Irak

Bul terminniń basqa da mánisleri bar. Qarańız: Irak (mánisleri)

Irak, Irak Respublikası (Al-Jumhuriyah al-lraqiyah) - Qubla-batıs Aziyada, Dajla hám Furot dáryaları aralıǵında jaylasqan mámleket. Maydanı - 435,052 km2. Xalqı - 37,056 mln. adam (2015). Paytaxtı - Baǵdad qalası. Basqarıw tárepten 18 (wálayat) ga bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Irak - respublika. 1970-jıl 16-iyulda kúshke kirgen Waqıtsha konstituciya ámel etedi. Mámleket baslıǵı - prezident (1979-jıl iyuldan Saddam Husayn, áyne waqıtta ol bas ministr, Revolyuciyalıq komandirlik keńesi baslıǵı hám qurallı kúshler joqarı bas komandiri). Prezidenttiń kepillik múddeti - 7 jıl. 2002-jıl 15-oktyabrdagi referendumda S. Huseyinniń prezidentlik kepilligi taǵı 7 jılǵa uzaytırıldı. Nızam shıǵarıwshı húkimet - Milliy Keńes (parlament); ol 4 jıl múddetke saylanadı. Atqarıwshı hákimiyattı prezident hám húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Irak aymaǵınıń kóp bólegi Joqarı hám Tómen Mesopotamiya tegisliklerinen ibarat. Arqa hám arqa-shıǵısında Armeniya hám Iran tawları (uzınlıǵı 3000 m den joqarı), qubla hám qubla-batısında Siriya Arabstan tegistawlıǵınıń shet bólegi (uzınlıǵı 900 m ge shekem) jaylasqan. Joqarı Mesopotamiya (yamasa Jazira) uzınlıǵı 300-450 m tegis platodan ibarat. Tómen Mesopotamiyanıń uzınlıǵı bolsa 100 m den aspaytuǵın allyuvial oypatlıq bolıp tabıladı. Tiykarǵı paydalı qazılmaları - neft hám gaz. Fosforit hám altınkúkirt kánleri de bar.

Íqlımı

Iraktıń arqa bóleginde kontinental Orta teńiz ıqlımı, jazı ıssı hám qurǵaq, qısı jıllı hám jawın kóp, qublasında tropikalıq ıqlım. Mosulda iyuldıń ortasha temperaturası 34°, yanvar ayında 7°. Qısta tawlarda qar jawadı. Eń tómen temperatura -18° qa shekem. Basrada yanvardıń ortasha temperaturası 11°, avgust ayında 34°, geyde 50° qa jetedi. Jıllıq jawın tawlarda 500 mm ge shekem, mámlekettiń qubla-shıǵısında 60-100 mm ge shekem jetedi. Irak aymaǵınan ótken Dajla hám Furot dáryalarınan suwǵarıwda keń paydalanıladı. Alkurn qalası janında bul dáryalar qosılıp, birden-bir Shatt ul-Arab dáryasın payda etedi hám Parsı qoltıǵına kishi kóller kóp. Shóllerinde suw waqtınsha aǵatuǵın saylıqlar bar. Topıraqları - dárya oypatlıqlarında suwǵarılatuǵın ónimli allyuvial topıraq. Iraktıń qalǵan bóleginde sahra hám shala shólge tán kashtan hám boz topıraqlar tarqalǵan. Tawlı aymaqlarda taw-otlaq topıraqları ushıraydı. Aymaǵınıń kóp bólegi sahra, qubla-batısı shól hám shala shól. Taw janbawırlarında siyrek putalıqlar, dárya oypatlıqlarında terek hám talzarlar bar. Shatt ul-Arab oypatlıǵında xurmazarlar kóp.

Haywanat dúnyası

Haywanot dúnyası túrli-túrli. Tegisliklerde taw eshkisi (jeyran, kiyik), jabayı eshek (ǵashır), ala sırtlan, shaǵal, qaplan jasaydı. Kemiriwshiler, jer bawırlawshılar (atap aytqanda, záhárli ko'lvor jılan) hám zıyanlı shıbın-shirkeyler (shekshek, falanga, shayan) kóp. Dárya jaǵalarında qotan, qızılǵaz, birqazan ushıraydı.

Xalqı

Xalqı, tiykarınan, arablar (75%) hám kurdlar (20%). Sonıń menen birge, túrkmenler, ossuriy (aysor) lar, iraniylar, armanlar hám basqalar da jasaydı. Rásmiy tili - arab hám kurd tilleri. Tiykarǵı dini - islam. Xalqınıń 96% i musulmanlar (62% i shialar hám 34% i sunniyler). Xristianlar da bar. Xalıqtıń 70,4% qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Baǵdad, Basra, Mosul, Karkuk, Najaf.

