Hind-evropa tilleri

Hind-evropa tilleri (russha Индоевропе́йские языки́, inglisshe Indo-European languages) — dúnyadaǵı eń keń tarqalǵan tiller shańaraǵı bolıp, ol Jerdiń insan jasaytuǵın barlıq kontinentlerinde ushırasıp, sóylesiwshiler sanı 2,5 milliarddan asadı[1]. Bazı dereklerde eskishe iafetlik (yasiflik) tiller dep te atalıp, bul eski atama Nuh payǵambardıń ulı Iafet (musılmanlarda Yasif) ismi menen baylanıslı[2].

Hind-evropa tilleri aymaqları Kentum (kók) hám Satem (qızıl). Satemlesiwdiń boljaw boyınsha kelip shıǵıw ornı toq qızılda kórsetilgen.
Hind-evropa tilleriniń dúnyada tarqalıw kartası
Evropadaǵı hind-evropa tilleri

EtimologiyaRedaktorlaw

Hind-evropa tilleri termini birinshi ret 1813-jılda inglis alımı Tomas Yang tárepinen kiritilgen[3]. Nemis tilindegi ádebiyatlarda hind-german tilleri (nemisshe indogermanische Sprachen) termini kóbirek qollanıladı. Geyde hind-evropa tilleri ilgeri "ariy tilleri" dep atalǵan, biraq házirgi waqıtta bul termin hind-evropa tilleriniń tómengi toparına, sonday-aq Nuristan tiline hámde hind-iran tilleri bólimine qarata qollanıladı.

Kelip shıǵıwı hám tariyxıRedaktorlaw

 
Hind-evropa tilleri b.e.sh 3500-jıl

Hind-evropa shańaraǵınıń tilleri bir proto-hind-evropa tilinen kelip shıqqan bolıp, onda sóylesiwshiler shama menen bunnan 5-6 mıń jıl aldın jasaǵan. Proto-hind-evropa tiliniń kelip shıǵıw ornı haqqında bir neshe boljawlar bar (atap aytqanda, olar Arqa Evropa, Batıs Aziya, Evropa hám Aziya tutasqan shól aymaqları sıyaqlı aymaqlardı aytısadı). Úlken itimal menen, áyyemgi hind-evropalılardıń (yamasa olardıń bir bóliminiń) arxeologiyalıq mádeniy orayı dep eramızǵa shekemgi III mıń jıllıqta Yamna mádeniyatı wákilleri jasap ótken házirgi Ukraina shıǵısında hám Rossiyanıń qublasında jaylasqan aymaqlar esaplanıwı múmkin. Bul gipotezanı genetikalıq izertlewler de tastıyıqlaydı. Bunday izertlewler Batıs hám Oraylıq Evropadaǵı hind-evropa tilleriniń hesh bolmaǵanda bir bóleginiń deregi bunnan shama menen 4500 jıl aldın Yamna mádeniyatı wákilleriniń Qara teńiz hám Volga shóli aymaǵınan Evropaǵa ǵalabalıq kóshiwi menen baylanıslı ekenligin kórsetedi[4].

Hind-evropa tilleriniń kelip shıǵıw ornı haqqında Armeniya tawlıqları hámde Arqa Evropa shóllerindegi hind-evropalılardıń "eki ájdad watanı" haqqındaǵı gipoteza 1873-jılda Miller tárepinen hind-evropa proto-tiliniń semit-xamit hám kavkaz tillerine jaqınlıǵı tiykarında islep shıǵılǵan.

1934-jılda Shveytsariyalı professor Emil Forrer hind-evropa tilleri bir-birine baylanıslı bolmaǵan eki tildiń aralasıwı nátiyjesinde payda bolǵan degen pikirdi ayttı[5].

