Hindstan

Hindstan (rásmiy: Hindstan Respublikası (Bhārat Gaṇarājya[1]))- Qubla Aziyadaǵı mámleket. Aymaǵı arqadan qublaǵa 3 214 km, batıstan shıǵısqa 2 933 km sozılǵan. Arqasında Himalay tawları, batısta Arabstan teńizi, shıǵısta Bengaliya qoltıǵı menen qorshalǵan. Hindstan quramına Arabstan teńizindegi Lakkadiv hám Amindiv atawları, Bengaliya qoltıǵındaǵı Andaman hám Nikobar atawları da kiredi. Maydanı - 3,3 million km2. Xalqı - 1 428 627 663 adam (2023). Paytaxtı - Nyu Dehli. Basqarıw tárepten 28 shtat hám 8 awqam aymaǵına bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Hindstan - federativ respublika. Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Óz ara doslıq quramına kiredi. Ámeldegi Konstituciyası 1950-jıl 26-yanvardan kúshke kirgen; keyinirek ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı - prezident (2022-jıl 25-iyuldan Droupadi Murmu). Ol parlamenttiń eki palatası hám shtatlardıń nızam shıǵarıwshı shólkemleri aǵzalarınan ibarat saylawshılar komissiyası tárepinen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı prezident eki palata - Shtatlar keńesi (Raja sabxa) hám de Xalıq palatası (Log sabxa) nan ibarat parlament, atqarıwshı hákimiyattı prezident hám bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Hindstan arqalı az bóleklengen, tómen, qumlı. Tiykarınan, Hindstan yarım ataw hám Hindgang tegisliginde jaylasqan; Himalay hám Qaraqurum tawlarınıń bir bólegin óz ishine aladı. Hindistan aymaǵınıń 3/4 bólegi tegislik hám tegistawlıq. Hindstan yarım atawınıń derlik hámmesin Dekan tegistawlıǵı iyelegen (shıǵısqa qaray 900 m den 300 m ge shekem tómenlep baradı). Hindstan yarım atawı arqada allyuvial Hindgang tegisligi jaylasqan. Jer sharındaǵı eń biyik taw dizbegi - Himalay (Hindistanda biyikligi 8126 m, Nangaparbat tawı) hám Qaraqurum tawları Hindistandı arqadan tosıp turadı. Hindstanda paydalı qazılmalardan taskómir, temir rudası, titam, altın, tábiyiy gaz, marganets, xromit, boksit, almaz, qımbat bahalı taslar, mıs, neft, slyuda, qorǵasın kánleri bar.

Íqlımı

Íqlımı, tiykarınan, tropikalıq ıqlım, arqada tropikalıq mussonlı ıqlım. Iyun-oktyabrde ıssı hám ızǵar, noyabr-fevralda qurǵaq, salqın, mart-mayda júdá ıssı hám qurǵaq ıqlım. Ízǵar máwsimde jıllıq jawınnıń 70-90% jawadı. Jıllıq jawın Batıs Gat hám Himalay tawlarınıń samalǵa qarsı janbawırlarında 5000-6000 mm, Shillong platosında 12000 mm (Jer júzindegi eń jawın kóp jer), Hindgang tegisliginde 100 mm, Hindstan yarım atawınıń oraylıq bóleginde 300-500 mm. Yanvardıń ortasha temperaturası tegisliklerde 15° (arqada), 27° (qublada), may ayında hámme jerde 28-35°, ayırım waqıtlarda 48°. Tawlarda ortasha temperatura yanvarda -G, −8°, iyulda 18-23°.

Tiykarǵı dáryaları: Gang, aǵısı Jamna, Hind (joqarǵı aǵımı), Braxmaputra (tómen aǵımı), Narmada, Godavari, Krishna. Dáryaları jazda suwlı (musson jawınları dáwirinde tasadı), suwǵarıwda keń paydalanıladı, ayırımlarında keme qatnaydı. Topıraqları Hindistan aymaǵınıń kóp bóleginde qızıl, Dekan tegistawlıǵında qara, Hindgang tegisligi hám teńiz jaǵası oypatlıqlarında qońır topıraq. Himalay tawları janbawırında taw-qońır, sarı, taw qońır-orman, podzol, taw-otlaqı topıraqlar tómennen joqarıǵa almasıp baradı. Ósimliklerden akaciya, bambuk, kokos hám xurma palmasi keń tarqalǵan. Mámlekettiń 25% orman. Himalay tawlarınıń tómen janbawırlarında terek, joqarıda tik, sandal, himalay kedri, qaraqaraǵay, aqqaraǵay ósedi. Batıs Gat tawları janbawırı, Gang hám Braxmaputra deltaları, Shıǵıs Himalay taw aldı mudam jasıl ormanlardan ibarat. Hindistanda ósimliklerdiń 21 000 túri tarqalǵan. Onda Jer júzinde bar bolǵan barlıq ósimliktiń yarımınan kóbin ushıratıw múmkin.

Haywanat dúnyası hár túrli. Sút emiziwshi haywanlardıń 350 túri, quslardıń 1600 den zıyat túri bar. Hindistan aymaǵında pil, meshin, nosorog, arıslan, qaplan, jolbarıs, mangusg hám basqa haywanlar jasaydı, jılannıń derlik barlıq turi bar. Mámlekette 75 milliy baǵ hám 420 dan artıq qorıqxana bar. Iri milliy baǵları: Kaziranga, Manas, Dachigan, Dadva, „Gúller oypatlıǵı“ (Uttar-Pradesh), Sariska hám basqalar.

Xalqı

Hindstan - dúnyada eń kóp milletli mámleketlerden biri. Hindstanda túrli tillerde sóylesiwshi bir neshe júz millet, elat hám qáwim jasaydı. Xalqınıń 72% hind-evropa tilleriniń hindoriy tilleri toparında sóylesiwshi xalıqlar - hindustoniylar, marathlar, bengallar, bixarlar, gujarotlar, oriyalar, rajastxonilar, panjobilar quraydı. Kashmirilar dari til toparına tiyisli. Hindstan qublada, tiykarınan, dravid tillerinde, arqa hám arqa-shıǵısında tibetbirma tillerinde sóylesiwshi xalıqlar jasaydı. Qala xalqı 30%. Rásmiy tilleri - hind hám inglis tilleri. Xalıqtıń kóbisi (73%) hinduiylik dinine sıyınadı; islam (16%), xristian (6%), sikhizm (2,5%) hám basqa dinlerge sıyınıwshılar da bar. Iri qalaları: Kalkutta, Bombey, Dehli, Chennay, Bangalor, Ahmadobod, Aydarobod, Puna, Kanpur, Nagpur, Jaypur, Lakhnau.

Tariyxı

Arxeologiyalıq tabilǵan zatlar Hindstanda adamlar tas dáwirinde-aq jasaǵanlıǵınan dárek beredi. Eramızǵa shekemgi 3 mıń jıllıqtıń 2-yarımı - 2 mıń jıllıqtıń 1-yarımında Hind dáryası oypatlıǵında joqarı dárejede rawajlanǵan qala mádeniyatı payda bolǵan (Qarańız: Xarappi mádeniyatı). Eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıqtıń 2-yarımında arqa-batıstan Hindistanǵa oriylar kirip kelip, aldın Panjab, keyinirek Gang dáryası oypatlıǵına jayǵastı. Eramızǵa shekemgi VI ásirde arqa Hindstannıń shıǵıs bóleginde, Gang hám Jamna dáryaları háwizlerinde Magay"a mámleketi bolǵan. Eramızǵa shekemgi VI-IV ásirlerde ekonomikalıq rawajlanıw áyyemgi hind jámiyetinde turmıs shárayatların talay ózgertti. Qullar hám jallanba jumısshılardıń miynetinen dıyqanshılıq, ónermentshilik hám kánshilik jumıslarında paydalanıldı. Social qarama-qarsılıqlardıń kusheyiwi diniy-sektantlik háreketin payda etti, aqıbette buddizm hám jaynizm dinleri payda boldı. Eramızǵa shekemgi IV ásir ortalarında Nandalar dinastiyası dáwirinde derlik pútkil Hind dáryasınıń oypatlıǵı magadha mámleketi ıqtıyarında bolǵan. Magadha mámleketi gúllenip rawajlanǵan dáwirde Hind dáryası háwiziniń bir bólegin Ahamaniyler basıp aldı. Eramızǵa shekemgi 327-325-jıllarda Hindstanǵa Iskandar Maqduniy bastırıp kirdi. Magadha mámleketiniń qaraqshılıq urısları Mauriylar imperiyası dáwirinde de dawam etti. Patsha Ashoka húkimranlıǵında derlik pútkil Hindistan hám házirgi Awǵanıstannıń bir bólegi Mauriylarǵa qaraslı edi. Eramızǵa shekemgi I ásirde Hindistan arqasınıń úlken bólegi kushanlar qol astına ótti (Qarańız: Kushan patshalıǵı). Kushanlar mámleketi jemirilgennen keyin, IV ásirde Hindstan arqada taǵı Magadha mámleketi gúllendi.