Tariyxı

Irak aymaǵı (Mesopotamiya) - dúnyadaǵı eń áyyemgi mádeniy oraylardan biri. Eramızǵa shekemgi 7 mıń jıllıqta dáslepki suwǵarılatuǵın dıyqanshılıq, shárwashılıq rawajlanǵan. Eramızǵa shekemgi 3 mıń jıllıqta qalalar payda bolǵan, bir neshe mayda qulshılıq mámleketleri payda bolǵan. Eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıqta olar Bobil patshalıǵına birlesken. Eramızǵa shekemgi VI ásirde Irak aymaǵı Ahamaniyler, keyinirek Salavkiyler (eramızǵa shekemgi IV-II ásirler) hám Parfiya (eramızǵa shekemgi II ásir - eramızdıń III ásir) mámleketleriniń xojalıq, sawda orayı bolǵan. Sasaniyler húkimranlıǵı dáwirinde bul jerde xristianlıq, evreylik hám basqa dinler menen birge zardushtiylik te tarqalǵan. VII ásirdiń 30-jıllarında Mesopotamiyanı arablar iyelegen. 661-jıl Ummaviyler xalifalıǵına qosıp alındı. Xalıq arasında Islam dini hám arab tili keń tarqala basladı. 750-1055-jıllar bul jerde Abbasiyler húkimranlıq etti. Keyinirek saljukiyler, XIII ásir 2-yarımında mongollar bastırıp kirdi. XIV ásir aqırı - XV ásir basında Ámir Temur saltanatı quramına kirgen. XVI ásir 30-jıllarında Iraktı túrkler, XVII ásir basında Safaviyler iyeledi. XVII ásir 2-shereginen Birinshi jáhán urısı aqırına shekem Osmanlı túrk imperiyası quramında boldı. Birinshi jáhán urısınan keyin Iraktı inglisler basıp aldı hám taladı. 1920-jıl Irak ústinen Ullı Britaniya mandatı ornatıldı. Sol waqıttan baslap kolonizatorlikke Qarsı pútkil mámleket boylap milliy azatlıq kóterilisi baslanıp ketti. Bul kóterilis shápáátsizlik penen bastırılǵan bolsa da, inglisler milliy húkimet dúziwge razılıq berdi. Irak ámir Faysal basshılıǵındaǵı korollik dep daǵaza etildi, biraq ol inglisler qadaǵalawında edi. Angliya Irak patshalıǵın awır shártnamalar dúziwge májbúr etti (1922, 1923).

Irak nefti Angliya basshı monopoliyalar, tiykarınan "Irak petroleum kompani" (1929-jılǵa shekem "Turkish petroleum") ıqtıyarında qaldı. 1932-jıl Ullı Britaniya Irakqa rásmiy tárepten ǵárezsizlik berdi, biraq áskeriy-siyasiy qadaǵalap turıw huqıqın aldı. Irak húkimetiniń Ullı Britaniya menen sheriklikti kúsheytiw, awıllarda mákánlar húkimranlıǵın bekkemlewdi názerde tutqan siyasatı xalqıqtı ashlıqqa alıp keldi hám siyasiy huqıqlardan ayırdı. Bul siyasatqa qarsı dıyqanlardıń kóterilisleri bolıp ótti (1930-1936). Jumısshılar óz huqıqları ushın gúres basladı. Bir neshe kásiplik awqamları dúzildi. Irak húkimetiniń siyasatınan mayda milliy oqımıslı adam hám oficerlerdiń bir bólegi de narazı boldı. Húkimet basshıları bir neshe ret ózgertirildi. 1941-jıl oktyabrde Nurı Said basshılıǵında jańa húkimet dúzildi. Ekinshi jáhán urısı dáwirinde miynetkeshler jaǵdayı awırlasıp, xalıq háreketleri kúsheydi. Nátiyjede, siyasiy tutqınlar azat etildi.

