Gaiti

Gaiti (Haiti), Gaiti Respublikası (Republique d'Haiti) - Vest-Indiyadaǵı mámleket. Úlken Antil atawları toparındaǵı Gaiti atawdıń batıs bólegin hám bir qansha mayda atawlar, atap aytqanda Gonav hám Tartyu atawların óz ishine aladı. Maydanı 27,8 mıń km². Xalqı 7,3 mln. adam (2000). Paytaxtı - Porto-Prens qalası. Basqarıw tárepten 9 departamentke, departamentler okruglarǵa, okruglar bolsa topar (kommuna) larǵa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Gaiti- respublika. 1987-jıl 29-marttaǵı referendumda maqullanǵan konstituciyaǵa ámel etedi. Mámleket baslıǵı - prezident. Ol ulıwma tuwrı jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Jańa múddetke tákirar saylanıwı múmkin emes. Nızam shıǵarıwshı húkimet - Milliy assambleya (eki palatalı parlament). Atqarıwshı húkimet prezidentke hám bas ministr basshılıǵındaǵı húkimetke tiyisli bolıp tabıladı.

Tábiyatı

Relyefi tawlı, aymaǵı tiykarınan por dáwiri hám paleogen-neogen jınıslardan quralǵan. Bul jınıslar arasında iri alyuminiy ruda kánleri bar. Íqlımı - tropikalıq passatlı ıqlım. Ortasha aylıq temperatura 22-28°, jawın samalǵa qarsı janbawırlarda jılına 2000 mm den kóbirek, samalǵa teris janbawırlarda hám batıqlarda 500-800 mm. Keme qatnaytuǵınn iri dáryası - Artibonit. Gaiti qublasında qımbat bahalı terekli ormanlar kóp. Artibonit dáryası oypatlıǵında sertikan putazar hám kaktuszarlar bar. Milliy baǵı - La-Sigadel.

Xalqı

Xalqınıń 99% ten kóbi - gaitiler. XVI-XVIII ásirlerde Afrikadan keltirilgen qullardıń áwladları bolıp tabıladı (90% negrler, qalǵanları mulatlar). Xalıqtıń 30,3% qalalarda jasaydı. Mámleketlik tili - francuz tili, bıraq xalıqtıń derlik hámmesi gaiti kreol tilinde sóylesedi. Rásmiy dini - katolik dini. Iri qalaları - Porto-Prens, Kap-Aityen, Gonaiv, Leke.

Tariyxı

XV ásir aqırına shekem bul atawda indeyc qáwimleri jasaǵan. 1492-jıl X. Kolumb ekspediciyası atawdı ashıp, onı Espanola dep ataǵan. XVII ásirde San-Kristobal atawǵa (Gaiti ataw qasında) jaylasıp alǵan francuz qaraqshı avantyuristleri áste-aqırın Espanolanıń batıs bólegin iyelegen. XVII ásir aqırınan Gaiti Franciyaǵa ǵárezli aymaqqa aylanıp, San-Domingo dep atalǵan. Jergilikli xalıq aq deneliler menen teń huqıqqa iye bolıw maqsetinde 1791-jıl kóterilis kóterdi. Franciya kolonizatorlarına qarsı kóterilgen kóterilis basshısı F. D. Tussen-Luvertyur uzaq múddetli sawashlardan keyin atawdan francuz, sonıń menen birge inglis hám ispan kolonizatorların da quwıp shıǵardı. 1801-jıl San-Domingoda qulshılıq biykar etildi, sol jılı assambleya shaqırıldı, konstituciya qabıl etilip, F. D. Tussen-Luvertyur San-Domingonıń ómirlik hákimi etip saylandı. 1802-jıl Franciya atawdı ózine qaratıwǵa háreket etip kórdi. Biraq 1803-jıl Vertye qasındaǵı urısta jeńiliske ushıradı. 1804-jıl 1-yanvarda Ǵárezsizlik deklaraciyası daǵaza etildi. Latın Amerikasında birinshi bolıp ǵárezsizlikke erisken bul mámleket taǵı óz atı menen Gaiti dep ataldı. 1806-jılǵı konstituciyaǵa qaray, Gaiti respublika dep daǵaza etildi. 1822-jıl atawdıń shıǵıs (ispan) bólegi Gaitige qosıp alındı.