Keyinirek Guptalar dinastiyası dáwirinde arqa Hindistannıń ádewirǵana bólegi - shıǵısta Bengaliya qoltıǵınan batısta Panjab hám Katxiyavar yarım atawına shekem bolǵan aymaq Magadha mámleketi quramına kirdi. Tap sol dáwirde Dekapda Vakataka, Pallavlar, Vanga sıyaqlı mámleketler bar bolǵan. II-IV ásirlerde bul jerde qulshılıq basqarıw principi jemirile baslaǵan. VI-XII ásirlerde Hindstanda bir neshe mámleket bar bolǵan. VII ásirdiń 1-yarımında jergilikli patshalardan biri Harsha Hindistan arqadaǵı bir neshe mámleketlerdi jawlap alıp, Harsha imperiyasına tiykar salındı. Bul imperiya 30 jıl húkim súrdi. VIII ásir baslarında arablar Sindti basıp aldı. XI ásir baslarında Mahmud Ǵaznaviy Hindistan arqasına bir neshe ret hújim etip, Panjabtıń bir bólegin óz mámleketi quramına qosıp alǵan. XII ásir aqırı - XIII ásir baslarında Hindistan arqasın Ǵuriylar mámleketi húkimdarı Muhammad Ǵuriy jawlap aldı. Onıń óliminen keyin Ǵuriy járdemshilerinen biri Qutbiddin Oyboq Dehli sultanlıǵına tiykar saldı. XIV-XV ásirlerde hind rojalarınıń hákimiyatı saqlanǵan Rajputana (Qarańız: Rojasthon) dan tısqarı Hindistan arqada ǵárezsiz Jaunpur, Bengaliya, Gujarat, Malva hám de Dekannıń arqada Baxmoniy sultanlıǵı payda boldı. Awǵanlardıń Lodiylar dinastiyası húkimranlıǵı dáwiri (1451-1526) nde Gang dáryası oypatlıǵınıń ádewirǵana bólegi sultanlıqqa qosıp alındı. XV ásir aqırında Hindistanǵa dáslepki evropalıq kolonizatorlar - portugallar kirip keldi hám XVI ásirdiń 1-yarımında olar teńiz jaǵasına jaylasıp aldı.

1526-jıl aprelde Zahiriddin Muhammad Babur panipattaǵı urısta Ibrahim Lodiydi jeńip, Dehli sultanlıǵın iyeledi hám Hindistanda Baburiyler mámleketine tiykar saldı (bul mámleket 1858-jılǵa shekem bar boldı). XVII ásir baslarında Hindstanǵa Angliya hám Gollandiyanıń Ost-Hindstan kompaniyaları suǵılıp kirdi hám portugallardı Hindistan menen alıp baratırǵan teńiz sawdasınan ayırıp, mámlekette qatar faktoriya (sawda-satıq punktleri) asha basladı. 1664-jıl francuzlardıń Ost-Hindstan kompaniyası da dúzildi. Baburiyler arasındaǵı óz-ara ishki gúres inglis hám francuzlardıń Ost-Hindistan kompaniyalarına Hindstanda áskeriy ekspansiya uyımlastırıw imkaniyatın berdi. Hindstanda ústemlikke erisiw ushın bul eki kompaniya arasında Qubla Hindstanda bolıp ótken sawashlar (1756-1763) nátiyjesinde Angliyanıń Ost-Hindistan kompaniyası jeńimpaz shıǵıp, Bengaliyanı jawlap aldı, Karnatik hám Aud xanlıqların óz xızmetkerlerine aylandırdı. 1803-jıl Dehli basıp alınǵannan keyin, baburiy patshalar inglisler Ost-Hindstan kompaniyasına tolıq ǵárezli bolıp qaldı. 1833-jıl Ost-Hindistan kompaniyası sawda shólkemi retinde tamamlanıp, oǵan Hindstandı kolonizatorlik tiykarında basqarıw wazıypası júkletildi. Hindistan áste-aqırın Ullı Britaniyaǵa awıl xojalıǵı shiyki ónimin jetkerip beretuǵın bazaǵa aylanıp qaldı. XIX ásir ortalarında kolonizatorlarǵa qarsı xalıq qozǵalańları bolıp ótti. 1857-1859-jıllarda bolıp ótken ataqlı áskeriyler qozǵalańı (Qarańız: Hindstan xalıq kóterilisi) Hindistannıń keyingi rawajlanıwına tásir kórsetti. 1858-jıl Ost-Hindstan kompaniyası tamamlanıp, Hindistandı tikkeley Ullı Britaniya basqarıp basladı.

XIX ásirdiń 80-jıllarınan mámlekette xalıqtıń narazılıq kórsetiwleri, mitingler, is taslawlar háwij aldı. 1885-jıl qatar milliy shólkemler birlesip, Hindistan milliy kongressi (HMK) ne jıynaldı. XX ásir basları onda B. Tilak basshılıǵında shep demokratiyalıq aǵım qáliplesti. 1905-1908-jıllarda milliy azatlıq háreketi jáne de háwij aldı. Ásirese, 1908-jılǵı Bombey is taslawı zárúrli áhmiyetke iye boldı. Ullı Britaniya húkimeti milliy azatlıq háreketin diniy topar belgileri boyınsha bólip taslawǵa háreket etti hám 1906-jıl Musulmanlar ligası partiyasınıń payda bolıwına kómeklesti. Oǵan qarsı hindulerdiń Hindu maxasabxa (hindulerdiń ullı awqamı) siyasiy shólkemi dúzildi. Birinshi jáhán urısı dáwiri (1914-1918) nde Hindistan metropoliya tárepinde urısta qatnastı. 1918-jıldan kolonizatorlikke qarsı gúres jáne de háwij aldı. Bul dáwirde HMK basshılarınan biri bolǵan M. K. Gandi kolonizatorlarǵa qarsı gúrestiń sat'yagraxa (kúsh isletpesten qarsılıq kórsetiw) formasın propaganda etti. Gandi táliymatı - gandizm HMK partiyasınıń rásmiy ideologiyasına aylandı. Inglis kolonizatorlarınıń Amritsar obası (1919-jıl aprel) nan keyin dekabrde HMK boysınbaw kompaniyasın háwij aldırdı. 1918-1922-jıllarda jumısshılar háreketi kúsheydi. 1920-jıl Bugun Hindistop kásiplik awqamları kongressi dúzildi. 1923-1927-jıllarda milliy azatlıq háreketi waqtınsha passivlesti.