Urıstan keyin milliy azatlıq háreketi kúsheydi. Arab-izrail urısı dáwirin (1948-1949) de húkimet mámlekette repressiya hám quwǵın qılıw siyasatın alıp bardı. Parlament tarqatıldı, siyasiy partiyalar hám kásiplik awqamları iskerligi qadaǵan etildi. AQSh penen Irak arasında "Texnika járdemi" (1953), "Áskeriy járdem" (1954) tuwrısında shártnamalar dúzildi. 1955-jıl Irak-Túrkiya áskeriy shártnamasına qol qoyıldı. Bul bolsa Baǵdad paktiniń dúziliwine tiykar boldı. Mámlekettegi patriot kúshler azatlıq hám demokratiya ushın gúresti toqtatpadı. 1956-jılda Irak armiyasında "Azat oficerler" atlı jasırın revolyuciyalıq shólkem dúzildi. 1957-jıl Irak Kompartiyası, Milliy demokratiyalıq partiya, Ǵárezsizlik partiyası ("Ǵárezsizlik") hám Arab socialistlik oyanıw partiyası (Baas partiyası) nıń birlesiwinen Milliy Birlik Frontı (MBF) dúzildi.

1958-jıl 14-iyulda MBF, "Azat oficerler" shólkemi hám de miynetkeshlerdiń birgeliktegi háreketi nátiyjesinde patshalıq awdarıldı hám Irak respublika dep daǵaza etildi. Abdulkarim Qasım basshılıǵında húkimet dúzildi. Respublika húkimeti Iraktıń Baǵdad paktinan shıqqanın járiyaladı. Iraktaǵı inglis áskeriy bazaları tamamlanıldı (1959-jıldıń 30-mayında). 1958-jıl 26-iyulda qabıl etilgen konstituciyada barlıq puqaralar nızam aldında teń huqıqlı hám demokratiyalıq erkinlikler menen támiyinlenejaqlıǵı jazıp qoyıldı. Sonnan keyin kásiplik awqam shólkemleri hám siyasiy partiyalar ashıq isley basladı. Húkimet siyasiy tutqınlarǵa ulıwma keshirim járiyaladı. Hayallar er adamlar menen teń huqıqqa iye boldı. Shet el firmalarınıń Irak jerlerine iyeligi sheklendi.

Húkimettiń xalıqshıllıq siyasatı ishki ırımshıl kúshlerdiń qarsılıǵına ushıradı. A. Qasım patriot shólkemler iskerligin sheklewge májbúr boldı. 1961-jıl sentyabrde kurd xalqına qarsı urıs basladı. 1963-jıl fevralda mámleket awdarıspaǵı bolıp, húkimet Baastıń ekstremist basshıları qolına ótti. Olar demokratlardı tolıq joq etiwge kiristi. Mıńlaǵan patriotlar óltirildi hám qamaqqa alındı. Bunday zulım siyasatqa qarata xalıq ǵázebi kusheyiwi nátiyjesinde Baas basshıları eki keri gruppaǵa bólindi. 1963-jıl noyabrde hákimiyattı A. S Orif basshı áskerleri qolǵa aldı. 1963-1968-jıllar túrli siyasiy toparlardıń húkimet ushın gúresi menen ótti. Húkimetke qarsı kórsetiwler boldı. 1968-jıl iyuldaǵı mámleket awdarıspaǵı nátiyjesinde húkimet general Ahmad Hasan al-Bakr basshılıǵındaǵı Baas basshıları qolına ótti. Húkimet siyasiy tutqınlardı azat etip, aldınǵı wazıypalarına qayta tayınladı. Az aqsha alatuǵın miynetkeshler "qorǵaw salıǵı" nan azat boldı. Miynet, pensiya, jumısshılardıń social támiynatı, jer reforması haqqında jańa nızam qabıllandı (1970). Revolyuciyalıq komandirlik keńesi Irak mámleketi sheńberinde kurdlardıń milliy avtonomiyasın tán aldı. Irak Kurdistanındaǵı áskeriy háreketler toqtatıldı. Kurd aǵartıwshı shólkemlerine erkinlik berildi. Kurd tili ekinshi rásmiy til dep daǵaza etildi. Húkimet wákilleri qatarına kurd milletine tiyisli 5 dana siyasatshı kirgizildi. Kurdistandı rawajlandırıw programması ámelge asırıla baslandı. 1974-jıl 11-martta Irak Kurdistanı avtonomiyası daǵaza etildi.

