Hind-evropa tilleri
Hind-evropa tilleri (russha Индоевропе́йские языки́, inglisshe Indo-European languages) — dúnyadaǵı eń keń tarqalǵan tiller shańaraǵı bolıp, ol Jerdiń insan jasaytuǵın barlıq kontinentlerinde ushırasıp, sóylesiwshiler sanı 2,5 milliarddan asadı[1]. Bazı dereklerde eskishe iafetlik (yasiflik) tiller dep te atalıp, bul eski atama Nuh payǵambardıń ulı Iafet (musılmanlarda Yasif) ismi menen baylanıslı[2].
Etimologiya redaktorlaw
Hind-evropa tilleri termini birinshi ret 1813-jılda inglis alımı Tomas Yang tárepinen kiritilgen[3]. Nemis tilindegi ádebiyatlarda hind-german tilleri (nemisshe indogermanische Sprachen) termini kóbirek qollanıladı. Geyde hind-evropa tilleri ilgeri "ariy tilleri" dep atalǵan, biraq házirgi waqıtta bul termin hind-evropa tilleriniń tómengi toparına, sonday-aq Nuristan tiline hámde hind-iran tilleri bólimine qarata qollanıladı.
Kelip shıǵıwı hám tariyxı redaktorlaw
Hind-evropa shańaraǵınıń tilleri bir proto-hind-evropa tilinen kelip shıqqan bolıp, onda sóylesiwshiler shama menen bunnan 5-6 mıń jıl aldın jasaǵan. Proto-hind-evropa tiliniń kelip shıǵıw ornı haqqında bir neshe boljawlar bar (atap aytqanda, olar Arqa Evropa, Batıs Aziya, Evropa hám Aziya tutasqan shól aymaqları sıyaqlı aymaqlardı aytısadı). Úlken itimal menen, áyyemgi hind-evropalılardıń (yamasa olardıń bir bóliminiń) arxeologiyalıq mádeniy orayı dep eramızǵa shekemgi III mıń jıllıqta Yamna mádeniyatı wákilleri jasap ótken házirgi Ukraina shıǵısında hám Rossiyanıń qublasında jaylasqan aymaqlar esaplanıwı múmkin. Bul gipotezanı genetikalıq izertlewler de tastıyıqlaydı. Bunday izertlewler Batıs hám Oraylıq Evropadaǵı hind-evropa tilleriniń hesh bolmaǵanda bir bóleginiń deregi bunnan shama menen 4500 jıl aldın Yamna mádeniyatı wákilleriniń Qara teńiz hám Volga shóli aymaǵınan Evropaǵa ǵalabalıq kóshiwi menen baylanıslı ekenligin kórsetedi[4].
Hind-evropa tilleriniń kelip shıǵıw ornı haqqında Armeniya tawlıqları hámde Arqa Evropa shóllerindegi hind-evropalılardıń "eki ájdad watanı" haqqındaǵı gipoteza 1873-jılda Miller tárepinen hind-evropa proto-tiliniń semit-xamit hám kavkaz tillerine jaqınlıǵı tiykarında islep shıǵılǵan.
1934-jılda Shveytsariyalı professor Emil Forrer hind-evropa tilleri bir-birine baylanıslı bolmaǵan eki tildiń aralasıwı nátiyjesinde payda bolǵan degen pikirdi ayttı[5].
Quramı hám klassifikaciya redaktorlaw
Hind-evropa tilleri shańaraǵına alban, armyan, sonıń menen birge, slavyan, baltıq, german, kelt, italyan, roman, illiriya, grek, anatoliy (xetto-luviy), iran, dard, hind-ariy, nuristan hám toxar tilleri toparları kiredi. Usınıń menen birge, italyan (eger roman tilin italyan dep esaplamasa), illiriya, anatoliy hám toxar toparları tek óli tiller menen ańlatıladı.
Hind-evropa tilleri dizimi redaktorlaw
Hind-evropa tilleri shańaraǵınıń eń iri bólimleri:
Hind-iran tilleri bólimi redaktorlaw
Nuristan tilleri toparı redaktorlaw
Hind-ariy tilleri toparı redaktorlaw
Iran tilleri toparı redaktorlaw
Grek-frigiy-armyan tilleri bólimi redaktorlaw
Frigiy tilleri toparı redaktorlaw
Armyan tilleri toparı redaktorlaw
Grek tilleri toparı redaktorlaw
Grek tili tiykarında shala cıgan tilleri toparı redaktorlaw
Paleo-Balqan tilleri bólimi redaktorlaw
Illiriy tilleri toparı redaktorlaw
Illiriy-alban tilleri toparı redaktorlaw
Frakiy tilleri toparı redaktorlaw
Balto-slavyan tilleri bólimi redaktorlaw
Slavyan tilleri toparı redaktorlaw
Slavyan tili tiykarında shala cıgan tilleri toparı redaktorlaw
Baltik tilleri toparı redaktorlaw
German tilleri bólimi redaktorlaw
Batıs german tilleri toparı redaktorlaw
Qubla german tilleri toparı redaktorlaw
redaktorlaw
Shıǵıs german tilleri toparı redaktorlaw
German tili tiykarında kreol tilleri toparı redaktorlaw
German tili tiykarında shala cıgan tilleri toparı redaktorlaw
Venet tilleri bólimi redaktorlaw
Italyan tilleri bólimi redaktorlaw
Roman tilleri toparı redaktorlaw
Roman tili tiykarında kreol tilleri toparı redaktorlaw
Roman tili tiykarında shala cıgan tilleri toparı redaktorlaw
Kelt tilleri bólimi redaktorlaw
Kelt tili tiykarında shala cıgan tilleri toparı redaktorlaw
Toxar tilleri bólimi redaktorlaw
Anatoliy tilleri bólimi redaktorlaw
Derekler redaktorlaw
- ↑ Индоевропейские языки // БРЭ. Т.11. М., 2008.
- ↑ Иафетические языки// Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- ↑ London Quarterly Review X/2 1813.; cf. Szemerényi 1999:12, footnote 6.
- ↑ Haak W., Lazaridis I., Patterson N., Rohland N., Mallick S., Llamas B., Brandt G., Nordenfelt S., Harney E., Stewardson K., Fu Q., Mittnik A., Bánffy E., Economou C., Francken M., Friederich S., Pena R. G., Hallgren F., Khartanovich V., Khokhlov A., Kunst M., Kuznetsov P., Meller H., Mochalov O., Moiseyev V., Nicklisch N., Pichler S. L., Risch R., Rojo Guerra M. A., Roth C., Szécsényi-Nagy A., Wahl J., Meyer M., Krause J., Brown D., Anthony D., Cooper A., Alt K. W., Reich D.Massive migration from the steppe was a source for Indo-European languages in Europe(англ.) // Nature. — 2015. — doi:10.1038/nature14317. — PMID 25731166.
- ↑ Forrer, Emilio O. Neue Probleme zum Ursprung der indogermanischen Sprachen (нем.) // Mannus. — 1934. — Bd. 26. — S. 115—127.