1927-jıl HMK da antiimperialistlik gúresti aktivlestiriw tárepdarların birlestirgen shep qanat payda boldı. Oǵan J. Neru hám S. Ch. Bas basshılıq etti. 1929-1930-jıllardaǵı jáhán ekonomikalıq krizisi antiimperialistlik háreketti jańa basqıshqa kóterdi. 1930-jıl HMK M. Gandi basshılıǵında taǵı boysınbaw kompaniyasın baslap jiberdi. 1931-jıl martta HMK basshıları kolonizator húkimran sheńberler menen kelisim basladı. Hár eki tárep kelise almaǵan soń, boysınbaw kompaniyası dawam ettirildi (1934-jılǵa shekem). 1935-jıl Angliya parlamenti Hindistandı basqarıw tuwrısında hújjet (nızam) qabılladı. Buǵan kóre, wálayatlardıń avtonomiya huqıqları biraz keńeytirildi, olarda jergilikli húkimet dúzildi, biraq húkimet aldınǵıday inglis kolonizatorları qolında qalaberdi. Mámlekette bul reakcion hújjetke qarsı kórsetiwler bolıp ótti. 1936-jıl HMK imperialistlik kúshlerge qarsı birden-bir front dúziw wazıypasın ilgeri súrdi. Ekinshi jáhán urısı (1939-1945) dáwirinde Hindistan antifashistlik koaliciya tárepinde boldı. Urıs sońında Hindistan menen Angliya imperializmi arasında ekonomikalıq hám siyasiy qarama-qarsılıqlar keskin kúsheydi. 1946 -jıl basında armiya, flot hám aviaciyada inglislerge qarsı ǵalabalıq shıǵıwlar bolıp ótti. 1946-jıl 18-23-fevralda Bombeydaǵı áskeriy teńizshiler kóterilisi revolyuciyalıq hárekettiń joqarı shıńı boldı. Angliya húkimeti milliy háreket basshıları menen kelisim baslap, 1946-jıl báhárde Hindistanǵa dominion mártebesin beriwge qarar etkenligin járiyaladı.

1946-jıl avgustta J. Neru basshılıǵında waqıtsha húkimet dúzildi. Milliy azatlıq háreketiniń háwij alıp ketiwi nátiyjesinde inglis kolonizatorları Hindistannan shıǵıp ketiwge májbúr boldı. 1947-jıl 15-avgustta Hindistan aymaǵında eki ǵárezsiz mámleket - Hindistan (tiykarınan, hindulerden ibarat) hám Pakistan (tiykarınan, musulmanlardan ibarat) dominionları payda boldı. Hindistannıń birinshi bas ministri HMK jetekshisi J. Neru boldı. 1950-jıl 26-yanvarda Hindistan suverenli respublika dep daǵaza etildi. Mámlekette agrar reformaları ótkerile baslandı. Sanaatta mámleket sektorın jaratıw jáne onı rawajlandırıw, awıl xojalıǵında jer iyesi jer iyeligin tamamlaw jolları belgilendi. 1964-jıl mayda J. Neru óliminen keyin HMK partiyasınıń jaǵdayı awırlastı. 1965-jıl gúzde Hindistan-Pakistan kelspewshiligi júz berdi. 1966-jıl Tashkent ushırasıwında qol qoyılǵan Tashkent deklaraciyası eki mámleket arasındaǵı dawlardı sheshiwine tiykar boldı. 1966-jıl yanvarda L. B. Shastri óliminen keyin J. Nerudıń qızı - I. Gandi Hindistan Bas ministri boldı. 1977-jıl martta parlamentke ótkerilgen saylawda Janata parti (partiyası) jeńimpaz shıqtı. Bul HMK niń keyingi 30 jıl (1947-1977) dawamındaǵı birinshi iri jeńilisi edi. Janata parti jetekshisi M. Desai Hindistan Respublikasınıń tórtinshi Bas ministri boldı.

1977-jıl marttaǵı jeńilisten keyin HMK partiyası krizis dáwirin basınan keshirdi. Partiyanıń bir qansha kózge kóringen basshıları Janata partiǵa ótip ketti. 1978-jıl yanvarda burınǵı Bas ministr I. Gandi jáne onıń bir qansha tárepdarları HMK nen shıǵıp, jańa partiya - HMK (I) in dúzdi. 1980-1989, 1991-1996-jıllar hám 2004-jıldan HMK [1978-jıldan HMK (I)] húkimet joqarısında. Hindistan - 1945-jıldan BMSh aǵzası. 1991-jıl 26-dekabrde Ózbekistan Respublikası suverenitetin tán alǵan hám 1992-jıl 18-martta diplomatiyalıq qatnasların ornatqan. Milliy bayramları: 26-yanvar - Respublika kúni (1950) hám 15-avgust - Ǵárezsizlik kúni (1947).

Tiykarǵı siyasiy partiya hám kásiplik awqamları

Hindistan milliy kongressi (I) partiyası, HMK (1885-jıl 28-dekabrde dúzilgen) gi bóliniwden keyin 1978-jıl yanvarda dúzilgen; Bxaratiya janata parti, Janata parti (1977-jıl dúzilgen) diń bóliniwi nátiyjesinde 1980-jıl aprelde dúzilgen; Janata dal partiyası, 1988-jıl 11-oktyabrde dúzilgen; Hindistan Kommunistlik partiyası, 1925-jıl 26-dekabrde tiykar salınǵan; Hindistan Kommunistlik partiyası (marksistik), 1964-jıl noyabrde dúzilgen. Ulıwma Hindistan kásiplik awqamları kongressi, 1920-jıl dúzilgen; Hindistan kásiplik awqamları milliy kongressi, 1947-jıl tiykar salınǵan; Hind kásiplik awqamları orayı, 1970-jıl dúzilgen.

Xojalıǵı

Hindistan - agrar-industrial mámleket. Sanaat islep shıǵarıw, ózine tartatuǵın shet el qarjısınıń kólemi tárepinen dúnyadaǵı rawajlanǵan 10 dana mámleket qatarına kiredi. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵı, orman xojalıǵı hám balıq tutıw 25%, sanaat 30%, xizmet kórsetiw tarmaǵı 45% ti quraydı. Ekonomikası kóp ukladlı. Jalpı milliy óniminiń 28% in quraytuǵın mámleket sektorı áskeriy sanaat tarmaqları, atom energetikası, transport hám baylanısta jetekshi orın iyeleydi. Awıl xojalıǵında mayda dıyqan xojalıqları ústemlik etedi. Mámlekette 8 mln. nan artıq fermer xojalıǵı bar. Islenetuǵın jerler (165 mln. gektar) mámleket aymaǵınıń 2/3 bólegin quraydı; sonnan 141 mln. gektarı tek egislik (35 mln. gektarınan jılına eki ret ónim alınadı). Awıl xojalıǵı maydanınıń 20% i suwǵarıladı. Mámlekette xalıq sanı kóp bolıwına qaramastan, onıń awıl xojalıǵı ónimlerine bolǵan mútájligi tolıq qandırılıpǵana qalmay, kóp bólegin eksport ta etedi. Awıl xojalıǵı dıyqanshılıqqa qánigelesken. Tiykarǵı eginleri - salı, biyday, tarı, sobıqlı dán eginleri hám maylı ósimlikler. Hindistan shekerqamıs, jer ǵoza, shay, ken, kanakunjut, paxta jetistiriw boyınsha dúnyada aldınǵı orınlarda turadı.

Sonıń menen birge, kauchuk, kofe, mákke, temeki, burısh, tatımlıqlar (burısh, kardamon, mushk, dolchin hám taǵı basqalar) jetistiriledi. Hindistanda kokos palmasi, banan, citrus hám basqa miyweli terekler de ósiriledi. Shárwashılıǵında qaramal, qoy, eshki, shoshqa, jılqı, túye, quslar baǵıladı. Nawqanshılıq rawajlanǵan. Balıq hám teńiz haywanları awlanadı. Orman xojalıǵında qımbat bahalı aǵash tayarlanadı. Sanaatında marganets, slyuda (dúnyada aldınǵı orınlardan birinde), taskómir, titan, temir rudası, altın, tábiyiy gaz, xromit neft, boksit hám basqalar qazıp alınadı. Jılına ortasha 380 mlrd. kvt/saat elektr energiyası payda etiledi (onıń 4/5 bólegi ıssılıq elektr stanciyalarında, 1/7 bólegi GES larda); AES lar da bar. Jetekshi sanaat tarmaqları: toqımashılıq (tiykarınan, ken hám jip-gezleme), azıq-awqat (qantsheker, temeki), teri-ayaq kiyim sanaatı. Neftti qayta islew, cement, qaǵaz, shıyshe-ayna islep shıǵarıw kárxanaları bar. Qara hám reńli metallurgiya, ximiya sanaatı, mashinasazlıq rawajlanǵan. Dúnyadaǵı informaciya texnologiyaları baǵdarındaǵı kárxanalardıń yarımınan kóbi Hindistanda jaylasqan. Yadrolıq texnologiyalar hám kosmostı jawlap alıw boyınsha jetekshi orında. Hindistanda islep shıǵarılatuǵın sanaat ónimleriniń 40% ke jaqının mayda hám ónermentshilik kárxanaları beredi.

