Pakistan

Pakistan (urdu: پاکِستان), Pakistan Islam Respublikası (urdu: اِسلامی جمہوریہ پاکِستان, Islami Jamhyriya Pakistan) — Aziya qublasında, Hindistan yarım atawınıń arqa-batısındaǵı mámleket. Maydanı 803,9 mıń km2. Xalqı — 242 923 845 adam (2022). Paytaxtı — Islamabad qalası. Basqarıw tárepten 4 provinciya, federal paytaxt aymaǵı hám federal húkimet tárepinen basqarılatuǵın qáwimler aymaǵına bólingen. Allama Iqbal — Pakistan xalıq shayırı. Watanına qosımsha túrde ol Iran, Kürdistan hám Irakta da ataqlı bolıp, ol Iqbal-e Laxori.

Mámleketlik basqarıw principi

Pakistan — Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Óz ara doslıq quramına kiretuǵın islam respublikası. Ámeldegi Konstituciyası 1973-jıl qabıl etilgen, 1977-jıl qadaǵan etilgen hám 1985-jıl 30-dekabrde qayta tiklengen. Mámleket baslıǵı — prezident, ol 5 jıl múddetke saylanadı hám izbe-iz 2 retten artıq saylanıwı múmkin emes. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı 2 palatalı parlament (Senat hám Milliy assambleya), atqarıwshı hákimiyattı prezident hám húkimet ámelge asıradı. Bas ministrdi prezident tayınlaydı.

Tariyxı

Pakistan aymaǵında adam paleolit dáwiri aqırınan baslap jasap keledi. Eramızǵa shekemgi 3 mıń jıllıqtıń basında Hind dáryası hám aǵısları oypatlıǵında jáhánniń eń áyyemgi civilizaciyalarınan biri — Harappa mádeniyatına tiyisli dáslepki mámleketler payda boldı. Eramızǵa shekemgi VI ásir aqırında bul jerler áyyemgi Irannıń Ahamaniyler saltanatı quramına qosıp alındı. Eramızǵa shekemgi 327-326-jıllarda makedoniyalı Aleksandr jawlap aldı. Onıń óliminen keyin bul jerler Mauriyalar imperiyasına qosılıp ketti. Eramızǵa shekemgi II ásirdiń basında Pakistan aymaǵında Hind-grek patshalıǵı dep atalatuǵın mámleket júzege keldi. Eramizǵa shekemiy I-III ásirlerde Hind dáryası basseyni Kushan imperiyasına qosıp alındı. Purushapura qalası (házirgi Peshovar) onıń paytaxtı boldı. Kushan patshalıǵı bóleklengennen keyin, házirgi Pakistannıń batıs bólimleri sasaniyler, shıǵıs bólimleri guptalar saltanatına qosılıp ketti. V ásirdiń 2-yarımında bul jerde eftaliyler hákimiyatı ornatılıp (VI ásir ortalarına shekem), Sakala qalası (házirgi Siyalkot) mámleket paytaxtı bolǵan.

664-jılda arablar Hind dáryası oypatlıǵına bastırıp kirdi. 711-13-jıllarda Muhammed ibn Qasım komandirligindegi áskerler Sind hám Panjabtıń qubla bólegin iyeledi. Nátiyjede Pakistan aymaǵında islam dini tarqala basladı. 750-jıl Ummaviylar xalifalıǵı awdarılǵannan soń, Sind ǵárezsiz mámleketke aylandı. XI ásir baslarına kelip, hind dáryası basseynin Ǵaznaviylar, XII ásirde Ǵuriylar, XIII ásir baslarında Dehli sultanlıǵı iyeledi. Toqtawsız urıslar, kóterilisler hám shet el shabıwıllarına qaramay, Hind dáryası háwizindegi Lohur, Molton, Peshovar, Tatta sıyaqlı iri qalalar zárúrli ekonomikalıq hám mádeniy orayǵa aylanıp, bir qatar mámleketler menen sawda múnásibetlerin rawajlandırıwda úlken áhmiyetke iye bolǵan. Olardıń bul poziciyası Baburiyler mámleketi dáwirinde de saqlanǵan. 1707-jılda shax Avrangzeb óliminen keyin Hind dáryası háwizi iran, awǵan hám jergilikli jerlesleriniń gúres maydanına aylandı. XVIII ásir ortalarında házirgi Pakistan aymaǵı — awǵan shaxı Ahmedshax Durrojiy ıqtıyarına ótti. XVIII ásirdiń 60-jıllarında Panjabta bir neshe sultanlıqlar payda boldı, maharaja Ranjit Singx (1799-1839-jıllarda húkimranlıq etken) olardı birden-bir mámleketke birlestirdi. Baburiyler saltanatınıń kriziske júz tutıwı, ishki urıslar, iran hám awǵan húkimdarlarınıń bastırıp kiriwleri inglis kolonizatorlarınıń qaraqshılıq jobaları ámelge asıwına járdem berdi. Olar 1843-jıl Sindti, 1845-49-jıllarda Panjabtı, 1854, 1876, 1879, 1893-jılda Balujiston hám Shıǵıs Pushtun qáwim hám de sultanlıqların basıp aldı.