Gaitidiń shıǵıs (burınǵı ispan) bólegi 1844-jıl ajıralıp shıǵıp, ǵárezsiz mámleket - Dominikana Respublikası dúzildi. XIX ásir aqırınan Gaitige AQSh kapitalı kirip kele basladı. 1915-jıl sentyabrde qol qoyılǵan kelisimge muwapıq AQSh Gaiti finansın óz qadaǵalawına alıp, mámleketti AQSh protektoratına aylandırdı. Mámlekette háwij alǵan milliy azatlıq háreketi aqıbetinde AQSh 1934-jılda Gaitiden óz áskerlerin alıp shıqtı. Ekinshi jáhán urısı dáwirinde Gaiti AQSh tıń áskeriy hám shiyki ónim támiynatı bazasına aylandı. 1957-jıl oktyabr saylawı nátiyjesinde húkimet joqarısına diktator F. Dyuvalye keldi. Ol barlıq aldıńǵı shólkemlerdi qadaǵan etti. 1964-jıl Dyuvalye ózin "ómirlik prezident" hám "Gaiti milletiniń atası" dep daǵaza etti. Ol jáne onıń dinastiyası 1986-jıl baslarına shekem mámleketti basqardı. Diktatura awdarılǵannan keyin, mámlekettegi siyasiy jaǵday turaqsız bolıp turdı. 1990-jılda saylanǵan prezident J. B. Aristid 1991-jıl sentyabr áskeriy tónkerilis nátiyjesinde lawazımınan shetletilip, mámleketten quwıp jiberildi; 1994-jılda ol taǵı lawazımına tiklendi. 1995-2000-jıllarda mámleket prezidenti Rene Preval, 2000-jıldan taǵı J. B. Aristid. Gaiti - 1945-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı - 1-yanvar - Ǵárezsizlik kúni (1804).

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Gaitide demokratiyanı qayta tiklew háreketi, 1986-jılda dúzilgen partiya; Demokratiya hám ózgerisler milliy frontı, 1990-jıl dúzilgen; Gaiti kommunistleri birlesken partiyası, 1968-jıl dúzilgen; "Lavalyas famiy" partiyası, 1996-jıl dúzilgen; Revolyuciyalıq aldıńǵı milliy partiya, 1986-jıl dúzilgen; Gaiti xristian-demokratiyalıq partiyası, 1978-jıl dúzilgen; Gaiti miynetkeshleri avtonomiya kásiplik orayı, 1980-jıl dúzilgen; Gaiti jumısshıları milliy awqamı, 1951-jıl dúzilgen.

Xojalıǵı

Gaiti - Latın Amerikasındaǵı ekonomikalıq tárepten eń qalaq mámleketlerden biri. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi 34%, sanaattıń úlesi 13,2% ti quraydı. Awıl xojalıǵında tiykarǵı egin - kofe; agava, qumshekerqamıs, paxta, citrus eginler, banan, mákke, salı, temeki de egiledi. Tawlarında jaylaw shárwashılıǵı rawajlanǵan; qaramal, eshki, qoy baǵıladı. Teńiz jániwarları awlanadı. Tawlarda qımbat bahalı aǵash tayarlanadı. Energetika shetten keltiriletuǵın neft tiykarında isleydi. Bir jılda islep shıǵarılatuǵın elektr energiya 359 mln. kvt/saat. Jer astı baylıqlarınan boksit, mıs qazıp shıǵarıladı. Azıq-awqat hám jeńil sanaat kárxanaları, qantsheker zavodları, sizal (agava japıraǵınan alınatuǵın lub talshıq) di dáslepki islew fabrikaları, sabın, salı aqlaw hám basqa kárxanalar bar. Paytaxt qasında dári-dármaq islep shıǵarıwshı farmacevtika zavodı, cement kárxanaları jaylasqan. Miragon qasında glinozyom, alyuminiy oksidi zavodı bar. Tiykarǵı sanaat orayı hám teńiz portı - Port-o-Prens qalası. Temirjollar uzınlıǵı - 376 km, avtomobil jolları uzınlıǵı - 4 mıń km ge jaqın, atap aytqanda qattı qatlamlı jollar - 1,5 mıń km. Xalıqaralıq aeroportı bar. Shetke, tiykarınan kofe, boksit, sizal hám qant shıǵarıladı. Shetten neft ónimleri, gezleme, azıq-awqat, túrli mashinalar keltiriledi. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı klienti - AQSh. Pul birligi - gurd.