Transportı

Transportında temirjol transportı zárúrli rol oynaydı. Transport jolları uzınlıǵı 75 mıń km (15% elektrlastırılǵan). Avtomobil jolları uzınlıǵı 3 mln. km den artıq. 1984-jıl Kalkutta qalasında metropoliten iske túsken. Mámlekette kemeler qatnaytuǵın dárya jollarınıń sanı 14. Mámleket sırtqı sawda aylanbasınıń 90% teńiz jolları arqalı ámelge asırıladı. Teńiz sawda flotınıń tonnası 10 366 mıń tonna dedveyt. Iri teńiz portları: Bombey, Kalkutta, Kochin, Vishakhapatnam, Chennay. Hindistannıń kóp qalaları jáhándegi iri qalalar menen hawa jolları arqalı baylanısqan. Tiykarǵı aeroportları Bombey, Dehli, Kalkutta, Bangalor, Chennay, Bxubaneshvar, Maduray qalalarında jaylasqan. Mámleket ishkerisinde xızmet etetuǵın 90 aeroport bar.

Sırtqı sawda

Hindistan shetke mashina hám úskeneler, kiyim-kenshek, teri hám onnan tayarlanǵan buyımlar, ximiyalıq tovarlar, jip-gezleme gezlemeler, juttan tayarlanǵan buyımlar, temir rudası, shay, kofe, tatımlıqlar, konserva, balıq hám balıq ónimleri, brilliant, qımbat bahalı taslar shıǵaradı. Shetten neft hám neft ónimleri, islep shıǵarıw quralları, tutınıw buyımları hám basqalardı aladı. Sırtqı sawdada AQSh, Yaponiya, Ullı Britaniya, Germaniya, BAÁ, Belgiya, Italiya, Rossiya, Franciya, Saudiya Arabstanı hám basqa mámleketler menen sheriklik etedi. Pul birligi - Hindistan rupiyasi.

Medicinalıq xızmeti

Mámlekette densawlıqtı saqlaw ámeliyatında xalıq shıpakerlik kásibi de keń qollanıladı. Medicina xızmetkerleri 100 den artıq medicina joqarı oqıw orınlarında, 16 tis shıpakerleri kolledjlerinde hám 12 basqa medicina bilim orınlarında, orta medicina xızmetkerleri 480 medicina mektebinde tayarlanadı. Mámlekette kóplegen medicina orayları, zamanagóy emlewxana hám ambulatoriya tarmaqları bar. Tiykarǵı kurort mákanları: Gujarot shtatındaǵı Titxal, Ubxrat, Diu, Daman, Maharashtra shtatındaǵı Madha, Marv, Karnatakadaǵı Ullal, Udili, Mangamuru hám basqalar. Hindistanda eki túrdegi densawlıqtı saqlaw mákemeleri bar. Biri menshikli densawlıqtı saqlaw, ekinshisi mámleket densawlıqtı saqlaw xızmetleri. Hindistanda ayrıqsha parıq penen tán alınǵan 6 medicina sisteması bar. Bular Ayurveda, Sidda, Unani, Yoga, Naturopatiya hám Gomeopatiya.

Bilimlendiriwi, mádeniy-aǵartıwshılıq hám ilimiy mákemeleri

Hindistan ǵárezsizlikke erisken waqıtta mámleket xalqınıń 96% sawatsız bolǵan. 1949-jılda qabıl etilgen konstituciya boyınsha 6 jastan 14 jasqa deyingi balalar ushın biypul májburiy talim engizildi. 2005-jılda sawatlılıq dárejesi 52% ke jetti. Mámlekette úlken jastaǵı xalıq arasında sawatsızlıqtı tamamlaw maqsetinde arnawlı mektepler ashılǵan bolıp, olarda 120 mln. adam shuǵıllanadı. Hindistanda xalıq tálimi sisteması mektepke shekemgi tálim mákemeleri, baslanǵısh hám kishi tiykarǵı mektep, tolıqsız orta hám tolıq orta mektepten ibarat.

Maman jumısshılar óner bilim orınlarında tayarlanadı. Joqarı oqıw orınlarında oqıw múddeti 5-6 jıl hám oqıw pullı. Mámleket oqıw orınları menen birge arnawlı oqıw orınları da bar. mámlekette 219 universitet hám institut hám de 7 mıńnan zıyat kolledj bar. Iri hám áyyemgi joqarı oqıw orınları: Bombey universiteti, Kalkutta universiteti, Chennay universiteti hám basqa tiykarǵı kitapxanaları: Kalkuttadaǵı milliy kitapxana (1902-jıl dúzilgen), Dehlidegi ǵalabalıq kitapxana (1951), Chennaydaǵı ǵalabalıq oraylıq kitapxana (1896) hám basqalar. Mámlekette 460 tan artıq muzey iskerlik júrgizedi. Irileri: Chennaydaǵı mámleket muzeyi (1851-jıl dúzilgen), Dehlidegi házirgi zaman kórkem óneri milliy galereyası (1954), Jańa Dehli (Nyu Dehli) degi Milliy muzey, Varanasi qalasındaǵı Kórkem óner muzeyi, Kalkuttadaǵı Hindistan muzeyi (1814), Birla Texnologiya muzeyi, Bombeydegi Batıs Hindistan muzeyi, Dehlidegi J. Neru (1964), M. Gandi (1948) memorial muzeyleri.

Hindistanda ilimiy izertlewler universitet hám arnawlı oraylarda, ilimiy jámiyet hám associaciyalarda, pánler akademiyalarında alıp barıladı. Hindistan milliy pánler akademiyası eń iri ilimiy shólkem esaplanadı. Institutlarǵa Ilimiy hám sanaat izertlewleri keńesi, Atom energiyası boyınsha komissiya, Awıl xojalıǵı izertlewleri boyınsha Hindistan keńesi, Medicina izertlewleri boyınsha Hindistan keńesi, Universitetlerdi aqsha menen támiyinlew komissiyası, Qorǵaw izertlewleri shólkemi basshılıq etedi. Hindistan ilimiy kongressi associaciyası Hindistannıń eń ǵalabalıq ilimiy jámiyeti bolıp tabıladı. Hindistanda 130 arnawlı ilimiy izertlew shólkemi, 700 den artıq qánigelesken laboratoriya ilimiy izertlewler júrgizedi. Mámlekette ilimiy izertlew menen 2,5 mln. adam shuǵıllanadı.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Hindistanda 84 tilde ulıwma tirajı 51 mln. nusqadan ibarat 19 mıń gazeta, 35 mln. nusqadan ibarat 18 mıń jurnal baspa etiledi. Irileri: „Indian ekspress“ („Hind ekspressi“, inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1932-jıldan), „Xindustan tayms“ („Hindistan waqtı“, inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1923-jıldan), „Tayms of India“ („Hindistan waqtı“, inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1838-jıldan), „Steytsmen“ („Mámleket ǵayratkeri“, inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1875-jıldan), „Neshnl gerald“ („Milliy xabarshı“, inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1938-jıldan), „Nav bharat tayms“ („Jańa Hindistan waqtı“, hind tilindegi kúndelik gazeta, 1947-jıldan), „Naya patx“ („Jańa jol“, aylıq ádebiy-kórkem jáne sociallıq-siyasiy jurnal, 1954-jıldan), „Forin affers riports“ („Xalıqaralıq qatnaslar xabarshısı“, inglis tilindegi aylıq jurnal, 1952-jıldan), „Turmıs“ (urdu tilindegi háptenama, 1963-jıldan), „Hindu“ (inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1878-jıldan), „Hindustan“ (hind tilindegi kúndelik gazeta, 1933-jıldan), „Blits“ („Shaqmaq“, inglis, urdu, hind, marathiy tillerindegi háptelik jurnal, 1941-jıldan). Press Trast of Hindistan, Hindistandaǵı eń iri informaciya agentligi (PTI), 1947-jıl dúzilgen; Yunayted Nyus of Hindistan (YUNI), Hindistan baspasóz informaciya agentligi, 1961-jıl dúzilgen. Ulıwma Hindistan radiosı 1936-jıldan, Ulıwma Hindistan televideniesi 1976-jıldan isleydi. Radioesittiriwler 1927-jıldan, telekórsetiwler 1959-jıldan baslanǵan.

