Orta Aziya
Bul maqalada ishki siltemeler qollanılamaǵan yamasa júdá kem qollanılǵan. |
Orta Aziya — Evraziya materiginiń ortasında, batısda Kaspiy teńizi qırǵaqlarınan shıǵısda Qıtay shegarasına shekem, arqada batıs Sibir tegisliginen, qublada Nishapur, Safedkoh hám Hindukush tawlarına shekem sozılǵan iri tábiyiy geografik úlke.
úlkeniń batıs shegarası Elburs tawınıń 54° 15’ sh. Jaǵınan baslanıb, Kaspiy teńiziniń shıǵıs qırǵaǵı arqalı Mangishlaq qoltıǵına shekem, onnan Usturtdiń arqa-batıs shinki boylap, Dongıztaw, shogray platosı, hám Mugaljar tawları shıǵıs etegi arqalı ótip, 58° sh.u. hám 48° km.ge barǵannan keyin arqaǵa burıladı hám Jetiqara qalasına shekem, odan keyin Qostanay qalası arqalı Atırawǵa shekem baradı. Sóytip Qazaqstan pás tawlarınıń arqa shegarası boylap shıǵıs hám qubla. shıǵıs tarepke sozılıp, Qazaqstan — XXR shegarasına birlesedi. Shıǵıs shegara bolsa Savr, Shıǵıs Junǵariya, Baraxoro, Iren — Xabirga, Qarat, Halıqtaw dizbegleri suwayırǵıshları, Xontangri taw túbin, Qaqshal, Atbashi dizbegleri suwayırǵıshları arqalı ótip, Ferǵana dizbegine kelib birlesedi, keyin Alay dizbeginiń shıǵıs shekesi hám Sarıqol dizbegi boylap ótip, Hindukush tawlarına birlesedi. Bul jerde, Muztawdan baslap batısda qubla shegara baslanadı hám Hindukush, Safedkoh, Nishapur dizbegleri boylap ótip, Elburs tawı arqalı Kaspiy teńiziniń qubla-shıǵıs sheke jaǵasına kelip birlesedi. Orta Aziya. Iri geosistema bolıp (mayd. 3300 mıń km2) Qazaqstannıń úlken bólegin, Ózbekstan, Qırǵızıstan, Tájikstan, Túrkmenstan, hámde Awǵanstan hám Irannıń Amiwdaryaǵa qaraslı bólegin óz ishine aladı. Orta Aziyanıń qońsı tabiyiy úlkelerden parqlantırıp turıwshı ózine tán bir qansha belgileri bar. Bular: 1) Evraziya materiginde tutqan ornınıń ózine tánligi, yaǵniy materikdiń ishinde, okeanlardan uzaqta jaylasqanlıǵı; 2) úlkeniń bul jerdegi tiykarǵı aǵımınıń sırtqı teńiz, okeanlarǵa shıǵıp kete almaslıǵı hám úlkeniń eroziya bazası esaplanǵan Kaspiy, Aral, Balxash, Issiqkól usaǵan ishki kóllerge quyılıwı; 3) Jer juzesiniń ózine qaslıǵı, yaǵnıy úlkeniń arqa-batıs úlken bólegi tekisliklerden ibaratlıǵı, shıǵıs hám qubla jaǵı tawlıqlardan ibaratlıǵı; 4) tabiyiy sharayatında ishki ayırmashılıqtıń úlkenligi, yaǵniy tabiyatdiń bárshe komponentleri úlkeniń túrli bóleklerinde keskin parq qılıwı; 5) ózine tán gorizontal tabiyiy zonalardıń barlıǵı hám olarǵa mas balentlik kontinentleriniń rawajlanǵanlıǵıdir. Bul úlkede ósimliksiz kóshpe qumlar, ótiw qıyın bolǵan seksewilzar toǵaylar, eginzar hám baǵlardan ibarat owazislerdi kóriw múmkin; 6) ekologik sharayatǵa kóre hám berk úlke, bul tabiyatdan paydalanıwda abaylılıqtı talap etedi.