Solomon Atawları

Bul terminniń basqa da mánisleri bar. Qarańız: Solomon Atawları (mánisleri)

Solomon Atawları (Solomon Islands) — Tınısh okeanınıń qubla-batıs bóliminde jaylasqan mámleket. Solomon Atawlarınıń qubla-shıǵıs bólimin hám jaqın átiraptaǵı SantaKrus hám basqa atawlardı óz ishine aladı. Maydanı 28,45 mıń km². Xalqı 495 mıń adam (2002). Paytaxtı — Xoniara qalası. Basqarıw jaǵınan 4 okrugqa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Solomon Atawları — Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Doslıq quramına kiretuǵın ǵárezsiz mámleket. Ámeldegi Konstituciyası 1978-jıl 7-iyulda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı Ullı Britaniya korolevası bolıp, onıń atınan general-gubernator jumıs júrgizedi, ol mámleket parlamentiniń usınısı menen 5 jıl múddetke Solomon Atawları puqaraları arasınan tayınlanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Milliy parlament, atqarıwshı hákimiyattı bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Solomon Atawlarınıń kópshilik bólimi vulkan atılıwı nátiyjesinde payda bolǵan. Eń biyik noqatı 2743 m (Bugenvil atawda). Sónbegen vulkanlar, ıssı bulaqlar bar. Boksit, nikel, fosforit, altın, mıs kánleri tabılǵan. Íqlımı subekvatorial, júdá joqarı ıǵallıqta. Ortasha aylıq temperatura 26-28°. Jıllıq jawın 2300-7500 mm. Dáryaları qısqa hám suwlı. Atawlardıń kóp bólimi mudam jasıl orman menen oralǵan (palma, fikus hám basqalar). Qurǵaq orınlarda savannalar, jaǵalarda manfolar ósedi. Haywanlardan balpaq tıshqan, jarǵanat, krokodil, kesirtke, jılan, úlken qurbaqalar, quslardan kepter, totıqus hám basqalar jasaydı.

Xalqı

Xalqınıń kóbisi (93%) melaneziya toparına tiyisli bolǵan, avstronez hám papuas tillerinde sóylesiwshi xalıqlardan ibarat, qalǵanları polineziyalıqlar. Olar iri atawlar jaǵası boyındaǵı kishi awıllarda jasaydı. Qala xalqı 18%. Rásmiy tili — inglis tili. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi xristianlar.

Tariyxı

Solomon Atawlarına derlik 6 mıń jıl aldın Papuaú-Jańa Gvineyadan qáwimler kóship barıp ornalasqan. 1568-jıl ispan teńiz sayaxatshısı A. Mennenya de Neyra jergilikli xalıqtan altındı almastırıp alǵanında atawlardı "Solomonnıń altın mámleketi" ne salıstırǵan hám atawlardı sol at penen aytıw ádet bolıp qalǵan. 1885-jıl atawlar Germaniyaǵa baǵınıńqılı bolıp qaldı, 1893-jıl atawlardıń derlik hámmesi Ullı Britaniyaǵa tapsırıldı. Birinshi jáhán urısınan keyin Bugenvil hám Buka atawların basqarıw ushın Avstraliyaǵa mandat berildi, qubla atawlar inglis protektoratı bolıp qala berdi. Ekinshi Jáhán urısı waqtında atawlarda Yaponiya hám Amerika áskerleri ortasında sawashlar bolıp ótti. Urıstan keyin milliy ǵárezsizlik ushın háreket kúsheydi. 1976-jıl mámleketke ishki ózin ózi basqarıw huqıqı berildi, 1978-jıl atawlar ǵárezsizlikke eristi. Solomon Atawları 1978-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 7-iyul — Ǵárezsizlik kúni (1978).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Solomon Atawları leyboristler partiyası, 1988-jıl dúzilgen; Solomon Atawları liberal partiyası, 1976-jıl tiykar salınǵan; Xalıq birlespesi partiyası, 1979-jıl dúzilgen; Solomon Atawları milliy háreketi partiyası, 1993-jıl dúzilgen; Aǵartıwshılıq xalıq partiyası, Solomon Atawları kásiplik awqamları keńesi, 1986-jıl dúzilgen.

Xojalıǵı

Ekonomikasınıń tiykarın awıl xojalıǵı quraydı, xalıqtıń kópshiligi sol tarawda bánt. Tropik diyqanshılıq joqarı. Kóp muǵdarda kokos palmasi ósiriledi, onıń miywesinen kopra (maǵız) hám kokos mayı alınadı. Kakao, tatımlıqlar, banan, ananas, salı, yams, taro, jer ǵoza, temeki hám basqalar jetilistiriledi. Shoshqa, qaramal, qus baǵıladı. Ormanlarda qımbat bahalı aǵash túri tayarlanadı. Balıq tutıw rawajlanǵan. Sanaatı kishilew aǵashsazlıq, mebel, azıq-awqat (may, konserva, temeki), ken, kánshilik kárxanalarınan ibarat. Asbest, sabın, sintetikalıq gezleme islep shıǵarıladı. Aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, shıpta, sebet toqıw, qayıq, merwert buyımlar soǵıw ónermentshiligi bar. Keyingi jıllarda turizm rawajlanıp atır. Júklerdiń kóp bólimi teńiz arqalı tasıladı. Avtomobil jolları uzınlıǵı 1330 km. Tiykarǵı teńiz portı hám xalıq aralıq aeroportı — Xoniara. Shetke kokos maǵızı, palma mayı, aǵash, kakao, muzlatılǵan balıq shıǵaradı. Shetten azıq-awqat, janılǵı, mashina, ximiyalıq buyım hám basqalar aladı. Avstraliya, Yaponiya, Koreya Respublikası, Ullı Britaniya menen sawda etedi. Pul birligi — Solomon Atawları dolları.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

