaga buriladi ha'm Jetiqara qalasına shekem, odan keyin Qostanay qalası arqali Atirawga shekem baradi. Songra Qazaqstan pa's tawlarinin' arqa shegarasi boylap shig'is ha'm qubla. shig'is tarepke sozilip, Qazaqstan — XXR shegarasina birlesedi. Shig'is shegara bolsa Savr, Shig'is Jung'ariya, Baraxoro, Iren — Xabirga, Qarat, Haliqtaw dizbegleri suwayirgishlari, Xontangri taw tu'gini, Qaqshal, Atbashi dizbegleri suwayirgishlari arqali o'tip, Ferg'ana dizbegine kelib birlesedi, keyin Alay dizbeginin' shig'is shekesi ha'm Sariqol dizbegi boylap otip, Hindukush tawlarina birlesedi. Bul jerde, Muztawdan baslap batisda qubla shegara baslanadi ha'm Hindukush, Safedkoh, Nishapur dizbegleri boylap o'tip, Elburs tawi arqali Kaspiy ten'izinin' qubla-shig'is sheke jag'asina kelip birlesedi. Orta Aziya. Iri geosistema bolip (mayd. 3300 min' km2) Qazaqstannin' u'lken bo'legin, Ózbekstan, Qirgizistan, Tájikstan, Túrkmenstan, ha'mde Afganistan ha'm Irannin' Amiwdaryag'a qarasli bo'legin o'z ishine aladi. Orta Aziyanin' qon'si tabiyiy u'lkelerden parqlantirip turiwshi ozine qas bir qansha belgileri bar. Bular: 1) Evraziya materiginde tutqan orninin' ozina qasligi, yag'niy materikdin' ishinde, okeanlardan uzaqta jaylasqanligi; 2) u'lkenin' bul jerdegi tiykarg'i ag'imnin' sirtqi ten'iz, okeanlarga shig'ip keta almasligi ha'm u'lkenin' eroziya bazasi esaplangan Kaspiy, Aral, Balxash, Issiqko'l usag'an ishki ko'llerg quyiliwi; 3) Jer juzesinin' o'zine qasligi, yag'niy u'lkenin' arqa-batis u'lken bo'legi tekisliklerden ibaratlig'i, shig'is ha'm qubla jag'i tawliklardan ibaratligi; 4) tabiyiy sharayatinda ishki ayirmashiliqtin' u'lkenligi, yag'niy tabiyatdin' ba'rshe komponentleri u'lkenin' tu'rli bo'leklerinde keskin parq qiliwi; 5) o'zine qas gorizontal tabiyiy zonalardin' barligi ha'm olarga mas balentlik kontinentlerinin' rawajlanganligidir. Bul u'lkede osimliksiz koshpe qumlar, otiw qiyin bolg'an seksewilzar tog'aylar, eginzar ha'm bag'lardan ibarat iwazislerdi ko'riw mu'mkin; 6) ekologik sharayatga ko're ha'm berk u'lke, bul tabiyatdan paydalaniwda abayliqti talap etedi.