Pakistan xalıqlarınıń milliy azatlıq háreketi XX ásir baslarında ásirese kúsheydi (1896-1908-jıllarda Sindtaǵı Húrler kóterilisi, 1919-21-jıllarda shegaradaǵı pushtun qáwimleri qozǵalańı, 1930-jıldaǵı Peshovar kóterilisi hám basqalar). 1947-jıl 14-avgustta Pakistan ǵárezsiz dep daǵaza etildi. Pakistannıń birinshi general gubernatorı etip Musulmanlar ligasınıń basshısı hám Pakistan azatlıǵı háreketiniń jolbasshısı Muhammad Ali Jinna (1876-1948) saylandı. Kolonizatorlik tásirinen qutılıp, mámleket ǵárezsizligin saqlaw, mámleket ekonomikasın rawajlandırıw hám sol maqsette reformalar ótkeriw Pakistan siyasiy ómiriniń zárúrli máselesi bolıp turǵan edi. Húkimran Musulmanlar ligası partiyasınıń administraciyası Batıs Pakistan jerlesleri hám qarjı iyeleriniń abıroyın bekkemlewge umtıldı. Bunıń ústine Pakistan rawajlanıwınıń tiykarǵı máseleleri sheshilmegenligi sebepli xalıqtıń kóp bólegi bul partiyadan bet bura basladı. Usı partiya ishinde frakciyashılıq gúresi kúsheydi hám dáslepki qarsılas partiyalar payda boldı. Ekonomikalıq qıyınshılıqlardıń barǵan sayın quramalasıp barıwı patriot oficerler arasında narazılıqtı keltirip shıǵardı. Húkimran sheńberler ortasında gúres keskinlesip basladı. 1951-jıl 16-oktyabrde Pakistan Bas ministri Liyoqat Alixan (1895-1951) óltirildi. Ósip baratırǵan siyasiy biyqararlıq shárayatında Pakistan áskeriy bloklar — 1954-jıl 8-sentyabrde SEATO, 1955-jıl 23-sentyabrde Baǵdad pakti (1959-jıl avgusttan — SENTO) ne aǵza boldı. Hákimiyattı qolda saqlap qalıw maqsetinde Musulmanlar ligası basshıları biraz jan beriwge májbúr boldı. Atap aytqanda, 1954-jıl bengal tili urdu tili menen bir qatarda mámleket tili dep tán alındı. 1955-jıl Musulmanlar ligası hám Birlesken front wákillerinen ibarat koalicion húkimeti dúzildi. 1956-jıl 29-fevralda shólkemlestiriw jıynalısı Pakistannıń jańa Konstituciyasın qabılladı. Oǵan kóre, Pakistan Federativ Islam Respublikası dep atala basladı. 1958-jıl 7-8-oktyabrde áskeriy tónkerilis ótkerildi, konstituciya biykar etildi, barlıq siyasiy partiyalar qadaǵan etip qoyıldı. 27-oktyabrden qurallı kúshler joqarı bas komandiri general M. Ayyubxon prezidentlik wazıypasın óz moynına aldı. 1962-jıl húkimet islep shıqqan jańa konstituciya daǵaza etildi. Oǵan kóre, Pakistanda basqarıwdıń prezidentlik forması engizildi. 1962 hám 1965-jılda M. Ayyubxon mámleket prezidenti etip saylandı. 1965-jıl sentyabrde Pakistan menen Hindstan ortasında Kashmir máselesinde qurallı soqlıǵısıw bolıp ótti.