Quramı hám klassifikaciyaRedaktorlaw

Hind-evropa tilleri shańaraǵına alban, armyan, sonıń menen birge, slavyan, baltıq, german, kelt, italyan, roman, illiriya, grek, anatoliy (xetto-luviy), iran, dard, hind-ariy, nuristan hám toxar tilleri toparları kiredi. Usınıń menen birge, italyan (eger roman tilin italyan dep esaplamasa), illiriya, anatoliy hám toxar toparları tek óli tiller menen ańlatıladı.

Hind-evropa tilleri dizimiRedaktorlaw

 
Hind-evropa tilleri shańaraǵı. Shepte Kentum tilleri, ońda Satem tilleri. Óli tiller qızıl reń menen belgilengen

Hind-evropa tilleri shańaraǵınıń eń iri bólimleri:

Hind-iran tilleri bólimiRedaktorlaw

Nuristan tilleri toparıRedaktorlaw

Hind-ariy tilleri toparıRedaktorlaw

Iran tilleri toparıRedaktorlaw

Grek-frigiy-armyan tilleri bólimiRedaktorlaw

Frigiy tilleri toparıRedaktorlaw

Armyan tilleri toparıRedaktorlaw

Grek tilleri toparıRedaktorlaw

Grek tili tiykarında shala cıgan tilleri toparıRedaktorlaw

Paleo-Balqan tilleri bólimiRedaktorlaw

Illiriy tilleri toparıRedaktorlaw

Illiriy-alban tilleri toparıRedaktorlaw

Frakiy tilleri toparıRedaktorlaw

Balto-slavyan tilleri bólimiRedaktorlaw

Slavyan tilleri toparıRedaktorlaw

Slavyan tili tiykarında shala cıgan tilleri toparıRedaktorlaw

Baltik tilleri toparıRedaktorlaw

German tilleri bólimiRedaktorlaw

Batıs german tilleri toparıRedaktorlaw

Qubla german tilleri toparıRedaktorlaw

Arqa german (skandinav) tilleri toparıRedaktorlaw

Shıǵıs german tilleri toparıRedaktorlaw

German tili tiykarında kreol tilleri toparıRedaktorlaw

German tili tiykarında shala cıgan tilleri toparıRedaktorlaw

Venet tilleri bólimiRedaktorlaw

Italyan tilleri bólimiRedaktorlaw

Roman tilleri toparıRedaktorlaw

Roman tili tiykarında kreol tilleri toparıRedaktorlaw

Roman tili tiykarında shala cıgan tilleri toparıRedaktorlaw

Kelt tilleri bólimiRedaktorlaw

Kelt tili tiykarında shala cıgan tilleri toparıRedaktorlaw

Toxar tilleri bólimiRedaktorlaw

Anatoliy tilleri bólimiRedaktorlaw

DereklerRedaktorlaw

  1. Индоевропейские языки // БРЭ. Т.11. М., 2008.
  2. Иафетические языки// Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  3. London Quarterly Review X/2 1813.; cf. Szemerényi 1999:12, footnote 6.
  4. Haak W., Lazaridis I., Patterson N., Rohland N., Mallick S., Llamas B., Brandt G., Nordenfelt S., Harney E., Stewardson K., Fu Q., Mittnik A., Bánffy E., Economou C., Francken M., Friederich S., Pena R. G., Hallgren F., Khartanovich V., Khokhlov A., Kunst M., Kuznetsov P., Meller H., Mochalov O., Moiseyev V., Nicklisch N., Pichler S. L., Risch R., Rojo Guerra M. A., Roth C., Szécsényi-Nagy A., Wahl J., Meyer M., Krause J., Brown D., Anthony D., Cooper A., Alt K. W., Reich D.Massive migration from the steppe was a source for Indo-European languages in Europe(англ.) // Nature. — 2015. — doi:10.1038/nature14317. — PMID 25731166.
  5. Forrer, Emilio O. Neue Probleme zum Ursprung der indogermanischen Sprachen (нем.) // Mannus. — 1934. — Bd. 26. — S. 115—127.