Ádebiyatı

Hind ádebiyatınıń 3 mıń jıldan kóbirek dástúrı vedalar - sanskrit tilindegi diniy gimnlerden baslanadı. Eramızǵa shekemgi X-IV ásirlerde xalıq awızeki dóretiwshiliginde iri epikalıq dástanlar - „Mahabharata“ hám „Ramayana“ qáliplesti. Áyyemgi hind ádebiyatı estelikleri - puranlar múqaddes tekstleri bul dástanlar tekstlerine jaqın. Áyyemgi hind ertekleri jıynaqlarınan „Panchatantra“, „Xitopadesha“, „Vetalapanchavinshati“, „Shuksaptati“ ataqlı. Avtorlıq ádebiyatı eramızǵa shekemgi I ásir baslarında payda boldı. Sanskrit ádebiyatınıń ullı shayırı hám dramaturgi Kalidasatr. Bxasa (III-IV ásir) hám Shudraka (V-VI ásir) da ataqlı dramaturg bolǵan. Sanskrit ádebiyatında Bxovabxugi (VIII ásir) da sezilerli iz qaldırdı. Dandin (VII ásir) niń „On shahzada hádiysesi“ romanı sanskrit kórkem prozasınıń shıńı esaplanadı. Eramızdıń dáslepki ásirlerinen dravid tilleri (Qarańız: Dravidler) nde, atap aytqanda, tamil ádebiyatı (Qarańız: Tamil ádebiyatı) rawajlandı. Shama menen VII ásirden orta ásirler ádebiyatınıń tariyxı baslanadı. Sanskrit hám tamil tilindegi ádebiyat penen bir qatarda basqa tillerde de ádebiyat payda boldı. Jańa hind ádebiyatı dravid hám jańa hind-oriya tillerinde 1 mıń jıllıq aqırınan rawajlana basladı. Keyin bolsa kashmir hám sindh ádebiyatı, sonıń menen birge pushtu tilindegi ádebiyat qáliplese basladı. Musulman mámleketleriniń payda bolıwı hám islam dininiń keń tarqalıwı nátiyjesinde Hindistannıń parsı tilindegi ádebiyatı júzege keldi (Xusrav Dehlaviy, Mırza Bedil hám basqalar).

Shayırlardan Vali (XVII-XVIII ásir), Mir Toqiy, Mırza Ǵolib hám basqa urdu poeziyasınıń eń jaqsı úlgilerin jarattı. XIX ásirdiń 2-yarımında milliy azatlıq háreketiniń rawajlanıwı nátiyjesinde ádebiyatta hind aǵartıwshılıq dáwiri baslandı. Bul dáwir ádebiyatında Dinobondxu Mittro, Premchand Mittro, Bonkimchondro Choddopaddqay hám Bengaliyanıń basqa jazıwshıları nátiyjeli dóretiwshilik etti. Áyne waqıtta inglis tilinde dóretiwshilik etken dáslepki shayırlar (G. L. V. Derozio, K. Gosh, T. Datt) dıń qosıqlarında inglis romantizminiń tásiri bilinedi. XX ásirdiń 20-jıllarında ǵárezsizlik ushın gúres hind ádebiyatınıń oraylıq teması bolıp qaldı. Bul dáwirdiń ullı jazıwshısı bengaliyalı R. Tagor boldı. Parsı hám urdu tillerinde dóretiwshilik etken shayır M. Íǵbal óz dóretpelerinde joqarı kórkemlikke eristi. 1930-jıllardıń ortalarında aǵartıwshı jazıwshılardıń háreketi payda boldı. XX ásirdiń 30-jıllarında Hindistanda inglis tilindegi ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma payda boldı (M. R. Anand, N. K. Narayan, X. Chattopadxaya hám basqalar). 1936-jıl Iremchand, M. R. Anand hám Sajjod Zohirlar baslaması menen Hindistop aǵartıwshı jazıwshılar associaciyası dúzildi. Gandizm ádebiyatqa tereń tásir kórsetti. Revolyuciyalıq romantik aǵım qáliplese basladı (Josh Malihobodiy). Poeziya formaları jańalandı, proza tez rawajlana basladı. Áyne waqıtta dekadentlik aǵımları da payda boldı (I. Joshı, M. Varma). Hindistannıń ǵárezsizlikke erisiwi (1947) aldıńǵı ádebiyattıń rawajlanıwına járdem berdi.

Kolonizatorlik qaldıqların joǵaltıw ushın gúres hám ekonomikanıń rawajlanıwı ilgeri qalaq bolǵan bir qatar ádebiyatlardıń rawajlanıwına hám de jańa ádebiyatlardıń qáliplesiwine múmkinshilik tuwdırdı. Hindistannıń milliy tillerindegi ádebiyatlar menen bir qatarda inglis tilindegi ádebiyat ta rawajlanǵan. 1940-1960-jıllarda Hindistanda hind progressiv ádebiyat wákilleri A. S. Jafri, S. K. Chouxan, Xoja Ahmad Abbos, Yashpal, A. N. Kasmi, A. Nagar hám basqalar óz dóretpelerinde mámlekettegi sociallıq-ekonomikalıq mashqalalardı kóterip shıǵıp, jámiyettegi eń global máselelerdi sheshiwge shaqırdı. Milliy ádebiyat wákillerinen B. Bxattachoriya, M. R. Anand, M. Bondopaddxay, T. Bondopaddxay, G. Singx, R. V. Desai, R. Krishnamurti, R. A. Maxadevan, Vsh'chatxol hám basqalar óz dóretpelerinde mámlekette ekonomikalıq ǵárezsizlikke erisiw, jarlılıqtı saplastırıw, sawatsızlıqtı tamamlaw, xalıqtıń ruwxıy dárejesin asırıw sıyaqlı mashqalalardı kóterip shıqtı. Progressiv jazıwshılar Sh. Chouxan, X. Dvidedidiń ideologiyalıq-estetikalıq qarasları mámlekettegi sociallıq-siyasiy hádiyse hám processler menen bekkem baylanısqan. Jazıwshı I. Joshı hind ádebiyatında „psixologiyalıq ádebiyat“ wákili retinde kórinetuǵın boldı. Jazıwshı hám dramaturg V. Prabxakara óz dóretpelerinde ǵárezsiz Hindistannıń sociallıq máselelerin shın tárizde súwretledi. 1980-1990-jıllarda M. Rakesh, Kamleshvar, B. Saxni, J. Kumar, Duggal, A. Pritam, K. Azmi, Saksena, Vimal hám basqa jazıwshılar nátiyjeli dóretiwshilik etti (Taǵı qarańız: Xsh") ádebiyatı).

Arxitektura

Hindistanda eramızǵa shekemgi 3-1 mıń jıllıqlarda-aq qorǵaw, xojalıq hám turar jay ımaratları, baǵ hám suw háwizleri bolǵan iri qalalar (Sanghol, Lothal, Mathura, Pataliputra) qurılǵan. Eramızǵa shekemgi IV-II ásirlerde úlken qorǵan, saraylar (Pataliputradaǵı patsha Ashoka sarayı), diniy buyımlarǵa arnalǵan qurılıs-stupalar, memorial stolba (stambxa) lar, úńgir ıbadatxanaları (Karlida, eramızǵa shekemgi I ásir; Ajantat, eramızǵa shekemgi II ásir - eramızǵa shekemgi VII ásir) hám monastrlar, piramidalar jaratılǵan. Eramızdıń baslarında budda ıbadatxanalarınıń jańa túrleri (Sangida jer ústine qurılǵan tórt kolonnalı terrasadan ibarat kub formasındaǵı ıbadatxana, V ásir; Ellorda pútin jartastı oyıp islengen ıbadatxana, VIII ásir) payda boldı.