1966-jıl 4-10-yanvarda Tashkentte Pakistan prezidenti menen Hindstan Bas ministri ushırastı. Tashkent deklaraciyası (1966) atlı tariyxıy hújjettiń hár eki mámleket tárepinen qol qoyılıwı nátiyjesinde dawlardı tınısh jol menen sheshiwge jol ashıldı. 1968-jıldıń aqırı — 1969-jıldıń basında Pakistandaǵı jaǵday keskinlesti. Mámlekettegi oppoziciyanerlik háreketi kúsheydi. 1969-jıl 25-martta M. Ayyubxon prezidentlik lawazımınan waz keshti hám hákimiyattı Pakistan armiyasınıń bas komandiri general A. M. Yahyoxanǵa tapsırdı. Taǵı áskeriy jaǵday daǵaza etildi, nızam shıǵarıwshı jıynalıs, oraylıq hám provinciya húkimetleri tarqatıp jiberildi, konstituciya biykar etildi. 1970-jıl dekabrde Pakistan tariyxında birinshi ret ulıwma saylaw ótkerilip, Shıǵıs Pakistanda Mujibur Rahmon basshılıǵındaǵı Avomi lig partiyası hám Batıs Pakistanda Z. A. Bxutto basshılıǵındaǵı Pakistan xalıq partiyası jeńip shıqtı. Avomi lig partiyası Arqa Pakistanǵa regional avtonomiya beriliwin talap etti. Pakistan basshıları bunı biykar etti. Nátiyjede mámlekette siyasiy krizis júz berdi. Pakistan basshılarınıń tártipsizliklerge juwap retinde 1971-jıl 26-martta Shıǵıs Pakistan Pakistannan ajıralıp shıǵıp, Bangladesh Xalıq Respublikası dep daǵaza etildi. Shıǵıs Pakistannan Hindstanǵa kóplegen qashqınlardıń ótip ketiwi Hindstan menen Pakistan ortasında urıs kelip shıǵıwına sebep boldı. 1971-jıl 16-dekabrde Dakkada Pakistan áskerleri jeńildi. 20-dekabrde A. M. Yahyoxan napaqaǵa ketiwge májbúr boldı hám hákimiyattı Pakistan xalıq partiyasınıń basshısı Z. A. Bxuttoǵa tapsırdı. 1974-jıl martta Pakistan Bangladesh Xalıq Respublikasın tán aldı, SEATO dan shıqtı, bulardıń hámmesi Hindstan yarım atawındaǵı jaǵdaydıń ortasha jaǵdayǵa keliwine alıp keldi.

Pakistan ishki turmısında da zárúrli ózgerisler júz berdi. 1972-jıl 24-aprelde áskeriy jaǵday biykar etildi, 1973-jıl 14-marttan jańa konstituciya kúshke kirdi. Siyasiy partiyalar iskerligi tiklendi. 1977-jıl náwbettegi parlament saylawı ótkerilip, Pakistan xalıq partiyası parlamenttegi derlik 80% orındı aldı. Z. A. Bxutto basshılıǵında húkimet dúzildi. Lekin 9 oppoziciyaner partiyadan dúzilgen Pakistan milliy alyansi saylaw nátiyjelerin tán almadı. Qayta saylaw ótkeriwdi, húkimettiń napaqaǵa shıǵıwın talap etti, mámlekette tártipsizlikler baslandı. Siyasiy tártipsizlikler hám ekonomikalıq qıyınshılıqlar artıp baratırǵan shárayatta pútkil hákimiyattı armiya shtabı baslıǵı general M. Ziyoulhaq óz qolına aldı.

İri qalaları:

• Islamabad
• Karachi
• Peshavar