Malta

Malta (Malta), Malta Respublikası (Republika ta'Malta) — Orta teńiz oraylıq bólimindegi Malta arxipelagi atawlar toparında jaylasqan mámleket. Atawlardıń irileri: Malta, Gotso hám Komino. Maydanı 396 km². Xalqı 394 mıń adam (2001). Paytaxtı — Valletta qalası.

Mámleketlik basqarıw principi

Malta — Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Ózara doslıq quramına kiretuǵın respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1964-jılda qabıl etilgen; oǵan 1974, 1987-jıllarda ońlaw hám ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (1999-jıl 4-aprelden Gvido de Marko); ol parlament tárepinen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Wákiller palatası (bir palatalı parlament), atqarıwshı hákimiyattı húkimet ámelge asıradı. Bas ministrdi prezident tayınlaydı.

Tábiyatı

Malta atawdıń qubla hám qubla-batıs jaǵaları tik, kóp úńgir bar, arqa hám arqa-shıǵıs arqalı tómen hám qolaylı gavanlar bolıp tabıladı. Atawlar, tiykarınan, háktaslar, saz topıraqlardan dúzilgen. Platolar kóp. Íqlımı — Orta teńiz ıqlımı. Jazı ıssı, qurǵaq; qısı jıllı, jawınlı. Fevraldıń ortasha temperaturası 12°, avgusttiki 25°. Ortasha jıllıq jawın 530 mm ge jaqın. Aǵar suwları az.

Xalqı

Xalqınıń 98% ke jaqını maltiyler; inglisler hám italyanlar da jasaydı. Katolik dini húkimran. Rásmiy tili — malta hám inglis tilleri. Xalıqtıń 85% i qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Valletta, Birkirkara, Hamrun, Rabot, Viktoriya.

Tariyxı

Malta aymaǵında adamlar eramızǵa shekemgi 4 mıń jıllıqtan jasap baslaǵan. Ataw eramızǵa shekemgi XIII ásirden finikiyler, karfagenler, rimlikler, eramızǵa shekemgi 395-870-jıllarda Vizantiya, 870-1091-jıllarda arablar qol astında bolǵan. 1091-jılda Malta normannlar tárepinen basıp alındı, keyin Siciliyaǵa birlestirildi. 1530-jıl Meltada ioannitler (diniy ricarlıq) ordeni payda boldı hám ol Malta ordeni dep te atala basladı. 1800-jıl Meltanı Ullı Britaniya basıp alıp, koloniya dep járiyaladı. 1869-jıl Suvaysh kanalı ashılǵanınan keyin atawdıń strategiyalıq áhmiyeti astı hám ol Ullı Britaniyanıń Orta teńizdegi qúdiretli áskeriy teńiz bazasına aylandı. Birinshi jáhán urısınan keyin xalıq, azatlıq háreketiniń ósiwi nátiyjesinde 1921-jıl Ullı Britaniya Meltaǵa ózin-ózi basqarıw mártebesin beriwge májbúr boldı, biraq 1930-jıl ol Maltanı bul huqıqtan jáne ayırıldı. Ekinshi jáhán urısınan keyin milliy azatlıq háreketi kúsheydi. 1947-jılǵı konstituciyaǵa muwapıq ózin-ózi basqarıw huqıqı qayta tiklendi. 1964-jıl 21-sentyabrde Malta Ózara doslıq sheńberinde ǵárezsizlikke eristi. 1974-jıldan respublika. 1979-jıl Meltada aqırǵı inglis áskeriy teńiz bazası tamamlandı. 1987-jıl konstituciyaǵa mámlekettiń áskeriy awqamlarǵa qosılıwın qadaǵalawshı bánt kirgizilgen. Malta 1964-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasın 1993-jıl 25-fevralda ornattı. Milliy bayramları: 31-mart — Azatlıq kúni (1979), 21-sentyabr — Ǵárezsizlik kúni (1964), 13-dekabr — Respublika kúni (1974).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Mılletshil partiya, 1980-jılda dúzilgen. Malta leyboristler partiyası, 1920-jılda dúzilgen; Malta kommunistlik partiyası, 1969-jılda tiykar salınǵan; Malta demokratiyalıq partiyası, 1985-jılda dúzilgen; Demokratiyalıq alternativ partiyası, 1989-jılda dúzilgen. Ulıwma jumısshılar awqamı kásiplik awqamı, 1943-jılda dúzilgen; Malta kásiplik awqamları konfederaciyası, 1958-jılda dúzilgen.

Xojalıǵınıń tiykarǵı tarmaqları — tranzit júk tasıw operaciyaları hám shet el turistlerge xizmet kórsetiw (jılına 1 mln. nan artıq shet el turistleri kelip-ketedi). Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi — 26,5%, awıl xojalıǵınıń úlesi — 3,3%. Sanaattıń jetekshi tarmaqları — toqımashılıq, tigiwshilik, ayaq kiyim sanaatı menen birge mashinasazlıq, ximiya hám elektron sanaatı da rawajlanǵan. Kemasazlıq hám keme remontlaw kárxanaları bar. Jılına 1190 mln. kVt/saat elektr energiya payda etiledi. Azıq-awqat, ayaq kiyim, keramika, ximiya kárxanaları júzege kelgen. As duzı hám imaratbap tas qazıp alınadı. Awıl xojalıǵında dıyqanshılıq jetekshi orında. Subtropikalıq miyweshilik hám júzimshilik, gúlshilik anaǵurlım rawajlanǵan; biyday, arpa, júweri, kartoshka, palız eginleri hám paxta jetilistiriledi. Qoy, eshki, shoshqa, qaramal, eshek, ǵashır, jılqı, qus hám qoyan baǵıladı.