VI-VII ásirlerde ıbadatxanalardıń tegis minar formasındaǵı arqa (Madya-Pradesh shtatında jaylasqan Kxajuraxo ıbadatxanalar kompleksindegi Kandarya Maxadeo hám Bxubaneshvar qalasındaǵı Mukteshvara ıbadatxanaları) hám zona sıyaqlı minar formasındaǵı qubla (Maxabalipuramdaǵı Dxarmarajaratxa ıbadatxanası) túrleri qáliplesti. Sol dáwirde Banoras qalasında hinduler ıbadatxanaları qurıldı; shıǵısta 1500 ge jaqın ıbadatxana bar. XIII ásirden Dehli sultanlıǵı dáwirinde iri saray ansamblleri, meshit, gúmbez tárizli úńgir, minarlar (Dehlidegi Polyus Minor dep atalǵan minarlı Quvvat-ul-Islam meshiti, 1193-jıldan qurıla baslanǵan) hám de bekkem qorǵan diywalları menen qorshalǵan qalalar (Siri, Jaqonpano, Tuǵlaqabad, Feruzabad; hámmesi XIV ásirde Dehli aymaǵında) qurıldı.

Baburiylar mámleketi dúzilgennen soń, Hindistan arxitekturası joqarı shıńlarǵa eristi: qala hám qorǵan qurılısı kórkem óneriniń ájayıp úlgileri jaratıldı (Agra, Ajmer, Allaobodtaǵı qorǵanlar, „Fatehpur-Sekri“ qala-qorǵanı, 1569-1584), gúmbez tárizli mazarlar (Dehlidegi Xumoyun maqbarası, 1565; Agra qalası qasındaǵı Tajmahal) qurıldı. Qurılısta mramor eń kóp qollanılatuǵın qurılıs materialına aylandı. Usı waqıtta Hindistannıń ayırım aymaqlarında arxitektorlıqta jergilikli kolorit saqlanıp qaldı (Asarvtaǵı Dadagarir bulaq pavilonı, XVI ásirde., Datiyadaǵı Bir Singx Deo sarayı, XVII ásir bası). XVI ásirde jaratılǵan Haydarabadtaǵı Chor Minor Zafar arki, onıń qasındaǵı Mekka meshiti, Ahmadabadtaǵı shayqalıp turatuǵın minarlar úlken tariyxıy estelikler bolıp tabıladı.

XVII ásirde „Merwert“ atı menen atalǵan meshit, Jáhángirshahtıń mramordan qurılǵan maqbarası, Dehlidegi Rang Mahal sarayı, injiler menen bezetilgen meshit, sikhlardıń Amritsardaǵı sıyınıw ornı - Altın ıbadatxana qurıldı. Baromi (Rojasthon), Kanarak (Orissa), Kajuraxo (Madhya-Pradesh) daǵı ıbadatxanalar hind arxitektorlıǵınıń teńsiz esteliklerine aylandı. XIX ásirde eski qalalar (Kalkutta, Madras, Bombey) rawajlandı hám Evropa arxitektorlıǵı usılındaǵı imaratlar qurıldı. Ǵárezsizlikke eriskennen keyin, mámleketti industriyalastırıw menen baylanıslı bolǵan qurılıslar háwij aldı. Jańa qalalar qurıldı (Chandigarx, 1951-1956, Le Korbyuzye basshılıǵındaǵı arxitektorlar toparı; Bxilai, 1963-jıldan qurıla baslanǵan, hind arxitektorları toparı). Zamanagóy ımaratlardan irileri: Kalkuttadaǵı bank (1969, arxitektor A. Gupta), M. Gandi muzeyi (1960-1963, arxitektor Ch. Korrea), Kanpur qalasındaǵı Texnologiya institutı (1963, arxitektor A. Kanvinde), Bombeydegi „Tajmahal“ mıymanxanası (1975).

Súwretlew kórkem óneri

Hindistan qublada tas dáwirine tiyisli úńgirlerdegi súwretler, qızdırılǵan ılaydan tayarlanǵan buyımlar, zergerlik bezewleri saqlanǵan. Mohenjodaro, Xarappa hám Hind dáryası háwiziniń oraylarında eramızǵa shekemgi 3-2 mıń jıllıqta dáslepki klasslıq jámiyet kórkem óneri rawajlandı (haywan hám mifologiyalıq obrazlar súwretlengen boʻrtma belgi tumarlar, háykelshe hám basqalar). Eramızǵa shekemgi IV-II ásirlerde tastan estelikler tayarlandı (Didarganjadan tabılǵan hayal qudaylar háykeli, Sarnatxadan tabılǵan „Sherali kaptel“). Eramızǵa shekemgi I-V ásirlerde Kushan patshalıǵı dáwirinde Gandxara kórkem mektebine tiyisli buddaviy háykeller soǵıw rawajlandı. V-VII ásirlerde diywal súwretshilik gúllep jaynadı (Ajantadat úńgir ıbadatxanalar). X-XII ásirlerde bronza músinshiligi keń tarqaldı [ayaq oyın oynap atırǵan Shiva (Natarajan) háykelshesi]. XIII ásirden Dehli sultanlıǵı hám keyinirek Baburiyler mámleketi dáwirinde ámeliy bezew kórkem óneri hám kitap miniatyurası rawajlandı. Orta ásirlerde Hindistanda miniatyura kórkem óneri rawajlandı. Dáslepki hind miniatyura mekteplerinen gujarat mektebi ataqlı bolǵan. XVI ásirde miniatyura kórkem óneriniń baburiyler mektebi payda boldı. Bul mektep wákilleri súwrettiń shın bolıwına umtıldı; tariyxıy qollanbalarǵa bezewler jaratıw, portret hám animalistlik janrlar keń tarqaldı.

Kolonizatorlik dáwirinde Hindistan professional kórkem óneri derlik rawajlanbadı, xalıq ónermentshiligi (gilem toqıw, kesteshilik, toqıw, pil súyegi hám aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, almalı-salmalı naǵıs, teńge soqqı urıw hám basqalar) rawajlandı. XIX ásir aqırınan zamanagóy súwretshilik payda boldı (R. R. Varma). XX ásir baslarında, „Bengaliya oyanıw dáwiri“ nde kóp súwretshiler milliy dástúrlerdi saqlap qaldı (reńli súwretshiler A. Tagor, N. Bos, S. Ukil; músinshi V. P. Karmarkar hám basqalar). Hindistan súwretlew kórkem ónerinde túrli aǵım hám mektepler, atap aytqanda modernistlik aǵım rawajlanǵan. Súwretshiler D. P. R. Choudxuri, B. N. Jija, S. N. Banerji, músinshiler K. Sen, Ch. Kar, P. D. Gupta, grafikler X. Das hám basqa milliy kórkem óner dástúrlerinde dóretpeler jarattı. Hindistanda ámeliy bezew kórkem óneri de rawajlanǵan.

Muzıkası

Muzıkası 4 mıń jıllıq tariyxqa iye bolıp, dúnyada eń áyyemgi hám ayrıqsha formalardan dúzilgen. Onıń tamırları xalıq bayram hám diniy dástúrleri, Xarappa mádeniyatı (ásirese, Mohenjodaro rawajlanıw dáwiri) menen tikkeley baylanıslı. Hindistannıń áyyemgi jazba estelikleri („Vedalar“- „Rigveda“, „Samaveda“, „Atharvaveda“ hám „Yajur-Veda“; eramızǵa shekemgi 2-1 mıń jıllıqları) nde diniy gimnler óz kórinisin tapqan. Muzıkashılar Hindistanda eski muzıkanıń júzege keliwin tikkeley „Samaveda“ menen baylanısadı. Onıń filosofiyalıq-estetikalıq hám teoriyalıq kriteriyaları Bharatanıń sanskrit tilinde jazılǵan „Natyashastra“ qollanbasında tiykarlap berilgen (shama menen eramızǵa shekemgi III-IV ásirler), Matanganıń „Brihadeshi“ qollanbasında (V-VII ásirler) hind eski muzıkası haqqında tolıq maǵlıwmatlar berilgen. Sharangadevanıń „Sangitaratnakar“ 7 tomlı toplamında (XIII ásir) hind ragalari, olardıń perde hám ritmlik dúzilisi, milliy muzıka sazları hám basqa máseleler kórsetilgen. Ramamatyanıń „Svaramelakalanidhi“ (XVI ásir) hám de hind ilimpazlarınıń basqa qollanbalarında muzıkalıq dawıslar (thath) sisteması kosmos quwatı retinde júzege kelgen dawıs (nada) lar hám de álem rawajlanıwı jemisi bolǵan usıllar birlesiwi mánisinde aytıladı. Kosmologiyalıq qıyallar tiykarında Quyash sistemasınıń 7 planetasına koefficient berilgen 7 tiykarǵı perde, olar negizinde 22 yarım tonnan az bolǵan interval (shrutilar) sisteması júzege kelgen.