Bilimlendiriwi, mádeniy-aǵartıwshılıq hám ilimiy mákemeleri

Gaitide 7-12 jastaǵı balalar ushın biypul májburiy baslanǵısh tálim engizilgen bolsa da, xalıqtıń kóbisi (62%) sawatsız. 6 jıllıq baslanǵısh, 7 jıllıq orta mektepler, 3 jıllıq óner-texnika, awıl xojalıǵı bilim orınları hám basqa mektepler, bir qansha kolledjler bar. 3-6 jaslı balalar ushın mektepke shekemgi tárbiya mákemeleriniń kópshiligi menshikli bolıp tabıladı. Porto-Prensta universitet hám 3 joqarı texnika mektebi, Milliy kitapxana (1940), Milliy muzey (1938), Gaiti xalıqları muzeyi (1949), Kórkem oray (1944) bar. Ilimiy izertlewler mákemeleriniń tiykarǵı bólegi universitet quramında. Jetekshi ilimiy izertlewler mákemeleri: Sociallıq pánler salasındaǵı izertlew orayı, etnologiya, endokrinologiya institutları. Mámlekettegi ilimiy jumıslarǵa Ilimiy izertlewler milliy keńesi ulıwma basshılıq etedi.

Baspasózi, radio hám televideniesi

Gaitinde bir qansha gazeta hám jurnallar baspa etiledi. Irileri: "Maten" ("Tań", kúndelik gazeta, 1908-jıldan), "Moniter" ("Tárbiyashı", háptede 2 ret shıǵatuǵın rásmiy gazeta), "Nuvellist" ("Xabarshı", kúndelik keshki gazeta, 1898-jıldan), "Bukan" ("Ot", hár waqıtta shıǵatuǵın gazeta, 1969-jıldan); Gaiti baspasóz agentligi - GAP húkimet informaciya agentligi bolıp tabıladı (1981-jılda dúzilgen). Milliy baylanıs keńesi radioesittiriw xızmeti esaplanadı (1969-jıl dúzilgen). Mámlekette 33 radio hám 5 telestanciya bar. Atap aytqanda, Gaiti Milliy radiosı, "Radio Anti-Inter", "Radio Metropol" radiostanciyaları, "Gaiti milliy telekórsetiwi" húkimet xızmeti, Gaiti telekórsetiwi kommerciya xızmeti bar.

Ádebiyatı (francuz tilinde)

Folklorinde indeyc hám Batıs Afrika ádebiyatınıń tásiri bar. XVIII-XIX ásirler ádebiyatında Gaiti xalıqlarınıń ǵárezsizlik ushın gúresi óz kórinisin taptı. Gaiti ǵárezsizlikke eriskennen keyin poeziya hám dramaturgiya, keyin francuz ádebiy aǵımları tásirinde romanshılıq, publicistika rawajlandı. Milliy azatlıq háreketiniń kusheyiwi (1915-1934) nátiyjesinde J. Rumen, J. Briyer, E. Rumer, R. Kamil sıyaqlı shayır hám jazıwshılar dóretiwshiliginde milliy maqtanısh, social narazılıqlar jańasha mazmun hám usılda, qaharmanlıq obrazlarda jırlandı. J. Sineas, T. Filipp, Pyer Marseley dóretiwshiliginde ápiwayı miynetkeshler turmısı sáwlelendi. Ekinshi jáhán urısınan keyin kórkem ádebiy processte rawajlanıw júz berdi. "Qara ruda" (1956), "Teńiz haywanınıń kúndeligi" (1964) poeziyalıq jıynaqları (R. Depestr), "Shıq iyeleri" (J. Rumen), "Táńri kúlkisi" (E. Sent-Aman), "Jerkenish urıǵı" (A. Lyospes), "Kóz ashıp jumǵansha" (J. S. Aleksis) romanlarında áhmiyetli social máseleler qálemge alındı.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Gaitide indeyclerdiń áyyemgi mádeniyat úlgileri - qolda islengen túrli ılaydan islengen formalar saqlanǵan. 1808-1816-jıllarda Kap-Aityen qasında La-Feryer qorǵanı hám XVIII ásir francuz saraylarına uqsas San-Susi sarayı, 1920-jıllarda bolsa Porto-Prensta Milliy saray qurıldı. Negr hám mulatlardıń xalıq dóretiwshiligi (aǵash nıqaplar, diywal súwretler) Gaiti turmısı hám tábiyatın jaqsı kórip, onı ápiwayı, biraq reńli súwretleri menen súwretleytuǵın ǵárezsiz oqıp úyrengen súwretshiler (F. Oben, E. Ippolit, L. Puasson) dóretiwshiligine tiykar boldı. Aǵash naǵıs oyıwshıları (Sh. Normil, A. Lafontan) negrler turmısınan túrli tábiyat kórinislerin jaratqan.

Ádebiyatlar

ÓzME. Birinshi tom. Tashkent, 2000-jıl