Transportı

Vallettada teńiz portı hám xalıqaralıq aeroport bar. Shetke toqımashılıq ónimleri, vino, palız eginleri, gúl hám basqalardı shıǵaradı. Shetten azıq-awqat, janılǵı, ximiya ónimlerin keltiredi. Sırtqı sawdadaǵı tiykarǵı klientleri: Germaniya, Ullı Britaniya, Italiya. Pul birligi — Malta lirası.

Bilimlendiriwi, mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Bilimlendiriw tarawı inglis sisteması tiykarında quralǵan. Kishkentaylar ushın 2 jıllıq mektep hám haqıyqıy 6 jıllıq baslanǵısh mektepten ibarat baslanǵısh tálim hám 7 jıllıq orta bilim beriw engizilgen. Mámleketke qaraslı biypul mekteplerden tısqarı, menshikli mektepler de bar. 6 jastan 16 jasqa shekem oqıw májbúriy. Valletgada Malta korollik universiteti (1592) bar. Bir qansha ilimiy jámiyetler bar. Vallettada Milliy kitapxana, Malta korollik universiteti kitapxanası, Gotso atawında ǵalabalıq kitapxana, Malta milliy muzeyi, súwretler galereyası bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Maltada basıp shıǵarılatuǵın iri gazetalar: "Malta gavernment gazett" ("Malta húkimet gazetası", inglis hám malta tillerinde shıǵatuǵın gazeta, 1813-jıldan), "Orizont" ("Gorizont", malta tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1962-jıldan), "Alternativa" ("Alternativ", malta tilinde shıǵatuǵın gazeta, 1989-jıldan), "Tayme" ("Waqıt", inglis tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1935-jıldan), "Mument" ("Háreket", malta tilinde shıǵatuǵın háptelik, 1972-jıldan), "Sandi tayme" ("Ekshembi waqtı", inglis tilinde hár ekshembide shıǵatuǵın gazeta, 1922-jıldan), "Torcha" ("Shıraq", malta tilinde shıǵatuǵın gazeta, 1944-jıldan). "Malta Brodkasting Osoriti" (MBO) telekórsetiw hám radioesittiriw xızmeti 1961-jılda dúzilgen.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Malta hám Gotso atawlarında neolit dáwirine tiyisli tastan qurılǵan az ushıraytuǵın ımaratlar (Xal-Tarshin, Mnaydra hám basqalar) saqlanıp qalǵan. XVI-XVIII ásirlerde qorǵan imaratları júzege kelgen, Maltanıń jańa paytaxtı — Valletta qalası qurıla baslaǵan, Madina qalası oyanıw hám barokko arxitektorlıǵı ruwxında qayta qurılǵan. Bul dáwirde jámiyetlik ımaratları, shirkewler, kayerlar júzege kelgen. XIX ásir hám XX ásir 1-yarımı imaratları arasında Mostada júzege kelgen sheńber formasındaǵı gúmbezli shirkew, Vallettadaǵı opera teatrı, Gotso atawındaǵı Ta-Pinu bazilikası ayrıqsha ajıralıp turadı.

Malta aymaǵınan neolit dáwirine tiyisli ılaydan islengen ıdıslar, tas hám terrakotadan jasalǵan háykelsheler hám taǵı basqalar tabılǵan. XVII ásirde barokko hám klassicizm usılında isleytuǵın jergilikli arxitektorlar hám músinshiler jetilisip shıqtı (arxitektorlar J. Kassar, L. Gafa, S. Ittar, D. Gronye de Vasse, háykelshi M. Gafa hám basqalar). Malta — joqarı paleolit dáwiri mákan-jayı. Irkutsk qalasınan 85 km batısta, Malta awılı qasındaǵı Belaya dáryası jaǵasında jaylasqan. 1928-jıl M. M. Gerasimov tawıp, 1959-jılǵa shekem úyrengen. Bir waqıtta payda bolǵan hár qıylı túrdegi jeńil kóshpeli turar jaylar (chum, jertóle, yarım jertóle) ashılǵan. Maltalıqlar buǵa, mamont, júnli nosoroglardı awlaǵan. Maltadan súyekten islengen 20 ǵa jaqın hayal qudayları háykelshesi, ushıp ketip atırǵan qus súwreti salınǵan haywan súyegi úzindileri, júdá kóp tas hám súyek qurallar (pıshaq, iyne, oq) hám de 3-4 jaslı bala skeleti tabılǵan. Skelet átirapına qızıl-sarǵısh sebilgen. Qábir ústi 3 tat taxta menen jasırılǵan. Qábirden zebi-ziynet buyımları, súyekten islengen qus háykelsheler, nayza, shanıshqı hám basqa buyımlar tabılǵan. Bul estelik dáslep jámiyettiń matriarxat dáwirine tiyisli bolıp, sol dáwir turmısı haqqında sáwlelendirip beredi.

Ádebiyatı

Gerasimov M. M., Malta - paleoliticheskaya stoyanka, Irkutsk, 1931. Malta (Malta Respublikası) paytaxtı — Valletta qalası. BMSh aǵzası.