XIII ásirden baslap Arqa Hindistan muzıka mádeniyatı Oraylıq hám Orta Aziya xalıqlarınıń kórkem dástúrleri, musulman kórkem óneri tásirinde rawajlanıp barǵan. Bunıń nátiyjesinde hind eski muzıkasında 2 tiykarǵı usıl payda boldı: arqa („hindustani“) hám qubla („karnatak“). Qubla Hindistan muzıka usılı (karnatak) tiykarınan dástúriy qosıqshılıq kórkem óneri menen ajıralıp turadı, onda ragalar negizinde diniy qosıqshılıq janrları - kirtan, pada (kompozitorlar Purandaradasa, XV-XVI ásirler; Kshetrayn, XVII ásir), kriti (eski qosıqtıń tiykarǵı túri; Shyam Shastri, Muttusvami Dikshitar, Tyagaraja dóretiwshiliginde rawajlanǵan, XVIII-XIX ásirler), jeńil eski muzıka janrları - tillana (XVIII ásir), javalli (XIX ásir) hám basqalar keń orın alǵan. Arqa Hindistan eski muzıkasında eń zárúrli lirikalıq janrlardan „dhrupad“ (Svami Haridas, Miyan Tansen, XVI-XVII ásirler), qosıqshılıqta, keyninen qosıqshılıqta da ashıqlıq hám shıyrın keyipti sáwlelendiriwshi, virtuozli „xayal“ (dáreklerde onıń tiykarshısı Ámir Xusrav Dehlaviy esaplanadı) janrları keń orın alǵan. Eski muzıka salasında „thumri“, „ǵazal“, „kavalli“, sofiyona „kalam“, sonıń menen birge, „dadra“, „tappa“, „tarana“ lar da bar. Hind eski muzıkası, muzıkalıq folklor, ayaq oyın kórkem óneri formaları tiykarında dástúriy muzıkalıq teatr túrleri - jatra, yakshagana, tamasha hám basqalar shólkemlestirilgen. Eski oyın túrlerine bharat natyam, kathakali, kathak, manipuri, odissa hám basqalar kiredi.

Hind xalıq muzıka dóretiwshiligi túrleriniń baylıǵı hám reń-báreńligi Hindistanda túrli millet wákilleriniń jasawı, olardıń kóp tillerde sóylesiwi menen belgilenedi. Xalıq muzıka ásbaplarınan urma dhol, dholak, damaru, udukkai, úflep shertiletuǵın kombu, singh, tiruchinnam, gernay, murali, mohori, nagasar, tarlı-shertpe ektara, dutara, tuntune, jantar, tarlı oq jaylı kamaycha, banam, sarinda hám basqalar keń orın alǵan. Professional muzıka sazlarınan vina, setor, sarod, tampura, sarangi, nay, bansuri, surnay, shohnay, nagasvaram, fisgarmoniya, pakhovaj, tabla, mridanga, ghatam hám basqalar keń tarqalǵan. Hindistanda milliy azatlıq háreketi hám kolonizatorlikke qarsı gúrestiń kusheyiwi (XIX ásirdiń 1-yarımı hám XX ásirdiń ortaları) milliy muzıka mádeniyatınıń rawajlanıwında zárúrli dáwirdi baslap berdi. Rabindranat Tagordıń dóretiwshiligi ayqın bet bolıp qaldı. Aktiv oqımıslı adamlar arasında milliy muzıka miyrasların úyreniwge qızıǵıwshılıq kúsheydi. Jańa oqıw orınları ashıldı, topar shólkemleri dúzildi: Madras (házirgi Chennay) ta muzıka akademiyası (1928), Kerala kórkem óner orayı (1930), Xalıq kórkem ónerin saqlaw Bengaliya jámiyeti (1932), Dehlidegi Gandharva Mahavidyalay muzıka institutı (1939) hám basqa Vishnu Narayyana Bhatkhande, Vishnu Digambar Paluskar, Chinnasvami Mudalyar, Subbarama Dikshitar sıyaqlı muzıkashı ilimpazlar hind muzıka mádeniyatın rawajlandırıwda óz ilimiy dóretpeleri menen úlken úles qostı.

Hindistan ǵárezsizlikti qolǵa kirgizgennen soń (1947), hind muzıkasınıń rawajlanıwında jańa dáwir baslandı. Teatrlarda jańa muzıkalı spektakller qoyıldı (Shila Vatstıń „Qatqan jer“, Ǵulam Haydardıń „Boysınbas Panjab“, S. Shankardıń „Poezd“, G. D. Madgulkardıń „Ram haqqında qıssa“ hám basqalar). Kino muzıkası kompozitorlıq dóretiwshiligin rawajlandırıwda zárúrli faktor bolıp qaldı, onda milliy hám Batıs Evropa mektepleriniń stilistikalıq faktorları uyǵınlasqan. Nátiyjede kompozitorlar tárepinen kino ushın xalıqqa dıqqatqa ılayıq nama hám qosıqlar jaratıldı. 1960-1990-jıllarda A. Vishvas, H. Kumar, S. Choudhuri, R. Barman, Ravi, Naushad, Xayyom, Madan Mohan sıyaqlı kompozitorlar kino muzıka janrında dóretiwshilik etken, házirgi kúnde Shankar hám Jeykishan, Lakshmikant Pyarelal, S. D. Barman, Anu Malik sıyaqlı kompozitorlar bul tarawda aktiv dóretiwshilik etip atır. Olar jaratqan nama hám qosıqlardı Talat Mahmud, Gita Datt, Shamshod Begum, Manna Dey, Lata Mangeshkar, Muhammed Rafi, Mukesh, Asha Bhonsle, Usha Mangeshkar, sonıń menen birge, Kumar Sanu, Alka, Yagnik, Anuradha Paudval, Sonu Nigam, Udit Narayyan, B. Subramaniam, Kavita Krishna Murthi, Ar-Rahman Hariharan, Adnan Sami hám basqalar jırlaǵan. Eski muzıka atqarıwshılıǵında Ravi Shankar (setor), Bismillah Xon, Ali Akbar Xon, Amjat Ali (sarod), Hariprasad Chaurasiya (nay), Pandit Ram Narayyan (sarangi), Pandit S. R. Vyas hám Malikarjun Mansur (qosıqshı-raga), Subbulakshmi, Kishori Amonkar, Sandhya Mukerji (qosıqshı-raga), Mukesh Sharma (sarod), Irshad Xan (setor hám surbahor), ustad Zakir Huseyn hám Ilmas Huseyn Xan (tabla), Jagjit Singh (qosıqshı-ǵázzel), Ǵulam Ali (qosıqshı-ǵázzel), Gulfam Ahmad (sarod hám rabab) hám basqalar ataqlı.

Hindistanda muzıka mektepleri hám kolledjleri, universitetlerde muzıka fakultetleri bar. Muzıka kórkem óneri salasındaǵı ilimiy izertlew jumısları, artistlerdiń atqarıwshılıq iskerligin maqullawshı shólkemler, muzıka kórkem ónerine tiyisli konferenciya, forum, festivallardı shólkemlestiriwshi keńseler iskerlik kórsetpekte; bular arasında - Dehli muzıka, oyın hám drama akademiyası (Sangit Natak Akademi), Bombey atqarıwshılıq kórkem óneri milliy orayı, Chennay muzıka akademiyası ataqlı. Milliy muzıka mádeniyatınıń hár túrli formaların úgit-násiyatlawda Ulıwma Hindistan radiosı baslı wazıypanı orınlap atır.