1979-jıl S. Huseyn mámleket prezidenti bolǵannan keyin, 1980-jıl sentyabrde Irak penen Iran arasında Shatt ul-arab dáryası boylap ótken shegara jónindegi jánjel qurallı soqlıǵısıwǵa aylanıp ketti. 8 jıl dawam etken bul kelispewshilik Jaqın Shıǵıs hám Parsı qoltıǵı átirapındaǵı jaǵdaydı keskinlestirip jiberdi. Aqır-aqıbette 1990-jıl 15-avgustta Irak prezidenti Saddam Husayn Iran prezidenti A. A. Hoshimiy Rafsanjoniyǵa xat jiberip, tezlik penen kelisim dúziwdi usınıs etti. Iran bul usınıstı qabılladı. Biraq bul urıs mámleket ekonomikasına úlken zıyan jetkerdi. 1990-jıl 1-avgusttan 2-avgustqa ótetuǵın keshede Irak áskerleri Kuveyt aymaǵına bastırıp kirdi hám bir neshe kún dawamında onı qamal etip turdı. Baǵdad Kuveyttiń Irak penen "tolıq hám máńgi birleskenligin" járiyaladı. BMSh Qáwipsizlik Keńesi Kuveyttiń Irak tárepinen basıp alınıwın qaraladı hám Irak áskerleri Kuveyttan tezlik penen alıp shıǵıp ketiliwin talap etti. Irakqa qarsı qattı ekonomikalıq jaza ilajları járiyaladı. Biraq Irak administraciyası bul talaptı atqarmadı.

Nátiyjede BMSh Qáwipsizlik Sovetiniń "Usı regionda tınıshlıq hám qawipsizlikti qayta tiklew ushın barlıq zárúr qurallardan paydalanıw" tuwrısındaǵı sheshimine qaray, AQSh, Ullı Britaniya, Franciya, bir qatar arab mámleketleri áskeriy bólimlerinen ibarat kóp milletli kúshlerdiń áskerleri 1991-jıl 16-yanvardan 17-yanvarǵa ótetuǵın keshesi Irakqa qarsı urıs háreketlerin basladı. "Shóldagi dúbeley" dep atalǵan bul urısta Irak áskerleri jeńiliske ushıradı. 1994-jıl noyabrde Irak Kuveyttıń suverenitet, aymaqlıq pútinligi hám xalıqaralıq shegaraların tolıq hám úzil-kesil tán alıwın bildirdi. BMSh qáwipsizlik keńesi qararlarına muwapıq Iraktıń ǵalabalıq qırǵın quralları rezervleri, olardı jetkeriwshi qurallar hám islep shıǵarıw quwatların anıqlap, joq etip taslaw ushın arnawlı komissiya dúzildi. Iraktan barlıq túrdegi shiyki zat, sonday-aq, neft, tayın ónimler satıp alıw hám de oǵan barlıq túrdegi shiyki zat hám tayın ónimler, qural-jaraq, áskeriy texnika satıw, basqa tárizde áskeriy járdem kórsetiw qadaǵan etildi. Azıq-awqat hám dári-dármaq bunnan tısqarı. Áskeriy waqıyalar hám ekonomikalıq qamal nátiyjesinde Irak sociallıq-ekonomikalıq tarawlarda hádden tıs awır jaǵdayǵa túsip qaldı. Irak 1945-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların 1993-jıl 19-iyunda ornattı. Milliy bayramı - 17-iyul - Revolyuciya kúni (1968).

Tiykarǵı siyasiy partiyaları, shólkemleri hám kásiplik awqamları

Arab socialistlik oyanıw partiyası - Ba's, 1947-jılda dúzilgen, Ulıwma arab Base partiyası quramına kiredi, Irakta 1954-jıl qáliplesken; Kurdistan demokratiyalıq partiyası, 1946-jılda dúzilgen; Kurdistan revolyuciyalıq partiyası, 1974-jıl shólkemlestirilgen; Irak kommunistax partiyası, 1934-jılda tiykar salınǵan; Demokratiyalıq milliy patriot frontı, 1980-jıl dúzilgen; Aldıńǵı milliy patriot frontı, 1973-jıl dúzilgen. Irak jumısshı kásiplik awqamları ulıwma federaciyası 1959-jılda dúzilgen bolıp, Jáhán kásiplik awqamları federaciyası aǵzası.

