Qaraqalpaq tili

Qaraqalpaq tili — Qaraqalpaqstan Respublikasında jasawshı qaraqalpaq xalqınıń ana tili. Qaraqalpaq tili — Qaraqalpaqstan Respublikasınıń qorǵawında bolıp, bul haqqında arnawlı nızam shıǵarılǵan. Nızamda qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Respublikasınıń pútkil aymaǵında mámleketlik til retinde qollanılıwına huqıq tiykarları belgilengen. Qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyliginiń beriliwi respublikanıń aymaǵında jasawshı milletlerdiń hám xalıqlardıń óz ana tilin qollanıwda olardıń konstituciyalıq huqıqların sheklemeydi. Bul nızam jeke adamlardıń arasındaǵı qarım-qatnasıqlardıń, áskeriy bólimlerde, diniy hám dástúriy úrp-ádetlerdi belgilewde tillerdiń qollanılıwın qatań bir tártipke salıp taslamaydı. Qaraqalpaq tili — Qaraqalpaqstandaǵı qaraqalpaqlar sóylesetuǵın túrkiy til. Arqa-shıǵıs qaraqalpaq hám qubla-shıǵıs qaraqalpaq dialektlerine bólinedi. Ol noǵay, qazaq hám ózbek tilleri menen birge ósip, úsh tildiń de tásiri astında rawajlanǵan. Tipologiyalıq jaqtan, qaraqalpaq tili túrkiy tillerdiń qıpshaq bólimine tiyisli bolıp, noǵay jáne qazaq tili menen bekkem baylanıslı hám óz-ara túsinikli.

Qaraqalpaq tili
Qaraqalpaq tiliniń Ózbekstanda tarqalǵan aymaqları (qızıl)
Jergilikli atı	qaraqalpaq tili қарақалпақ тили
Tarqalǵan mámleketler	Ózbekstan, Qazaqstan, Awǵanstan, Rossiya, Túrkiya
Regionlar	Qaraqalpaqstan
Rásmiylik statusı	Qaraqalpaqstan
Sóylesiwshiler sanı	583 410
Tártipke salıwshı mákeme	N. Dáwqaraev atındaǵı táriyx, til hám ádebiyat institutı
Joǵalıw qáwpi dárejesi	turaqlı
Klassifikaciyası
Kategoriya	Evraziya tilleri
Til shańaraǵı	Altay tilleri Túrkiy tiller Qıpshaq tilleri toparı Qıpshaq-noǵay tilleri bólimi
Álipbesi	Latın, Kirill, Arab
Til kodları
ISO 639-2	kaa
ISO 639-3	kaa

«Til millettiń ruwxıy ǵáziynesi»

Ana tilim-sen basqada ayırmam,
Sen turǵanda men de ádewir shayırman,
Sonsha qatal súrginlerde joǵalmay,
Bul kúnlerge jetkenińe qayılman
I.Yusupov.

Klassifikaciyası

Qaraqalpaq turkiy tillerdiń qıpshaq bólimine tiyisli bolıp, oǵan qazaq, bashqurt, tatar, qumıq, qarashay-balkar, noǵay hám qırǵız tilleri kiredi. Ózbek tiline jaqınlıǵı sebepli, qaraqalpaq tiliniń sózlik hám grammatikasınıń úlken bólegi ózbek tili tásirinde bolǵan. Túrkiy tillerdiń kópshiligi sıyaqlı qaraqalpaq tilinde de únleslik nızamı, aglutinativlik, grammatikalıq belgisi joq. Sóz tártibi ádette baslawısh-obyekt-feyl boladı. Qaraqalpaq tili shıǵısı boyınsha altay tilleri tuwısınıń túrkiy tiller toparına kiredi. Qaraqalpaq milletiniń payda bolıwı menen onıń tili de qáliplesti. Qaraqalpaq milleti yamasa qaraqalpaq ataması XIV–XVI ásirlerde Noǵaylı Ordasınıń tarqawı menen payda boldı.

Geografiyalıq tarqalıwı

Qaraqalpaq tilinde, tiykarınan, Ózbekstan Qaraqalpaqstan Tolıq huqıqlı Respublikasında sóylesedi. Awǵanstanda 2000 ǵa jaqın xalıq hám Rossiya, Qazaqstan, Túrkiya hám dúnyanıń basqa bólimlerinde kishilew diasporalar qaraqalpaq tilinde sóylesedi.

Rásmiy mártebesi

Qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Tolıq huqıqlı Respublikasında rásmiy mártebege iye. 1989-jılı 1-dekabrde Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń sessiyasında qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyligi berildi. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik til haqqındaǵı Nızamınıń 1-statyasında: „Qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili bolıp tabıladı. Qaraqalpaqstan Respublikası óziniń aymaǵında tilge baylanıslı barlıq máselelerdi sheshiw huqıqına iye‟,— dep kórsetilgen. Bul jaǵday til erkinligin, tillerdiń aldaǵı waqıtları keń rawajlanıwın támiyinleydi.