7 jastan 15 jasqa deyingi balalardıń tálim alıwı májbúriy. Baslanǵısh mektepte oqıw múddeti 7 jıl, orta mektepte 5 jıl. Sabaqlar inglis tilinde alıp barıladı. Mámleket mektepleri menen bir qatarda menshikli diniy mektepler de bar. Xoniara qalasında universitet orayı (1970), pedagogika kolledji (1958), texnika institutı (1969) bar. Xoniara qalasında Milliy kitapxana (1974), Milliy muzey, Botanika baǵı hám Mádeniy orayı iskerlik kórsetedi.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Jergilikli tilde "Agrikalsa nius", "Solomon news" jurnalları, inglis tilinde "Solomon voice", "Solomon star" háptenamaları basıp shıǵarıladı. 1976-jılda Solomon Atawları radioesittiriw xızmeti dúzilgen. 1996-jıldan telekórsetiwler berip barıladı. Solomon Atawları — Tınısh okeanında jaylasqan mıńǵa jaqın atawdan ibarat mámleket. Paytaxtı — Xoniara. Aymaǵı — 28370 km². Xalqı — 567438 kisi. Rásmiy tili — inglis. Pul birligi — Solomon atawları dolları.

Geografiyalıq jaylasıwı hám tábiyatı

Tınısh okeanınıń qubla bóliminde Solomon Atawlarında (Gvadalkanal, Nyu-Jorjiya, Malayta, Santa-Izabel, Santa-Krus atawları hám basqa) jaylasqan mámleket. Kópshilik atawlardıń reylefi tawlıq: Marjan atawlarında tegislikler bar. Tiykarǵı tábiyiy resursları: balıq, aǵash, altın, qorǵasın, sink, nikel, fosforitlar. Íqlımı - uzaq dawamlı ıǵallıq máwsimi hám ıssı. Atawlardıń úlken bólimi kem ushıraytuǵın terek túrleri bar bolǵan ormanlar menen oralǵan. Salıstırǵanda qurǵaq jerlerde savannalar, jaǵa boyında mango ósimlikleri bar. Atawlardıń haywanat dúnyası talay jarlı: qaltalılar, jarǵanatlar hám kemiriwshiler ushıraydı.

Mámleketlik dúzilisi, siyasiy partiyaları

Mámleket dúzilisi — konstituciyalıq monarxiya. Mámleket 7 okrugqa bólingen. Solomon Atawları 1978-jıl 7-iyulda ǵárezsiz mámleket bolǵan (ilgeri — Ullı Britaniyanıń protektoratı edi). Mámleket baslıǵı — Britaniya monarxi (házirde koroleva Elizavet II), atqarıwshı hákimiyat premyer-ministrge tiyisli. Nızamshılıq Milliy parlament tárepinen ámelge asırıladı. Siyasiy partiyaları: Solomon Atawları birlesken partiyası, Solomon Atawları liberal partiyası, Solomon Atawları leyboristler partiyası, Solomon Atawları milliy háreketi partiyası. Tınısh okeanınıń qubla-batıs bólimindegi Melaneziyada jaylasqan sol atamadaǵı arxipelaginde 992 atawlardı bánt etken bul mámleket te ózin qorǵay almaydı. Sonday-aq kerek bolǵanda qaysı mámleket qorǵawına tayanıwın da daǵaza etpegen.

Ekonomikası, transport kommunikaciyaları

Ekonomikasınıń tiykarın awıl xojalıǵı, balıqshılıq hám ormanshılıq (Jalpı ishki ónimniń 70% in) quraydı. Tiykarǵı eksport etiletuǵın ónimleri - balıq, aǵash, kopra, palma mayı. Sanaat ónimleriniń úlken bólimi hám neft ónimlerin shetten keltiredi. 2006-jıl Jalpı ishki ónimniń muǵdarı 835 mln. dollardı (xalıq jan basına - 1471 dollar) quraǵan. Tiykarǵı sawda sheriklesleri - Yaponiya, Ullı Britaniya, AQSh, Tailand. Temirjolları joq, avtomobil jollarınıń ulıwma uzınlıǵı - 1300 km. Portı - Xoniara.

Tariyxı

Solomon Atawları 1658-jılı ispan teńizshisi Mendonya de Neyra tárepinen jańalıq ashılǵan. Atawlardıń arqa bólimi 1885-jılı Germaniya protektoratı dep daǵaza etilgen. 1889-jılı Germaniya Buvangil hám Buka atawlarınan basqa hámme atawlardı Ullı Britaniyaǵa berdi. Bunıń ornına inglisler Germaniyanıń Batıs Samoanı basıp alıw huqıqın tán aldı. 1914-jılı Buvangil hám Buka Avstraliya áskerleri tárepinen basıp alındı hám 1920-jılı Avstraliya basqarıwı astına ótti. Ekinshi Jáhán urısında atawlardıń bir bólimi yapon áskerleri tárepinen basıp alındı, Ekinshi Jáhán urısınan keyin Solomon Atawları taǵı Ullı Britaniya protektoratına aylandı. 1978-jılı Solomon Atawlarınıń ǵárezsizligi daǵaza etildi hám Britaniya Doslıq awqamı mámleketleri qatarına kirdi.