Qaraqalpaq tili
Qaraqalpaq tili — Qaraqalpaqstan Respublikasında jasawshı qaraqalpaq xalqınıń ana tili. Qaraqalpaq tili — Qaraqalpaqstan Respublikasınıń qorǵawında bolıp, bul haqqında arnawlı nızam shıǵarılǵan. Nızamda qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Respublikasınıń pútkil aymaǵında mámleketlik til retinde qollanılıwına huqıq tiykarları belgilengen. Qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyliginiń beriliwi respublikanıń aymaǵında jasawshı milletlerdiń hám xalıqlardıń óz ana tilin qollanıwda olardıń konstituciyalıq huqıqların sheklemeydi. Bul nızam jeke adamlardıń arasındaǵı qarım-qatnasıqlardıń, áskeriy bólimlerde, diniy hám dástúriy úrp-ádetlerdi belgilewde tillerdiń qollanılıwın qatań bir tártipke salıp taslamaydı. Qaraqalpaq tili — Qaraqalpaqstandaǵı qaraqalpaqlar sóylesetuǵın túrkiy til. Arqa-shıǵıs qaraqalpaq hám qubla-shıǵıs qaraqalpaq dialektlerine bólinedi. Ol noǵay, qazaq hám ózbek tilleri menen birge ósip, úsh tildiń de tásiri astında rawajlanǵan. Tipologiyalıq jaqtan, qaraqalpaq tili túrkiy tillerdiń qıpshaq bólimine tiyisli bolıp, noǵay jáne qazaq tili menen bekkem baylanıslı hám óz-ara túsinikli[1].
| Qaraqalpaq tili | |
|---|---|
 Qaraqalpaq tiliniń Ózbekstanda tarqalǵan aymaqları (qızıl) | |
| Jergilikli atı | qaraqalpaq tili қарақалпақ тили |
| Tarqalǵan mámleketler | Ózbekstan, Qazaqstan, Awǵanstan, Rossiya, Túrkiya |
| Regionlar | Qaraqalpaqstan |
| Rásmiylik statusı |  Qaraqalpaqstan |
| Sóylesiwshiler sanı | 583 410 |
| Tártipke salıwshı mákeme | N. Dáwqaraev atındaǵı táriyx, til hám ádebiyat institutı |
| Joǵalıw qáwpi dárejesi | turaqlı |
| Klassifikaciyası | |
| Kategoriya | Evraziya tilleri |
| Til shańaraǵı | Altay tilleri |
| Álipbesi | Latın, Kirill, Arab |
| Til kodları | |
| ISO 639-2 | kaa |
| ISO 639-3 | kaa |
«Til millettiń ruwxıy ǵáziynesi»
Ana tilim-sen basqada ayırmam,
Sen turǵanda men de ádewir shayırman,
Sonsha qatal súrginlerde joǵalmay,
Bul kúnlerge jetkenińe qayılman
I.Yusupov.
Klassifikaciyası
redaktorlawQaraqalpaq turkiy tillerdiń qıpshaq bólimine tiyisli bolıp, oǵan qazaq, bashqurt, tatar, qumıq, qarashay-balkar, noǵay hám qırǵız tilleri kiredi. Ózbek tiline jaqınlıǵı sebepli, qaraqalpaq tiliniń sózlik hám grammatikasınıń úlken bólegi ózbek tili tásirinde bolǵan. Túrkiy tillerdiń kópshiligi sıyaqlı qaraqalpaq tilinde de únleslik nızamı, aglutinativlik, grammatikalıq belgisi joq. Sóz tártibi ádette baslawısh-obyekt-feyl boladı. Qaraqalpaq tili shıǵısı boyınsha altay tilleri tuwısınıń túrkiy tiller toparına kiredi. Qaraqalpaq milletiniń payda bolıwı menen onıń tili de qáliplesti. Qaraqalpaq milleti yamasa qaraqalpaq ataması XIV–XVI ásirlerde Noǵaylı Ordasınıń tarqawı menen payda boldı.
Geografiyalıq tarqalıwı
redaktorlawQaraqalpaq tilinde, tiykarınan, Ózbekstan Qaraqalpaqstan Tolıq huqıqlı Respublikasında sóylesedi. Awǵanstanda 2000 ǵa jaqın xalıq hám Rossiya, Qazaqstan, Túrkiya hám dúnyanıń basqa bólimlerinde kishilew diasporalar qaraqalpaq tilinde sóylesedi.
Rásmiy mártebesi
redaktorlawQaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Tolıq huqıqlı Respublikasında rásmiy mártebege iye. 1989-jılı 1-dekabrde Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń sessiyasında qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyligi berildi. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik til haqqındaǵı Nızamınıń 1-statyasında: „Qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili bolıp tabıladı. Qaraqalpaqstan Respublikası óziniń aymaǵında tilge baylanıslı barlıq máselelerdi sheshiw huqıqına iye‟,— dep kórsetilgen. Bul jaǵday til erkinligin, tillerdiń aldaǵı waqıtları keń rawajlanıwın támiyinleydi.