Dialektleri

Etnolog qaraqalpaq tiliniń eki dialektin ajıratıp kórsetedi: Arqa-Shıǵıs hám Qubla-Batıs. Menges Ferǵana Qaraqalpaqları sóylewi múmkin bolǵan úshinshi dialektti aytıp ótedi. Qubla-batıs dialektinde arqa-shıǵıs /ʃ/ (sh) ushın /tʃ/ (ch) bar. Qaraqalpaq milliy tiliniń payda bolıwı menen ádebiy tiliniń jazba túri de qáliplesti. Ádebiy tildiń jazba túriniń qáliplesiwi onıń ulıwma xalıqlıq awızeki sóylew túrine tiykarlanadı. Qaraqalpaq tiliniń ulıwma awızeki sóylew tili arqa hám qubla dialekt (jergilikli ózgeshelik) bolıp ekige bólinedi. Arqa dialektlik ózgesheliklerdi respublikamızdıń arqa rayonları, al qubla dialektlik ózgeshelikerdi Tórtkúl, Ellikqala, Beruniy, Amudarya rayonlarınıń aymaqların qamtıydı.

Qońırat, Xojeli rayonları dialekti arqa dialektke kirse de óz ayırmashiliqlarına iye sebebi bul 2 rayonda Qaraqalpaqtan basqa túrkmen, qazaq hám ózbek milletleri azshiliq emes.

Mısalı Qońırat rayonında kese degen sózdi ayırım jerlerinde kase dep aytadı Xojelide Jaqsı degen sózdi yaqshı, penen sózi benen aytılıwı. Sh háribiniń Ch ǵa ózgeriwi de bar. Al eń taza Qaraqalpaq tilinde sóyleytin rayon bul Shımbay Rayonı bolıp esaplanadı, Sebebi Shımbay rayonında qaraqalpaq tiline basqa tillerden sóz qosıp sóylemeydi. Tórtkúl rayonı dialekti qubla dialektke kiretin bolıp qubla dialektte sóyleytin basqa rayonlardan óz ayırmashılıqlarına iye, Tórkkúl rayonınıń tórtten birin Túrkmenler quraydı, sol sebepten túrkmen tiliniń bıraz elementleri bar.

Mısalı:Arqa dialekt:Kórdim

Qubla dialekt, Tórtkúl:Giurdim Qaraqalpaq ádebiy tili usı eki ózgesheliktiń tiykarında, kóbirek arqa dialektlik ózgesheliklerdi qamtıw arqalı qáliplesti. Qaraqalpaq jazba tili XX ásirdiń basında-aq Orta Aziya xalıqları ushın ortaq shaǵatay jazıwı tiykarında payda boldı. Biraq bul jazba ádebiy til jergilikli xalıqtıń basım kópshiliginiń sawatsız bolıwına hám qaraqalpaq xalqınıń ulıwma xalıqlıq sóylew tilinin barlıq jergilikli ózgesheliklerin óz ishine qamtıy alıwına baylanıslı turaqlı ádebiy til retinde qáliplesken. Qaraqalpaq xalqınıń bul eski jazba tili qaraqalpaq ádebiy tiliniń eski jazıwı retinde úyreniledi. Jazba ádebiy til dep hár qanday ádebiyatlardıń, kórkem shıǵarma, jámiyetlik-siyasiy, ilimiy-texnikalıq, publicistikalıq, oqıw qurallarınıń hám t.b. jazıw arqalı iske asatuǵın ádebiyatlardıń tiline aytıladı.

Ádebiy tildiń jazba hám awızeki sóylew túrleri házirgi waqıtta radio hám telekórsetiwlerdiń, gazeta-jurnallardıń, mámleketlik mekemelerdiń, mádeniy orınlardıń áhmiyetli qatnas quralı retinde xızmet etedi. Ásirese bul jaǵday „Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili haqqındaǵı‟ Nızam qabıllanǵannan keyin jedel iske asırılmaqta. Sonlıqtan hár bir sawatlı hám mádeniyatlı insan ádebiy tildiń qádirine jetip, onın qaǵıydaların jazıw hám sóylewde durıs hám tilge bolǵan húrmetti arttıradı, sóylew mádeniyatlılıǵın támiyinleydi.

"Qaraqalpaq haqqında sóz"

Qara taban, qara puqara
Babam ǵaybar kisi bolǵan
Kóńli aq qalpaǵı qara
Jaw menen kóp isi bolǵan

Attan qulap, atırǵanda
Qan maydanda súyep onı
«Bir wásiyat aytıp ket onda»
Dep soraptı onnan ulı

Wásiyat eken al sondaǵı
Aytıp ketken urpaǵına
«Tır jalańash qalsańdaǵı
Bek bol, bala qalpaǵıńa!...»

Fonologiyası

Qaraqalpaq únlileri, Mengesten (1947:?)

Qaraqalpaq tilinde 25 dawıssız ses bar bolıp, ózge sózlerde tórt ayrıqsha bolmaǵan fonema úzliksiz qollanıladı. Jergilikli bolmaǵan dawıslar qawıs ishinde kórsetilgen.