Ekonomikası

Irak - agrar-industrial mámleket. Irak bekkem ekonomikalıq potencialǵa iye. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 22%, awıl xojalıǵınıń úlesi 20,3% ti quraydı. Neft (rezervi 65 mlrd. tonnadan zıyat), gaz, altınkúkirt, mramor hám fosfatlardıń úlken rezervleri bar. Irak-Iran urısı baslanıwınan aldın neft eksport etiwden hár jılı 21-26 mlrd. dollar dáramat alınatuǵın edi. Sanaattıń neft, gaz qazıp shıǵarıw, neftti qayta islew, cement, elektr energetika, mashina injineriya hám basqa tarmaqları rawajlanǵan. Mayda ónermentshilik kárxanası hám ustaxanaları kóp. Toqımashılıq, ayaq kiyim, azıq-awqat sanaatı da anaǵurlım rawajlanǵan. Al-Iskandariyada mashinasazlıq zavodı, Samarrada antibiotik hám basqa dári-dármaqlar zavodı, Qut al-Amarada jip gezleme kombinatı, Baǵdadta elektronika ásbap -úskeneleri zavodı hám tigiwshilik fabrikası, Ramodida ayna zavodı hám basqa kárxanalar bar. Biraq BMSh Qáwipsizlik Sovetiniń ekonomikalıq jaza ilajları nátiyjesinde finanslıq resurslar, shiyki ónim, ıqtıyat bólimler, ásbap -úskeneler jetispewshiligi hár tarawda sezilip turadı.

Awıl xojalıǵına jaramlı jerler 12 mln. ga, sonnan 8 mln. ga jer islenedi. Egin maydanınıń kópshilik bólegine biyday, qalǵan bólegine paxta, temeki, palız eginleri egiledi; baǵshılıq ta rawajlanǵan. 1990-jıllarǵa shekem Irak xurma tereginiń sanı tárepinen dúnyada 1-orında turatuǵın edi, dúnya bazarına shıǵarıp satılatuǵın xurma miywesiniń 4/5 bólegi onıń úlesine tuwrı keler edi. Biraq Irakqa qarsı jaza ilajları awıl xojalıǵına da tásirli tásir etti. Atap aytqanda, 1990-jılǵa salıstırǵanda 2000-jılda egin maydanları qısqarıp, jalpı ónim kemeydi. Mısalı biyday ónimi 1055 mıń tonnadan 800 mıń tonnaǵa, arpa 1095 mıń tonnadan 500 mıń tonnaǵa, mákke 171 mıń tonnadan 100 mıń tonnaǵa, júzim 428 mıń tonnadan 290 mıń tonnaǵa túsip qaldı. Shárwashılıqtaǵı qoy, eshki, qaramal, túye, at sanı da kemeydi. Shetten mashina hám úskeneler, azıq-awqat, qara metall, ximiyalıq buyımlar keltiredi. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı qarıydarları: Iordaniya, Italiya, Germaniya hám basqalar. Pul birligi - Irak dinori.

Transportı

Temirjol uzınlıǵı 3 mıń km, avtomobil jollarınıń uzınlıǵı 30 mıń km, neft trubaları uzınlıǵı 4,2 mıń km, gaz trubaları uzınlıǵı 2,6 mıń km. Tiykarǵı teńiz portları - Basra, Fao, Umm-Kasr, dárya portı - Baǵdad. Baǵdadta zamanagóy xalıqaralıq aeroport bar. Irak shetke xurma, teri, jún, cement, neft, neft ónimleri, altınkúkirt shıǵaradı.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

1970-jılda 6 jastan 12 jasqa deyingi balalardıń májbúriy baslanǵısh tálimi tuwrısında nızam qabıl etilgen. Baslanǵısh mektepte de, orta mektepte de oqıw múddeti 6 jıl. Universitetler, institutlar, kolledjler, atap aytqanda, Baǵdad universiteti, Baǵdadta al-Mustansuriya universiteti, Basra, Mosul hám Sulaymoniyada universitetler, Baǵdadta texnologiya institutı bar. 1947-jılda Irak Pánler akademiyasına tiykar salınǵan. Baǵdadta Kurd Pánler akademiyası, Ilimiy izertlewler shólkemi bar. Iri kitapxanaları: Baǵdad universitetiniń oraylıq kitapxanası, Milliy kitapxana, Irak muzeyi kitapxanası, Mosuldaǵı Ǵalabalıq kitapxana hám basqalar. Muzeyleri: Baǵdadtaǵı Irak muzeyi, Arab miyras estelikleri muzeyi, Mosul muzeyi, Basradaǵı universitet muzeyi, Eski Bobil qaldıqlarındaǵı Bobil muzeyi.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Eń áhmiyetli gazeta hám jurnalları: "As-Savra" ("Revolyuciya", arab tilindegi kúndelik gazeta, 1968-jıldan), "Al-Irak" ("Irak", arab hám kurd tillerindegi kúndelik gazeta, 1976-jıldan), "Al-Jumhuriya", ("Respublika", arab tilindegi kúndelik húkimet gazeta, 1963-jıldan), "Bagdad observer" ("Baǵdad gúzetshisi", inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1967-jıldan), "Baǵdad" (francuz tilinde 2 ayda 1 ret shıǵatuǵın siyasiy hám mádeniy jurnal), "Al-Afak al-Arabiyya" ("Arabstan shapaqları", arab tilindegi aylıq siyasiy-ádebiy jurnal, 1975-jıldan). Irak informaciya agentligi 1959-jılda dúzilgen. Mámleket radioesittiriw hám televidenie shólkemi húkimet shólkemi bolıp tabıladı. 1936-jıldan radioesittiriw, 1956-jıldan telekórsetiw alıp barıladı.