Dialektleri
redaktorlawEtnolog qaraqalpaq tiliniń eki dialektin ajıratıp kórsetedi: Arqa-Shıǵıs hám Qubla-Batıs. Menges Ferǵana oypatlıǵında sóylew múmkin bolǵan úshinshi dialektti aytıp ótedi. Qubla-batıs dialektinde arqa-shıǵıs /ʃ/ (sh) ushın /tʃ/ (ch) bar. Qaraqalpaq milliy tiliniń payda bolıwı menen ádebiy tiliniń jazba túri de qáliplesti. Ádebiy tildiń jazba túriniń qáliplesiwi onıń ulıwma xalıqlıq awızeki sóylew túrine tiykarlanadı. Qaraqalpaq tiliniń ulıwma awızeki sóylew tili arqa hám qubla dialekt (jergilikli ózgeshelik) bolıp ekige bólinedi. Arqa dialektlik ózgesheliklerdi respublikamızdıń arqa rayonları, al qubla dialektlik ózgeshelikerdi Tórtkúl, Ellikqala, Beruniy rayonlarınıń aymaqların qamtıydı. Qaraqalpaq ádebiy tili usı eki ózgesheliktiń tiykarında, kóbirek arqa dialektlik ózgesheliklerdi qamtıw arqalı qáliplesti. Qaraqalpaq jazba tili XX ásirdiń basında-aq Orta Aziya xalıqları ushın ortaq shaǵatay jazıwı tiykarında payda boldı. Biraq bul jazba ádebiy til jergilikli xalıqtıń basım kópshiliginiń sawatsız bolıwına hám qaraqalpaq xalqınıń ulıwma xalıqlıq sóylew tilinin barlıq jergilikli ózgesheliklerin óz ishine qamtıy alıwına baylanıslı turaqlı ádebiy til retinde qáliplesken. Qaraqalpaq xalqınıń bul eski jazba tili qaraqalpaq ádebiy tiliniń eski jazıwı retinde úyreniledi. Jazba ádebiy til dep hár qanday ádebiyatlardıń, kórkem shıǵarma, jámiyetlik-siyasiy, ilimiy-texnikalıq, publicistikalıq, oqıw qurallarınıń hám t.b. jazıw arqalı iske asatuǵın ádebiyatlardıń tiline aytıladı.
Ádebiy tildiń jazba hám awızeki sóylew túrleri házirgi waqıtta radio hám telekórsetiwlerdiń, gazeta-jurnallardıń, mámleketlik mekemelerdiń, mádeniy orınlardıń áhmiyetli qatnas quralı retinde xızmet etedi. Ásirese bul jaǵday „Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili haqqındaǵı‟ Nızam qabıllanǵannan keyin jedel iske asırılmaqta. Sonlıqtan hár bir sawatlı hám mádeniyatlı insan ádebiy tildiń qádirine jetip, onın qaǵıydaların jazıw hám sóylewde durıs hám tilge bolǵan húrmetti arttıradı, sóylew mádeniyatlılıǵın támiyinleydi.
"Qaraqalpaq haqqında sóz"
Qara taban, qara puqara
Babam ǵaybar kisi bolǵan
Kóńli aq qalpaǵı qara
Jaw menen kóp isi bolǵan
Attan qulap, atırǵanda
Qan maydanda súyep onı
«Bir wásiyat aytıp ket onda»
Dep soraptı onnan ulı
Wásiyat eken al sondaǵı
Aytıp ketken urpaǵına
«Tır jalańash qalsańdaǵı
Bek bol, bala qalpaǵıńa!...»
Fonologiyası
redaktorlaw
Qaraqalpaq tilinde 25 dawıssız ses bar bolıp, ózge sózlerde tórt ayrıqsha bolmaǵan fonema úzliksiz qollanıladı. Jergilikli bolmaǵan dawıslar qawıs ishinde kórsetilgen.