Teatrı

Hindistanda xalıq teatr tamashaları áyyemgi zamanlarda-aq payda bolǵan. Olar qáwimlerdiń túrli úrp-ádetleri, oyın hám ayaq oyınları tiykarında payda bolǵan. Xalq teatrınıń tiykarǵı formaları házirge shekem jetip kelgen. Kópshilik teatr tamashalarınıń tiykarın áyyemgi hind epikalıq dástanlar - „Ramayana“ hám „Mahabharata“ dan alıp oynalatuǵın saxnalar shólkemlestirgen. Onıń eń kóp tarqalǵan syujeti dástanlar qaharmanları - Rama hám Krishna turmısınan alınǵan syujetlerden ibarat. Dástúriy teatrlardıń ayqın hám tásirli qurallarınan biri ayaq oyınnıń bharatnatyam, kathakaliy, kathak, manipuriy sıyaqlı túrleri bolıp tabıladı. Qubla Hindistandaǵı kóp teatrlardıń xoreografiyalıq tiykarın bharatnatyam hám kathakaliy, Arqa Hindistandaǵı teatrlar xoreografiyalıq tiykarın kathak hám manipuriy quraydı. Batıs Bengaliya hám Orissada jatra lirikalıq draması ataqlı. Bunda tamashalar ashıq jerde ótkerilgen, saxna hám dekorapiyalar bolmaǵan. Xalıq teatrları Hindistannıń basqa rayonları - Maharashtra (tamasha), Kashmir (joshi), Rojasthon (svangi) da da bolǵan. Hind eski teatrı rawajlanıwında xalıq teatrlarınıń tásiri kúshli boldı. Onıń gúllegen dáwiri Bxasa, Kalidasa hám Shudraka dóretiwshiligi menen baylanıslı. XII-XIII ásirlerde Hindistan eski draması páseńlewge ushıradı. XVI ásirde Malabar jaǵasında spektakller túnde bayramlarda qoyılatuǵın diniy temadaǵı teatr payda boldı. Bul teatrdıń ápiwayı túri - tulal XVIII ásirge shekem saqlandı.

XIX ásirdiń 2-yarımında milliy azatlıq háreketiniń kusheyiwi, milliy sananıń ósiwi Evropa tipilagi teatrın payda etti. Bengal, hind, marath tillerinde dramaturgiya jaratıldı. 1872-jıl bengal dramaturgi G. Ghosh Milliy teatrǵa tiykar saldı. Ol hind teatr kórkem óneri rawajlanıwına úlken tásir kórsetti. XIX ásirdiń 2-yarımı - XX ásirdiń 1-yarımında hind teatrında jańa sırtqı kórinislerdiń payda bolıwı hind jazıwshısı R. Tagor atı menen baylanıslı. XX ásirdiń 40-jılları professional hám háwesker teatr toparları payda boldı; olar Xalıq teatrları associaciyası (1943-jıl tiykar salınǵan) na birlesti. Kolonizatorlik basqarıw principiniń sońǵı jılları kolonizatorlikti qaralawshı teatr tamashalarınıń túrli formaları payda boldı. Hindistan ǵárezsizlikke eriskennen soń, milliy mádeniyat, atap aytqanda, teatr kórkem óneri rawajlandı. 1953-jılda muzıka, ayaq oyın hám drama akademiyasınıń ashılıwı úlken áhmiyetke iye boldı. Kalkuttada „Bohurupiy“, „Star“, „Rangmahal“, „Minerva“, Teatr orayı, „Tarun opera“, Dehlide „Jańa teatr“, Bombeyde „Dramatik Vint“ teatrları ataqlı. Sonıń menen birge, Allaobod, Chennay, Banoras, Puna hám basqa qalalarda da turaqlı teatrlar bar. Quwırshaq teatrı da teatr tamashalarınıń eń áyyemgi túrlerinen biri bolıp tabıladı. Soya teatrı keń tarqalǵan.

Kinosı

Hindistannıń dáslepki filmi 1912-jılda dúzilgen („Roja Xarishchandra“, rejissyor D. G. Pxalke). Dáslepki dawıslı kino 1931-jıl ekranǵa shıqtı („Dúnya nurı“, rejissyor A. Iraniy). 1930-jıllarda, milliy azatlıq háreketi háwij alǵan dáwirde aldıńǵı sociallıq ideyalar menen suwǵarılǵan „Devdas“ (1935, rejissyor P. S. Baruat), „Kútpegen edi“ (1936), „Qońsılar“ (1939, ekewiniń rejissyorı V. Shantaram) sıyaqlı filmler jaratıldı. 1947-jıl Informaciya hám radioesittiriw ministrligi janında kinematografiya bólimi dúzildi. Xalıq turmısın shın sáwlelendirgen filmler payda boldı („Jer perzentleri“, 1946, rejissyor Xoja Ahmed Abbas; „Japa shekkenler“, 1949, rejissyorı N. Ghosh). 1950-jıllarda zamannıń zárúrli sociallıq máselelerine baǵıshlanǵan „Qańǵı“ (1951, rejissyorı R. Kapur). „Eki bigha jer“ (1953, rejissyorı B. Roy), „Joldas“ (1953, rejissyorı X. A. Abbos) jaratıldı. Rejissyorı S. Reydiń „Joldaǵı qosıq“ (1955), „Jeńilmegenler“ (1957), „Apuldıń dúnyası“ (1959) nan ibarat kinotrilogiyası jáhán kino kórkem ónerinde zárúrli waqıya boldı. Sol dáwirde rejissyor G. Datt „Qaǵaz gúller“, „Shóllew“, „Ay nurı“ filmlerin jarattı. 1960-jıllarda kewilashar muzıkalı filmler jaratatuǵın Bombey studiyasınan ayrıqshalanıp real haqıyqatlıqtı sáwlelendiriwshi filmler tayarlaytuǵın Kalkutta kino mektebi payda boldı („Xor“, 1975; „Parashuram“, 1978, ekewiniń rejissyorı M. Sen; „Qarsılas“, 1970; „Uzaq gúldirmama“ 1973, ekewiniń rejissyorı S. Rey; „Mantxan“, 1977, rejissyorı Sh. Benegal).

1970-jıllarda rejissyor Ya. Chopranıń „Shola“, „Qay jerdedur, qashandur“, prodyuseri R. Kapurdıń „Bobbi“, rejissyor R. Reddidiń „Jerlew dástúri“ filmleri ekranǵa shıqtı. 1980-jıllarda rejissyorı M. Kumardıń „Revolyuciya“, rejissyorı B. R. Chopranıń „Janıp atırǵan poezd“, rejissyor A. Gopalakrishnanıń „Júzbe-júz“, rejissyor G. Aravindonıń „Oridad“ filmleri dańq shıǵardı. 1990-jıllarda rejissyor A. Chopranıń „Dsvona dil“, prodyuser M. Kumardıń „Nawqas“, „Jaradar“ sıyaqlı patriotlıq ideyaları menen suwǵarılǵan filmleri ekranǵa shıqtı. Kino aktyorlarınan B. Saxni, D. Ananl, D. Kumar, M. Kumari, Raj, Rishi hám Karishma Kapurlar (Qarańız: Kapurlar tiasi), S. Nirgis, A. Bachchan, Amirxon, Shahruhxan, Salmanxon, R. Mukerji, A. Patel, M. Dikshid hám basqalar ataqlı. Hindistanda hújjetli filmler de shıǵarıladı. 1960-jıl Puna qalasında Kinematografiya institutı ashılǵan. 1954-jıldan Bombeyde hár jılı Pútkil Hindistan kinofestivalı ótkeriledi. Hiid kino kórkem óneri wákilleri Aziya, Afrika hám Latın Amerikası mámleketleriniń Tashkenttegi kinofestivallarında aktiv qatnasıp, kóplegen sıylıqlardı qolǵa kirgizgen. Hindistanda jılına 1000 nan artıq film jaratıladı hám ol jáhánde jaratılıp atırǵan filmlerdiń 14% in quraydı.