Ádebiyatı

Orta ásirlerde Irak paytaxtı - Baǵdad ulıwma arab mádeniyatı, páni hám ádebiyatınıń oraylarınan biri bolǵanlıǵı sebepli Irak jazba ádebiyatı da ulıwma arab ózeninde gúllendi. Ulıwma arab kórkem ádebiyatı V-VII ásirlerde awızeki xalıq dóretiwshiligi bay dárekleri tiykarında payda boldı. Aldın proza (ańızlar, ertekler), keyin poeziya (ǵázzel, táriyp hám taǵı basqalar) payda bolıp, rawajlana basladı. XVI ásirden ádebiyat páseńlewge ushıradı. XIX ásirde Abd al-Muhsin al-kozimiy, Jamol Sidqiy az-Zaxaviy hám Maruf Rusafiy sıyaqlı ataqlı shayırlar óz dóretpelerinde aǵartıwshılıq hám milliy azatlıq gúresi ideyaların sáwlelendirdi. XIX ásir hám XX ásir baslarında Irak ádebiyatında poeziya jetekshi janr bolǵan. Mahmud Ahmad assayid Irak ádebiyatında birinshi bolıp gúrriń hám qıssalar jazdı. Olarda adamgershilik ideyaların alǵa súrdi. Zunnun Ayyub hám basqa satirikshilerdiń dóretiwshiligi tártipke salıwshı mámleket socialliq ómirine úlken tásir kórsetti. Sol dáwirde aldıńǵı shayırlardan Muhammed Mahmud al-Javhoriy hám Muhammed Solih Bahr ul-Ulum nátiyjeli dóretiwshilik etti.

50-jıllarda Irak ádebiyatında romanshılıq hám dramaturgiya qáliplesti. Bul dáwirdegi Irak poeziyası haqıyqatlıqtı tuwrı sáwlelendire basladı. Revolyuciya (1968-jıl) dan keyin Irak ádebiyatı gúllep rawajlandı. Basqınshılıqqa qarsı gúres hám ádalatlı jámiyet qurıw gimnin jırlaw tiykarǵı tema bolıp qaldı. Abu al-Vahhob al-Bayotiy, Hasan al-Bayotiy hám basqalar dóretiwshiliginde siyasiy jáne sociallıq namalar jańladı. Irak poeziyasın reforma etken Nozik al-Maloika hám basqa shayıralar hám de shayırlar lirikalıq qosıqlar jarattı. Kurd tilindegi ádebiyat ta rawajlanǵan.

Arxitekturası

Arxitekturası júdá eski dástúrlerge iye bolıp, bul jerde Bobil-Ossuriya mádeniyatı hám Parfiya estelikleri saqlanıp qalǵan. VII ásirden baslap arab mádeniyatı tásiri kúsheygen. VII ásir 30-jıllarında Kufa, Basra, VIII ásir baslarında Vasit qalalarına tiykar salındı. 762-jıldan dóńgelek joba tiykarında Madinat as-Salom (Tınıshlıq qalası, házirgi Baǵdad) qurıla basladı. IX ásirde orta ásirler arxitekturası gúllendi (salawatlı saray imaratları, biyik minarlı meshitler, atap aytqanda, Samarradaǵı 450 baǵanalı Mutavakkil meshiti). XII ásir hám XIII ásir 1-yarımınan Baǵdadtaǵı (Mustansuriya Medirese kompleksi, Bobal-Vastani qala dárwazası) hám Mosuldaǵı (Nuriddin jome meshiti) estelikler saqlanǵan. XVI-XVII ásirlerde bezew kásibi, zergerlik hám naǵıs oyıwshılıq kórkem óneri úlgileri bolǵan Baǵdadtaǵı Muso al-Qadim (altın meshit) maqbara meshiti, Karboladaǵı Imam Huseyn maqbara meshiti hám basqalar qurıldı. Turar jaylar ishki háwlili, teris aywanlı, áynekleri sánli oyma naǵıslı aǵash pánjereli etip qurıldı. Zamanagóy arxitekturada túrli evropasha usıllar tásiri bilinedi. Basra, Mosul, Karbalo, Samarra qalaları joybarı islep shıǵıldı (1959-1960). Baǵdad, Mosul, Basra hám basqa qalalardaǵı zamanagóy jámiyetlik hám turaq-jay ımaratları sızılması hám qurılısında jergilikli ıqlım hám turmıs shárayatları itibarǵa alındı, xalıq dástúrlerine ámel etildi. Irak arxitektorları arasında N. Javdod, R. al-Shatırshı, X. Munif hám basqalar ataqlı.