Dawıssız sesler

	Erinlik		Alveolar		Tańlay		Velar		Uvular		Glottal
Murınlıq	m		n				ŋ
Plosive	p	b	t	d			k	ɡ	q
Affricate			(c)		(t͡ʃ)
Fricative	(f)	(v)	s	z	ʃ	ʒ	x	ɣ			h
Dirildewik			r
Approximant			l		j		w

Dawıslı sesler

	Front		Back
	spread	rounded	spread	rounded
Close	i	y	ɯ	u
Mid	e	œ		o
Open	æ		a

Ses únlesligi

Qaraqalpaq tilinde de basqa túrkiy tillerdegi sıyaqlı ses únlesligi bar. Rus yamasa basqa tillerden ózlestirilgen sózler ses únlesligi qaǵıydalarına ámel etpewi múmkin, biraq ádette tómendegi qaǵıydalar qollanıladı:

Dawıslı	Gúzetiliwi múmkin:
a	a, ɯ
æ	e, i
e	e, i
i	e, i
o	a, o, u, ɯ
œ	e, i, œ, y
u	a, o, u
y	e, œ, y
ɯ	a, ɯ

Jazba kórinisi

1928-jılǵa deyin qaraqalpaq tilinde jazıw ushın arab álipbesi qollanılǵan. 1928 hám 1940-jıllar aralıǵında latın grafikası qollanılǵan, hám onnan keyin kirill grafikasına ótilgen. Ózbekstan Respublikasınıń ǵarezsizliginen keyin latın grafikasına qaytıwǵa qarar etildi hám házirgi waqıtta Qaraqalpaqstanda basqıshpa-basqısh ótiw ámelge asırılmaqta. Tómende úsh álipbe hám háriplerdiń Xalıqaralıq fonetikalıq álipbe (IPA)daǵı belgilewleri kórsetilgen. Latın álipbesinde sáwlelendirilmegen kirill háripleri juldızsha menen belgilengen. Jańa qaraqalpaq álipbesine sońǵı ózgertiwler 2016-jılda kiritilgen: apostroflı háripler ornına ótkir noqatlı háripler kiritilgen. Solay eken, jańa qaraqalpaq álipbesi de tap jańa qazaq hám ózbek álipbelerin ańlatıp ketedi, yaǵnıy ótkir háripler menen háreket etedi.

Latın grafikası 1930-jıllar	Kirill grafikası	Házirgi latın grafikası	IPA		Latın grafikası 1930-jıllar	Kirill grafikası	Házirgi latın grafikası	IPA		Latın grafikası 1930-jıllar	Kirill grafikası	Házirgi latın grafikası	IPA
Aa	Аа	Aa	a		Qq	Ққ	Qq	q		Ff	Фф	Ff	f
Әә	Әә	Áá	æ		Ll	Лл	Ll	l		Xx	Хх	Xx	x
Bв	Бб	Bb	b		Mm	Мм	Mm	m		Hh	Ҳҳ	Hh	h
/	Вв	Vv	v		Nn	Нн	Nn	n			Цц	Cc	ʦ
Gg	Гг	Gg	g		Ŋŋ	Ңң	Ńń	ŋ		Cc	Чч	Ch.ch	ʧ
Ƣƣ	Ғғ	Ǵǵ	ɣ		Oo	Оо	Oo	o		Şş	Шш	Sh.sh	ʃ
Dd	Дд	Dd	d		Өө	Өө	Óó	œ			Щщ	Sh.sh	ʃ
Ee	Ее	Ee	e		Pp	Пп	Pp	p			Ъъ
	Ёё	yo	jo		Rr	Рр	Rr	r		Ьь	Ыы	Íı	ɯ
Çç&Ƶƶ	Жж	Jj	d͡ʒ&ʒ		Ss	Сс	Ss	s			Ьь
Zz	Зз	Zz	z		Tt	Тт	Tt	t		Ee	Ээ	Ee	e
Ii	Ии	Ii	i		Uu	Уу	Uu	u			Юю	yu	ju
Jj	Йй	Yy	j		Yy	Үү	Úú	y			Яя	ya	ja
Kk	Кк	Kk	k		Vv	Ўў	Ww	w

2009-jılǵa shekem C Ts retinde, al I hám Í noqatlı hám noqatsız I retinde jazılǵan.

Álipbesi

Qaraqalpaqlar tiykarınan Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesinen paydalanadı. Házirgi qaraqalpaq álipbesi:

A a	Á á	B b	D d	E e	F f	G g
Ǵ ǵ	H h	X x	Í ı	I i	J j	K k
Q q	L l	M m	N n	Ń ń	O o	Ó ó
P p	R r	S s	T t	U u	Ú ú	V v
W w	Y y	Z z	C c	Sh sh	Ch ch

Ádebiyatlar

• Baskakov N.A.. Karakalpakskiy yaznk, t. 1 - 2, M. - L., 19 5 1-52;
• Berdimuratov Ye., Házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń leksikologiyası, Nókis, 1968;
• Baskakov N.A., Vvedeniye v izucheniye tyurskix yazmkov, 2-izd., M.. 1969;
• Berdimuratov Ye.. Umarov A.. Bekimbetov P., Karakalpakskiy yazj (fonetika, morfologiya, sintaksis), Nókis. 1983.