Bruney

Bruney, Bruney Dorussalom (نڬارا بروني دارالسلام, Brunei Darussalam) - Qubla-shıǵıs Aziyadaǵı mámleket. Kalimantan atawınıń arqada jaylasqan. Maydanı 5,765 km2, xalqı 436,786 adam (2011). Paytaxtı - Bandar-Seri-Begavan qalası. Basqarıw tárepten 4 okrugqa bólinedi. Pul birligi - Bruney dolları. Sultanın bolsa 2000 ǵa jaqın super car bar.

Mámleketlik basqarıw principi

Bruney - konstituciyalı monarxiya (sultanlıq). Óz ara doslıq quramına kiredi. Ámeldegi konstituciya 1959-jıl 29-sentyabrde qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı - sultan. Mámlekettegi nızam shıǵarıwshı húkimet tolıq onıń qolında. Sultan Bruney musulmanlarınıń diniy baslıǵı da esaplanadı. Sultan janında bir neshe máslahát shólkemleri bar. 1962-jıldan berli ámel qılıp atırǵan ayrıqsha jaǵday sebepli mámleketti basqarıw tek sultan dekretlerine muwapıq ámelge asırıladı. Atqarıwshı húkimet te sultanǵa hám húkimetke qaraslı. Sultan áyne waqıtta bas ministr de bolıp tabıladı.

Tábiyatı

Bruney aymaǵınıń kóp bólegi tegislikten ibarat bolıp, qublada onıń biyikligi 300 m ge shekem baradı. Bruneydiń eń biyik noqatı 1841 m bolıp, ol mámleket shıǵısındaǵı Bukit Pagon tawı bolıp tabıladı. Íqlımı - ekvatorial. Pútkil jıl dawamında hawa temperaturası 26°C átirapında. Jılına 2000-4000 mm jawın jawadı. Aymaǵınıń 75% ten kóbi turaqlı jasıl tropikalıq ormanlar menen oralǵan, hár túrli terekler ósedi. Aymaǵınıń 20% batpaqlıq hám putalıqlardan ibarat. Dáryaları: Temburon, Belayt, Tutong hám Bruney.

Xalqı

Xalqı tiykarınan malayyalar (66,5%), sonıń menen birge indonez tillerinde sóylesiwshi kedayan, dusun, melanav, iban sıyaqlı jergilikli toparlardan, qıtaylar, hindlerden ibarat. Bir neshe mıń inglis te jasaydı. Xalıqtıń yarımınan kóbi - musulmanlar. Qalalarda xalıqtıń 90% i jasaydı. Rásmiy tili - malayya hám inglis tili.

Aymaqlıq basqarıw bóliniwi

Bruney 4 okrugqa bólinedi, atalıwı daera:

1. Belayt,
2. Bruney-Muara,
3. Temburong,
4. Tutong.

Tariyxı

Bruney XIV ásirde, shaması, házirgi Indoneziyada húkim súrgen Majapaxit imperiyasına baǵınıqlı bolǵan. XV ásirde Bruney húkimdarı Alakber Tata atlı shaxs Muhammed atın alıp, Bruneydiń birinshi sultanı boldı. XVI ásirdiń 1-yarımında sultanlıq oǵada gúllendi, Kalimantannıń pútkil arqa jaǵası hám bir qansha qońsılas atawlardı boysındırdı. 1580-jılda Bruneydi ispan kolonizatorları basıp aldı. Dese de olar quwıp shıǵarılǵan bolsa da, Bruney qúdiretine zıyan jetken hám ol tek Arqa Kalimantandıǵana saqlap qalǵan edi.