Súwretlew kórkem óneri

Irak aymaǵında eramızǵa shekemgi 8-7 mıń jıllıqqa tiyisli eski mádeniyat mákan-jaylarında áyyemgi kórkem óner dóretpeleri (alebastr hám ılaydan soǵılǵan háykelsheler, tamǵa-tumarlar, ılaydan islengen ıdıslar) tabılǵan. Eramızǵa shekemgi 4-1 mıń jıllıqta Shumer, Akkad, Bobil, Ossuriya kórkem mádeniyatı izbe-iz rawajlandı. Grek, Parfiya, Sasaniyler kórkem óneri estelikleri ushıraydı. Orta ásirlerde Irak kórkem óneri ulıwma arab mádeniyatı quramında gúllendi. VIII-XIII ásirlerdegi ganch hám aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, diywal súwretshiligi, miniatyura, gúlalshılıq, naǵıs oyıwshılıq kórkem óneri gúllep jasnadı. Zergerlik hám sulıw jazıw rawajlanıp, házirgi bezew kórkem ónerinde de dawam etpekte. XX ásir baslarında reńli súwretlew kórkem óneri júzege keldi (Abdulqodir Rassom, Muhammed Solih Sakiy hám basqalar). Súwretshi hám músinshi Javod Salim, súwretshilerden Ata Sabriy, Xolid al-Jadr, músinshilerden Xolid ar-Raxxal, Muhammed Ǵániy at shıǵarǵan. Olar áyyemgi Irak kórkem óneri dástúrlerin rawajlandırıwǵa úlken úles qostı. Keyingi jıllarda Ismoil ash-Shayıqlı, Nurı ar-Ravi, Diya al-Azavi hám basqalar olardıń jumısların dawam ettirdi. Sońǵı áwladqa tiyisli súwretshilerden Hafiz ad-Durubiy hám Mahmud Ahmad Irak súwretlew kórkem ónerin joqarı dárejege kóterdi. Irak aymaǵında bir neshe ásirler dawamında kurdlar kórkem óneri rawajlanıp kelmekte.

Muzıkası

Muzıkası arab muzıka kórkem óneriniń bir shaqapshasın quraydı. Irakda ud, rubab, nızam, nay, daff hám basqa saz ásbapları áyyemnen málim. Abbasiylar xalifalıǵı dáwiri (750-1258) nde Baǵdad Orta hám Jaqın Shıǵıs xalıqları muzıka oraylarınan biri esaplanıp, bul jerde ataqlı kompozitorlar - Ishoq al-Mavsiliy, Safiuddin al-Urmaviylar dóretiwshilik etken. Osmanlı túrk imperiyası quramında bolǵan dáwiri (XVI ásirdiń 30-jılları - 1918) nde túrk muzıkasınıń tásiri kúshli bolǵan. Irak xalıq hám professional muzıkası keń rawajlanǵan maqam sistemasına tiykarlanadı. Maqamlar iri formadaǵı vokal-nama gruppalardıń lad tiykarın hám de nama-sesler uyǵınlıǵı mazmunın belgileydi. Hár bir dóretpe arnawlı bir maqam atı menen ataladı. Irak xalıq qosıqları ishinde ataba, xuda, muashshaq sıyaqlı aytım janrları keń tarqalǵan. Zamanagóy Irak muzıkasında Evropa muzıka dástúrleriniń tásiri bar. Baǵdad radiosında Shıǵıs muzıkası orkestri (basshısı kompozitor Salim al-Shalabiy), qor, jeke atqarıwshı qosıqshıları bar. 1929-jıl Baǵdad orta mektep oqıwshıları tárepinen "Irak milliy teatrı", 1931-jıl birinshi proffesional ansambl, 1971-jıl simfoniyalıq orkestr dúzilgen.

