Samoa

Bul terminniń basqa mánileri de bar. Qarańız: Samoa (mánileri)

Samoa, Samoa Ǵárezsiz mámleketi (The Independent State of Samoa) — Tınısh okeanınıń qubla-batıs bóliminde, Polineziyada jaylasqan mámleket. Samoa arxipelaginiń batıs bólimi— Savayi, Upolu, Apolima, Manono, Fanuatanu, Namua, Nuutele, Nuulua hám Nuusafeye atawların iyeleydi. Maydanı 2,8 mıń km². Xalqı 178,6 mıń adam (2002). Paytaxtı — Apia qala. Basqarıw tárepten 14 okrug (district) qa bólinedi. Jańa Zelandiya kerek bolǵanda áskeriy járdem kórsetiw kepillengen.

Mámleketlik basqarıw principi

Samoa — Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı óz ara doslıq quramına kiretuǵın ǵárezsiz mámleket. Ámeldegi Konstituciyası 1962-jıl 1-yanvarda qabıl etilgen, oǵan 1997-jıl ońlawlar kiritilgen. Mámleket baslıǵı — 1963-jıldan jolbasshı Maliyetoa Tanumafili II, konstituciyaǵa qaray, qáwimlerdiń basshıları tárepinen ómirlik saylaǵanı, onıń óliminen keyin mámleket baslıǵı Nızam shıǵarıwshı assambleya tárepinen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Fono (Nızam shıǵarıwshı assambleya), atqarıwshı hákimiyattı bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Atawlar vulkan atılıwı nátiyjesinde payda bolǵan tawlıq bolıp, tiykarınan, bazalttan ibarat. Eń biyik noqatı 1858 m (Savayi atawındaǵı Silisili tawı). Jaǵaları biyik hám jartaslı. Íqlımı subekvatorial hám tropikalıq, passatlı, joqarı ıǵallıqtaǵı ıqlım. Ortasha aylıq temperatura 25-27°. Ízǵar tropikalıq ormanlar menen qorshalǵan. Jıllıq jawın 2000-4000 mm; kúshli dúbeleyler bolıp turadı. Aǵar suwı joq. Samoada 600 ge jaqın ósimlik túri bolıp, olardıń 25% i endemik. Haywanat dúnyasında sút emiziwshiler kem, qus kóp.

Xalqı

Xalqınıń 98% i samoalar, qalǵanları — Okeaniyanıń basqa atawlarınan kóship kelgenler hám yarımı evropalıqlardıń áwladları. Rásmiy tilleri — samoa hám inglis tilleri. Qala xalqı 21%. Dinge sıyınıwshılardıń 80% i protestant; katolikler de bar.

Tariyxı

Samoa aymaǵında áyyemnen polineziyalıqlar jasap kelgen. XVIII ásirden evropalıqlar bul jerge kele baslaǵan. 1899-jıl Samoanı Germaniya, 1914-jıl Jańa Zelandiya basıp aldı. 1920-jıllarda dúzilgen "May" patriotlıq shólkemi kolonizatorlarǵa qarsı gúreske basshılıq etti. 1962-jıl 1-yanvardan Samoa ǵárezsiz mámleket dep daǵaza etildi. 1970-jıl Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı óz ara doslıqqa qosıldı. Mámleket 1997-jılǵa shekem Batıs Samoa dep ataldı. Samoa 1976-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 1-iyun — Ǵárezsizlik kúni (1962), hawa shárayatı qolaysız bolǵanlıǵı ushın 1-yanvardan 1-iyunǵa kóshirilgen.

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Samoa liberal partiyası, 1994-jıl tiykar salınǵan; Insan huquqların qorǵaw partiyası, 1979-jıl dúzilgen; Samoa milliy rawajlanıw partiyası, 1985-jılda Xristian demokratiyalıq partiya atı menen dúzilgen, 1988-jıldan házirgi atamada. Mámlekette bir qansha tarmaq kásiplik awqamları iskerlik júrgizedi.

Xojalıǵı

Ekonomikasınıń tiykarın awıl xojalıǵı (plantaciya dıyqanshılıǵı) quraydı. Mámleket aymaǵınıń 32% i islenedi, 66% ke jaqını orman. Eksport ushın banan, kokos palmasi, kakao jetilistiriledi. Jergilikli mútájlik ushın batat, yams, mákke, salı, tarı, apelsin hám ananas egiledi. Shárwashılıǵında qaramal, shoshqa, qus baǵıladı. Balıq awlaw rawajlanǵan. Ormanda qımbat bahalı aǵash túri tayarlanadı. Sanaatı shireshilik hám mebel fabrikaları, kiyim-kenshek, ayaq kiyim, kokos mayı hám sabın islep shıǵarıw, aǵashsazlıq hám kofe untaqlaw kárxanalarınan ibarat. Avtomobil ıqtıyat bólimleri zavodı bar. Avtomobil jolları uzınlıǵı sálkem 800 km. Apia qalasında teńiz portı hám xalıq aralıq aeroport bar. Shetke kopra, kakao, banan shıǵaradı, shetten azıq-awqat hám sanaat buyımları, benzin, transport quralların keltiredi. Tiykarınan, Jańa Zelandiya, AQSh hám Avstraliya menen sawda etedi. Turizm rawajlanǵan. Pul birligi — tala (Samoa dolları).

Bilimlendiriwi

Samoada mámleket mektepleri menen bir qatarda menshikli hám missionerlik oqıw orınları da bar. 6 jıllıq baslanǵısh mektepte sabaqlar inglis hám samoa tillerinde, 6 jıllıq orta mektepte inglis tilinde alıp barıladı. Apia qalasında 2 universitet, awıl xojalıq hám pedagogika kolledjleri, observatoriya, xalıq kitapxanası bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwleri

"Savali" (húkimetke qaraslı aylıq basılım, 1904-jıldan Samoa hám inglis tillerinde shıǵadı), "Samoa news" ("Samoa jańalıqları", inglis tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1994-jıldan), "Samoa observer" ("Samoa gúzetshisi", samoa hám inglis tillerinde háptesine 5 ret shıǵatuǵın gazeta, 1979-jıldan), "Samoa weekly" ("Samoa háptesi", inglis tilinde shıǵatuǵın háptenama, 1977-jıldan). Mámlekette informaciya agentligi joq. Samoa radioesittiriw xızmeti húkimetke qaraslı kommerciya mákemesi bolıp, 1948-jıl dúzilgen. Samoa televiziyalıq korporaciyası húkimet qarawında, 1993-jıl dúzilgen.

Arxitekturası

Jergilikli xalıq jaǵa qasındaǵı 400 awılda, sozılǵan sheńber formasındaǵı fale dep atalıwshı dástúriy qosta jasaydı. Diywalsız qos aǵash qazıqlar ústine qurılıp, tóbesine kokos yamasa pandanus japıraǵı jawıladı. Evropalıqlar Apia qalasında jasaydı. Qala orayında 1-2 qabatlı evropasha úyler qurılǵan, olardıń tóbesinde shirkew qońıraw xanaları boy kótergen. Bul jerde miymanxanalar, mayda kárxanalar, shet el kompaniyalardıń keńseleri, sonıń menen birge, húkimet mákemeleri jaylasqan.