XIX ásir baslarında Bruney qaraqshılardıń eń iri oraylarınan hám qul sawdası bazarlarınan biri bolıp qaldı. Biraq Angliya bara-bara Bruneydi ózine ǵárezli etip aldı. 1888-jıl Bruney Angliya protektoratına aylandı. 1906-jılda neft kánleri ashılıwı qatnası menen inglis orınbasarı tayınlandı. 1941-1945-jıllarda Bruney Yaponiya tárepinen basıp alındı. 1948-1959-jıllarda onı inglis gubernatorı basqardı. 1984-jıl 1-yanvarda Bruney ǵárezsizlikke eristi. Bruney 1984-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasları 1996-jıl 23-iyunda ornatılǵan. Milliy bayramı: 23-fevral - Milliy kún (1984).

Xojalıǵı

Tiykarǵı tarmaqları - neft qazıp alıw (jılına 10 mln. tonnadan artıq) hám suyıltırılǵan gaz islep shıǵarıw (jılına 12 mlrd. m3), kauchuk jetistiriw hám ormanshılıq. Jalpı ishki ónimde sanaat úlesi 41,6%, awıl xojalıǵı úlesi 2,1%. Gaz suyıltırıw zavodı, taxta tiliw, aǵashsazlıq, neftti qayta islew kárxanaları bar. Ónermentshilik (toqımashılıq, aǵash hám gúmisten buyımlar, aǵash kemeler soǵıw hám taǵı basqalar) rawajlanǵan. Tiykarǵı egini salı; kauchukli ósimlikler, palma terekleri óstiriledi. Taw ógizi, eshki, shoshqa baǵıladı; ańshılıq, balıqshılıq penen shuǵıllanıladı.

Transportı

Transporttıń tiykarǵı túri - keme reysi. Avtomobil jollarınıń uznlıǵı - 2200 km, temirjolı uzınlıǵı - 19 km. Tiykarǵı teńiz portı - Bandar-Seri-Begavan hám Muara. Shetke neft hám neft ónimleri, kauchuk, suyıltırılǵan tábiyiy gaz, aǵash satadı. Shetten sanaat hám azıq-awqat ónimleri, mashinalar, ásbap-úskeneler hám basqalar aladı. Sawda-satıq salasındaǵı qarıydarları: Qubla Koreya, Malayziya, Ullı Britaniya, Avstraliya, Singapur hám basqalar.

Social taraw

Medicinalıq xızmet hám bilimlendiriw jumısları ǵárezsizlikten keyin rawajlana basladı. Bruneydegi 967 orınlı 10 gospital, 5 dispanserda 197 shıpaker hám 27 medicinalıq miyirbiyke xızmet kórsetedi. Mámlekette malayya, inglis hám qıtay tilinde oqıtılatuǵın mektepler bar. Diniy mektepler de bar. Mekteplerde tálim biypul, 5 jastan 16 jasqa deyingi balalar ushın májburiy. Baslanǵısh mekteplerde oqıw 6 jıl, orta mekteplerde 7 jıl. 1994-jıl Bruneyde 151 balalar baqshası (11 698 tárbiyalanıwshı), 47 mektep (69 242 oqıwshı), 2 institut (320 student) hám 1 universitet (1 138 student) bar edi. Bruney milliy birlesken partiyası (1986-jılda dúzilgen) bar. Bruneyde birden-bir kásiplik awqam birlespesi joq. Tek tarmaq kásiplik awqamları is júrgizedi.

Baspasózi

Bruneydegi tiykarǵı gazeta hám jurnallar: „Pelita Bruney“ („Bruneydiń besh jıllıq rejesi“, malayya tilinde shıǵatuǵın háptelik gazeta, 1956-jılda tiykar salınǵan), „Sálem“ (malayya hám inglis tilinde 2 háptede 1 ret shıǵatuǵın gazeta, 1953-jılda dúzilgen), „Barneo bulletin“ („Barneo byulleteni“, inglis tilinde shıǵatuǵın háptelik byulleten, 1953-jılda tiykar salınǵan), „Bruney Dorussalom nyus letter“ („Bruney Dorussalom informaciya byulleteni“, inglis tilinde shıǵatuǵın jurnalı). Bruney mámleketlik radio hám telekórsetiwi 1957-jılda dúzilgen.