Irak muzıka kadrları, tiykarınan, Elegant kórkem óner akademiyası (1940, muzıka, súwretlew kórkem óner hám músinshilik, teatr kórkem óneri bólimleri bar) nda tayarlanadı. 1968-jıl balalar muzıka mektebi ashılǵan. Mámleket oqıw orınlarınan tısqarı menshikli muzıka mektepleri bar. Irakta kompozitor Ahmed al-Halil (qosıq, saz dóretpeler avtorı), xalıq hám zamanagóy qosıq atqarıwshıları Lomia Tavfiq, Vahida Halim, Dahlil Hasan, Zuhur Husayn, Foruh Hilol, Rizo Ali, sazendeler Hasan Rajab, Shuayb Ibrohim, Xudayr Shibli, Jalil Bashir, Munir Bashir hám basqalar belgili. Irak mámleket folklor ansambli 1985-jıl Tashkentte gastrolda bolǵan. Kompozitor hám sazende (ud) Salmon Shukur 1987-jıl Samarqandta bolıp ótken Z-Xalıqaralıq muzıka simpoziumında qatnasqan.

Teatrı

Irak professional teatrı óz iskerligin XX ásirdiń 20-jıllarınan baslaǵan. 1929-jıl orta mektep oqıwshıları Baǵadta milliy teatr toparın dúzip, mektep hám kóshelerde qosıqlar, oyınlar atqarǵan, kishi satiralıq pyesalar kórsetken. 1931-jıl háwesker rejissyor Haqqi ash-Shibliy 50 ge jaqın iraqlik, mısırlıq, siriyalıq hám livanlıq qosıqshılar hám xalıq sa orkestrinen ibarat birinshi professional ansambl dúzgen. Ansambl tárepinen Musa Shohbanderdiń "Vaxda" spektakli, arab ádebiyatı hám folklori tiykarında jaratılǵan spektakller saxnalastırıldı. Sonday ansambller Baǵdad, Basra, Mosulda da dúzildi. Irakta xalıq saz ásbapları menen birge dástan yamasa qosıq aytıwshı maqamshılar (kórkem oqıw ustaları) dan Muhammed Kubbanchi, Salima Murad, Sabiha Ibrohim hám basqalar ataqlı. Aktyorlar elegant kórkem óner akademiyası uyımlastıratuǵın koncertlerde, radio hám telekórsetiwler arqalı óz kórkem ónerlerin kórsetip beredi.

Kinosı

Kinosı 1940-jıllar ortalarınan rawajlana basladı. 1945-46-jıllarda mısırlıq rejissyorlar iraklıq aktyorlar qatnasıwında "Qahira-Baǵdad", "Shıǵıs batırı" filmlerin súwretke aldı. 1948-jıl Baǵdadta kinostudiya ashılǵannan keyin, "Aliya hám Issam", "Shıǵıs balaları", "Laylo Irakta" hám basqa filmler jaratıldı. 1958-jılda Irak kinosında jańa rawajlanıw dáwiri baslandı hám "Sayd Afandi" (rejissyorı K. Husni) filminiń súwretke alınıwı menen Irak kinematografiyasında jańa realistlik jóneliske tiykar salındı. 1960-jıl Irakta dúzilgen Teatr hám kino isleri bas basqarması hújjetli xronikalıq filmlerin úzliksiz islep shıǵarıwdı jolǵa qoydı. 60-jıllarda "Kim ayıplı" (rejissyorı A. Vali), "Gúzgi japıraqlar" (rejissyorı X. Labib), "Túńgi saqshı" (rejissyorı X. Shavqiy) filmleri dańq shıǵardı.

70-jıllarda Irak kinematografiyashıları sociallıq-siyasiy temaǵa múrájat etti, sol dáwirde qurǵaqshılıq máseleleri haqqında "Shóllegenler" (rejissyor Shukri Jamil), awıldaǵı ózgerisler haqqında "Tájiriybe" (rejissyor F. at-Tuhami), xalıq sanasınań ósiwi haqqında "Burılıs" (rejissyor D. Ali) filmleri júzege keldi. Sonnan keyingi "Dárya" (rejissyor F. al-Yasiriy), "Diywallar" (rejissyor Shukri Jamil) filmlerinde aldıńǵı realistlik dástúrler sáwlelendi. Áyne waqıtta mámlekettiń aktual máselelerin kóterip shıǵıwshı hújjetli kino rawajlanıp, "Jerge qaytıw", "Áwladlar miyneti", "Joǵalsın tınıshlıq", "Sónbes nur" lentaları júzege keldi. Irakta jılına 3-4 ádebiy, azǵana 30 hújjetli film islep shıǵarıladı.