Dawıssız sesler
redaktorlaw| Erinlik | Alveolar | Tańlay | Velar | Uvular | Glottal | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Murınlıq | m | n | ŋ | |||||||||
| Plosive | p | b | t | d | k | ɡ | q | |||||
| Affricate | (c) | (t͡ʃ) | ||||||||||
| Fricative | (f) | (v) | s | z | ʃ | ʒ | x | ɣ | h | |||
| Dirildewik | r | |||||||||||
| Approximant | l | j | w | |||||||||
Dawıslı sesler
redaktorlaw| Front | Back | |||
|---|---|---|---|---|
| spread | rounded | spread | rounded | |
| Close | i | y | ɯ | u |
| Mid | e | œ | o | |
| Open | æ | a | ||
Ses únlesligi
redaktorlawQaraqalpaq tilinde de basqa túrkiy tillerdegi sıyaqlı ses únlesligi bar. Rus yamasa basqa tillerden ózlestirilgen sózler ses únlesligi qaǵıydalarına ámel etpewi múmkin, biraq ádette tómendegi qaǵıydalar qollanıladı:
| Dawıslı | Gúzetiliwi múmkin: |
|---|---|
| a | a, ɯ |
| æ | e, i |
| e | e, i |
| i | e, i |
| o | a, o, u, ɯ |
| œ | e, i, œ, y |
| u | a, o, u |
| y | e, œ, y |
| ɯ | a, ɯ |
Jazba kórinisi
redaktorlaw1928-jılǵa deyin qaraqalpaq tilinde jazıw ushın arab álipbesi qollanılǵan. 1928 hám 1940-jıllar aralıǵında latın grafikası qollanılǵan, hám onnan keyin kirill grafikasına ótilgen. Ózbekstan Respublikasınıń ǵarezsizliginen keyin latın grafikasına qaytıwǵa qarar etildi hám házirgi waqıtta Qaraqalpaqstanda basqıshpa-basqısh ótiw ámelge asırılmaqta. Tómende úsh álipbe hám háriplerdiń Xalıqaralıq fonetikalıq álipbe (IPA)daǵı belgilewleri kórsetilgen. Latın álipbesinde sáwlelendirilmegen kirill háripleri juldızsha menen belgilengen. Jańa qaraqalpaq álipbesine sońǵı ózgertiwler 2016-jılda kiritilgen: apostroflı háripler ornına ótkir noqatlı háripler kiritilgen[2]. Solay eken, jańa qaraqalpaq álipbesi de tap jańa qazaq hám ózbek álipbelerin ańlatıp ketedi, yaǵnıy ótkir háripler menen háreket etedi.
| Latın grafikası 1930-jıllar |
Kirill grafikası | Házirgi latın grafikası |
IPA | Latın grafikası 1930-jıllar |
Kirill grafikası | Házirgi latın grafikası |
IPA | Latın grafikası 1930-jıllar |
Kirill grafikası | Házirgi latın grafikası |
IPA | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Aa | Аа | Aa | a | Ққ | q | Ff | Фф | Ff | f | ||||
| Әә | Әә | Áá | æ | Ll | Лл | Ll | l | Xx | Хх | Xx | x | ||
| Bв | Бб | Bb | b | Mm | Мм | Mm | m | Hh | Ҳҳ | Hh | h | ||
| / | Вв | Vv | v | Nn | Нн | Nn | n | Цц | Cc | ʦ | |||
| Gg | Гг | Gg | g | Ŋŋ | Ңң | Ńń | ŋ | Cc | Чч | Ch.ch | ʧ | ||
| Ƣƣ | Ғғ | Ǵǵ | ɣ | Oo | Оо | Oo | o | Şş | Шш | Sh.sh | ʃ | ||
| Dd | Дд | Dd | d | Өө | Өө | Óó | œ | Щщ | Sh.sh | ʃ | |||
| Ee | Ее | Ee | e | Pp | Пп | Pp | p | Ъъ | |||||
| Ёё | yo | jo | Rr | Рр | Rr | r | Ьь | Ыы | Íı | ɯ | |||
| Çç&Ƶƶ | Жж | Jj | d͡ʒ&ʒ | Ss | Сс | Ss | s | Ьь | |||||
| Zz | Зз | Zz | z | Tt | Тт | Tt | t | Ee | Ээ | Ee | e | ||
| Ii | Ии | Ii | i | Uu | Уу | Uu | u | Юю | yu | ju | |||
| Jj | Йй | Yy | j | Yy | Үү | Úú | y | Яя | ya | ja | |||
| Kk | Кк | Kk | k | Vv | Ўў | Ww | w |
2009-jılǵa shekem C Ts retinde, al I hám Í noqatlı hám noqatsız I retinde jazılǵan[3].
Álipbesi
redaktorlawQaraqalpaqlar tiykarınan Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesinen paydalanadı. Házirgi qaraqalpaq álipbesi:
| A a | Á á | B b | D d | E e | F f | G g |
| Ǵ ǵ | H h | X x | Í ı | I i | J j | K k |
| Q q | L l | M m | N n | Ń ń | O o | Ó ó |
| P p | R r | S s | T t | U u | Ú ú | V v |
| W w | Y y | Z z | C c | Sh sh | Ch ch |
Ádebiyatlar
redaktorlaw- Baskakov N.A.. Karakalpakskiy yaznk, t. 1 - 2, M. - L., 19 5 1-52;
- Berdimuratov Ye., Házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń leksikologiyası, Nókis, 1968;
- Baskakov N.A., Vvedeniye v izucheniye tyurskix yazmkov, 2-izd., M.. 1969;
- Berdimuratov Ye.. Umarov A.. Bekimbetov P., Karakalpakskiy yazj (fonetika, morfologiya, sintaksis), Nókis. 1983.
Derekler
redaktorlaw- ↑ Karakalpak Etnolog. Alınǵan 12.03.2016
- ↑ "Латын жазыўына тийкарланған қарақалпақ әлипбеси". Каракалпакский государственный университет им. Бердаха (Qaraqalpaq tilinde). Tiykarǵı nusqasınan arxivlendi 12-24-2017. Alınǵan 01-27-2018.
- ↑ Karakalpak translitator Qaraqalpaq kirill - (Eski / Jańa) latın transliteratorı